بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كەڭ-بايتاق جەرىندەگى كسرو-دا وسىدان تۋرا 52 جىل بۇرىن «كەڭەس ادامى» دەگەن ۇعىم-تۇسىنىك پايدا بولدى. بۇل ءازىل ەمەس، ءسوزدىڭ شىندىعىندا تاپ سولاي. لەونيد برەجنەۆ 1971 جىلى 30 ناۋرىزدا كوكپ-نىڭ XXIV سەزىندە بايانداما جاساپ جاڭا تاريحي قاۋىمداستىقتىڭ – كەڭەس حالقىنىڭ قۇرىلعانىن جاريالادى.

بۇل كۇنى كسرو كوسەمى جاڭا حالىقتىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن جاريالادى. ارينە، «كەڭەس حالقى» تەرمينى بۇعان دەيىندە، اسىرەسە سوعىسقا دەيىنگى جانە سوعىس كەزىندە ءجيى قولدانىلعان ەدى.

بىراق وسى تەرمين مۇلدەم باسقا كونتەكستە قولدانىلىپ: ەلدىڭ بارلىق ۇلت وكىلدەرىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتان جوعارى قۇرىلىم رەتىندە ەمەس، كەرىسىنشە ەل تۇرعىندارى دەگەن ۇعىمدى عانا ءبىلدىرىپ كەلدى. برەجنەۆتەن تۋرا ون جىل حرۋششەۆ سوۆەت حالقىنىڭ جاڭا قاۋىمداستىق رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن جاريالاۋعا ارەكەت جاساعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. بۇل اتاۋدى ول كوكپ سەزى الدىنداعى بايانداماسىندا قولدانعانىمەن حرۋششەۆتىڭ يدەيالارى ەلەنبەي، «كەڭەس حالقى» تەرميندىك تۇسىنىگى سەزدىڭ قورىتىندى قارارىنا ەنبەي قالدى.

حرۋششەۆ ورىس مەكتەپتەرىندە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ سانىن كوبەيتۋ ءۇشىن انا ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ەرىكتى ەكەنىن جاريالادى، سودان كەيىن برەجنەۆ ورىستاندىرۋ ساياساتىنا تاعى زور قادامىن جاسادى. ول بارىنەن اسىپ ءتۇسىپ، ورىس ءتىلىن ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ءۇشىن مەملەكەتارالىق ءتىل عانا ەمەس، رەسپۋبليكالاردىڭ وزدەرى مەن تۇرعىندارى ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالادى.

برەجنەۆ باسشىلىعى جاڭا تاريح تۇجىرىمداماسى ومىرگە كەلىپ، كەڭەستىك تاريحشىلارعا وعان سۇيەنە وتىرىپ، ورىس ەمەس حالىقتاردىڭ بۇكىل تاريحىن بۇرمالاپ قايتا جازۋعا ءماجبۇر ەتتى. جاڭا تاريحي تۇجىرىمداما تەك انتي-عىلىمي عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اشىق انتي-تاريحي ەدى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز.

جوعارىدا ءبىز سانامالاپ كورسەتكەن ءۇش تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ءۇش قاعيدا جۇرت نازارىنا ۇسىنىلدى:

ءبىرىنشى قاعيدا - بارلىق ورىس ەمەس حالىقتار پاتشالىق يمپەرياعا وزدەرى ەرىكتى تۇردە قوسىلدى;

ەكىنشى قاعيدا - بۇعان قارسى تۇرعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار رەاكتسيالىق قوزعالىستار بولدى;

ءۇشىنشى قاعيدا - بۇل حالىقتاردىڭ پاتشا يمپەرياسىنا قوسىلۋى ولار ءۇشىن تاريحي پروگرەسسيۆتى جاعىمدى قۇبىلىس بولدى

1971 جىلى سەزد برەجنەۆتىڭ كەڭەس حالقى تۋرالى يدەياسىن قۋاتتاپ، ءوزىنىڭ قورىتىندى حاتتاماسىندا كسرو تەرريتورياسىن مەكەندەگەن بارلىق تاپتار مەن جىكتەردىڭ، ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ كۇشتى الەۋمەتتىك-ساياسي جانە يدەولوگيالىق بىرلىگى ناتيجەسىندە جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق پايدا بولدى دەگەن سوزدەر ەنگىزىلدى. ورىس ءتىلى كەڭەس حالقىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ جاريالاندى. شىنىندا دا، وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇرىنعى كەڭەس باسشىلارى تاپتىق ماسەلەلەرگە عانا كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ءبىر ءتىلدى جاڭا ۇلتتىڭ قالىپتاسۋىنا ءمان بەرمەي كەلگەن ەدى.

لەنيننىڭ تۇسىندا 1918 جىلى ركفسر-ءدىڭ ەڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسى جازىلعان شاقتا مەملەكەتتەر مەن ۇلتتار اراسىنداعى قايشىلىقتاردى، بارلىق قاناۋشى تاپتاردى جويىپ، بۇكىل الەمدە تەك جۇمىسشىلار مەن شارۋالار ءومىر سۇرەتىن تەز الەمدىك رەۆوليۋتسياعا ءۇمىت تىم كۇشتى بولدى. ونىڭ ۇستىنە، لەنين كوممۋنيزمنىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ قۇرىپ كەتۋى تۋرالى تەزيسكە شىنداپ قىزىعۋشىلىق تانىتتى جانە بۇل تەزيستەر ەكى كونستيتۋتسياعا - 1918 جانە 1925 جىلى ەنگىزىلدى.

وندا بىلاي دەلىنگەن:

«قازىرگى وتپەلى كەزەڭگە ارنالعان رەسەي سوتسياليستىك فەدەراتيۆتىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ نەگىزگى مىندەتى - قالا جانە اۋىلدىق پرولەتاريات پەن كەدەي شارۋالاردىڭ ديكتاتۋراسىن قۋاتتى بۇكىلرەسەيلىك كەڭەس وكىمەتى تۇرىندە ورناتۋ. بۋرجۋازيانى تولىعىمەن باسىپ-جانشىپ، ادامدى ادامنىڭ قاناۋىن جويىپ، تاپتارعا بولىنبەيتىن، مەملەكەتتىك بيلىك بولمايتىن سوتسياليزم ورناتۋ».

سوعان قاراماستان، ءومىر ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزدى: دۇنيەجۇزىلىك توڭكەرىس تە، مەملەكەتتىڭ قۇرىپ كەتۋى دە بولعان جوق، كەرىسىنشە، بارلىعىن تولىعىمەن ۇلتتاندىرۋ بەلەڭ الدى. دەگەنمەن، ستاليندىك كونستيتۋتسيانىڭ ءوزى كەڭەس باسشىلارىنىڭ ساناسى ءالى دە تازا تاپتىق نەگىزدە بولعانىن جانە ۇلتتار تۋرالى ويلامايتىنىن انىق كورسەتەدى.

1936 جىلعى كونستيتۋتسيادا كسرو جۇمىسشىلار مەن شارۋالار مەملەكەتى دەپ تە اتالدى. ناتيجەسىندە: گەرمانيادا نەمىستەر، انگليادا اعىلشىندار، ال كسرو-دا جۇمىسشىلار مەن شارۋالار تۇرادى ەكەن دەلىنگەن ابسۋردتىق جاعداي پايدا بولدى.

نەلىكتەن برەجنەۆتىڭ بايانداماسى ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ تابىلادى؟ ول جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق تۋرالى ايتتى. بىراق ول جاي عانا ايتقان جوق ونى ۇگىت-ناسيحات ماشيناسىنا اينالدىرىپ، ول ۇلتتان تىس باعىتتا قاۋىرت جۇمىس ىستەي باستادى. سەبەبى 1977 جىلعى برەجنەۆ كونستيتۋتسياسىندا كەڭەستىك تاريحتا العاش رەت جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق قۇرۋ تۋرالى ەرەكشە تارماق ەنگىزىلدى. وسى قۇجاتتىڭ كىرىسپەسىندە: «كسرو-دا دامىعان سوتسياليستىك قوعام قۇرىلدى. بۇل كەمەلدەنگەن سوتسياليستىك قوعامدىق قاتىناستار قوعامى، وندا بارلىق تاپتار مەن الەۋمەتتىك جىكتەردىڭ جاقىنداسۋى، بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ قۇقىقتىق جانە ناقتى تەڭدىگى، ولاردىڭ تۋىسقاندىق ىنتىماقتاستىعى نەگىزىندە ادامداردىڭ جاڭا تاريحي قاۋىمداستىعى پايدا بولدى ول - كەڭەس حالقى»، - دەپ جازىلدى.

سونىمەن بىرگە، كەڭەس حالقى ءسوزدىڭ كادىمگى ماعىناسىندا جەكە ءبىر ۇلتتى ەمەس، ورتاق ماركستىك-لەنيندىك ۇستانىم ءام دۇنيەتانىم اياسىندا ءبىر-بىرىمەن ءوزارا بايلانىستىرىلعان ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ەرىكتى تۇردە بىرىگۋى ەكەندىگى قاجىماي ناسيحاتتالا باستادى. كەڭەس حالقى تۇسىنىگى بار بولعانى 20 جىلداي ءومىر ءسۇردى. ال وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ىدىراۋ پروتسەستەرى باستالعان كەزدەگى كوپتەگەن ۇلتتىق نارازىلىقتاردى ەسكەرەر بولساق، وندا ونىڭ سانامىزدى ۋلاۋى ون جارىم جىلدان اسپايدى.

ادەتتەگىدەي، ركفسر-دە قالىپتاسقان كەڭەس حالقىنىڭ ميىن ورىستاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتى شايىپ جىبەردى دە، اتالعان تەرمين تەك سوندا عانا تامىر جايىپ ءوز ومىرشەڭدەگىن رەسەي حالقى ۇعىمىمەن الماستىردى. ركفسر ۇلتتىق رەسپۋبليكالارىندا كەڭەس حالقى ۇعىمى ۇستەمدىككە يە بولسا، وداقتاس رەسپۋبليكادا قازاق پەن ەستون بۇل ءسوزدى قولدانۋدا ەكى ويلى كۇيدە بولدى. كسرو-نىڭ ىدىراۋىمەن ءبىر يدەولوگيالىق كليشە باسقاسىمەن جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق، رەسەيلىكتەرمەن اۋىستىرىلىپ، نەگىزىنەن ورىس حالقىنىڭ ساناسىندا مىقتاپ ورنىقتى.

وسىلايشا، «كەڭەس حالقى» ەشقاشان بولعان ەمەس، ونى كەڭەس باسشىلارى «جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق» دەپ جاريالادى. رەسەيدەگى بيلىكتى باسىپ العاننان كەيىن بولشەۆيكتەر «ادامنىڭ جاڭا ءتۇرىن» قۇرۋدى ماقسات ەتتى. باستاپقىدا لەنينشىلەر مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارالاردى جويىپ، بارلىق «قاناۋشى تاپتاردى» جويىپ جىبەرەتىن تەز الەمدىك رەۆوليۋتسياعا ۇمىتتەندى. جاڭا دۇنيەدە تەك جۇمىسشىلار مەن شارۋالار ءومىر سۇرەدى دەپ بولجاندى.

گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋى كەزىندە كەڭەس حالقىنىڭ جاساندى بىرىگۋ ەكەنى بەلگىلى بولدى. لاتىشتار وزدەرىن لاتىش، قازاقتاردى قازاق، ءتىپتى ورىستاردى ورىس دەپ ساناۋدى ەشقاشان توقتاتقان ەمەس. كوممۋنيستىك يدەيالاردىڭ تانىمالدىلىعى تومەندەپ، توتاليتارلىق رەجيم سىر بەرە باستاپ، ماركستىك-لەنيندىك ۇلگى بويىنشا قۇرىلعان مەملەكەت ىدىراي باستادى. اقىرى قۇرىپ تىندى.

امەريكا ۇلتى 239 جىل ءومىر سۇرسە، كەڭەستىك «ساياسي ۇلت» قايتا قۇرۋ باستالعانعا دەيىن عانا ءومىر ءسۇردى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz