كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىدىراۋىمەن قاتار، الەمدە ورىن العان ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ جەلىسىندە راديكالدانعان ءتۇرلى ءدىني-ەكسترەميستىك جانە «دجيھاديستىك» ۇيىمداردىڭ قوزعالىستارى پايدا بولدى. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تەرروريستىك ارەكەتتەرىن كوبىنە تاياۋ شىعىس، وڭتۇستىك ازيا جانە كاۆكاز ايماقتارىندا كەڭىنەن جۇزەگە اسىرا باستاعاندىعى بەلگىلى.

بۇگىندە حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمدار وزىندىك جەتكىلىكتى ماتەريالدى-قارجىلىق جانە ادامي رەسۋرستارعا يە، قۇرىلىمى تۇراقتى، ءارى كەڭ تارالعان جۇيەگە اينالدى. زاماناۋي قارۋلار مەن تەحنولوگيالاردى يەمدەنگەن تەرروريزم قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە الەمنىڭ كەز-كەلگەن ايماعىندا تۇراقتىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزبەك. قارۋ-جاراق پەن ءتۇرلى جارىلعىش زاتتار قولدانۋ، ءارى ادام ۇرلاپ، كەپىلگە الۋ ارقىلى جۇيەلى تۇردە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ ارەكەتتەرى ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى جەكە تۇلعا ومىرىنە، قوعام مەن مەملەكەت مۇددەلەرىنە قاۋىپ توندىرەتىن كەڭ ماسشتابتى قۇبىلىس ەكەندىگىن ايقىندايدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىدىراۋىمەن قاتار، الەمدە ورىن العان ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ جەلىسىندە راديكالدانعان ءتۇرلى ءدىني-ەكسترەميستىك جانە «دجيھاديستىك» ۇيىمداردىڭ قوزعالىستارى پايدا بولدى. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تەرروريستىك ارەكەتتەرىن كوبىنە تاياۋ شىعىس، وڭتۇستىك ازيا جانە كاۆكاز ايماقتارىندا كەڭىنەن جۇزەگە اسىرا باستاعاندىعى بەلگىلى.

بۇگىندە حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمدار وزىندىك جەتكىلىكتى ماتەريالدى-قارجىلىق جانە ادامي رەسۋرستارعا يە، قۇرىلىمى تۇراقتى، ءارى كەڭ تارالعان جۇيەگە اينالدى. زاماناۋي قارۋلار مەن تەحنولوگيالاردى يەمدەنگەن تەرروريزم قازىرگى جاھاندانۋ كەزەڭىندە الەمنىڭ كەز-كەلگەن ايماعىندا تۇراقتىلىقتىڭ بۇزىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزبەك. قارۋ-جاراق پەن ءتۇرلى جارىلعىش زاتتار قولدانۋ، ءارى ادام ۇرلاپ، كەپىلگە الۋ ارقىلى جۇيەلى تۇردە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ ارەكەتتەرى ەكسترەميزم مەن تەرروريزمدى جەكە تۇلعا ومىرىنە، قوعام مەن مەملەكەت مۇددەلەرىنە قاۋىپ توندىرەتىن كەڭ ماسشتابتى قۇبىلىس ەكەندىگىن ايقىندايدى.

حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا الەمدىك ەڭ سوڭعى مونوتەيستىك ءدىن – يسلام، الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ءوزىنىڭ ەرەكشە ديناميزمىمەن تانىلا باستادى. وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ باسىندا مۇسىلمان الەمىنىڭ دامۋ باعىتى ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسكەن دۇنيەجۇزىلىك ەكى ساياسي جۇيەنىڭ – سوتسياليزم جانە دەموكراتيالىق كاپيتاليزمنىڭ اراسىنان جول سالىپ، ولاردىڭ ىقپالدارىنان شەتتە قالا المادى. سوندىقتان بولار، سول ۋاقىتتاعى مۇسىلمان ويشىلدارى تاراپىنان سان-الۋان، ءار ءتۇرلى ءدىني-ساياسي تۇجىرىمدامالار جارىق كوردى. بۇل كونتسەپتسيالار ءبىر جاعىنان يسلام قاعيدالارىنا نەگىزدەلسە، ەكىنشى جاعىنان اتالمىش ساياسي جۇيەلەردىڭ بىرقاتار يدەيالارىن قامتىعان بولاتىن. باتىستىڭ وتارىندا بولعان مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ىشكى جانە سىرتقى ساياسي قۇلدىراۋ ۇدەرىستەرىنىڭ سالدارىنان رەسمي ۇكىمەتكە قارسى بولعان ءتۇرلى وپپوزيتسيالىق توپتاردىڭ اراسىندا ءدىني-ساياسي باعىتتاعى راديكالدى كوزقاراستار مەن يدەولوگيالار تارالا باستادى. 

وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى توقسانىندا يسلامنىڭ ساياسي تۇرعىدان قايتا جاڭعىرۋى مەن ونىڭ ىشكى ءديناميزمى بىرنەشە باعىتتا كورىنىس تاپقاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

ەڭ الدىمەن، مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ باسىم بولىگى يسلامنان «الەۋمەتتىك ادىلدىك» يدەياسىن كورىپ، سوعان قاراي ۇمتىلا جونەلدى. اسىرەسە «ءال-ۋاتان ءال-ارابي» – 22  اراب ەلدەرىنىڭ زاماناۋي تاريحىنا نازار سالساق، وندا ورىن العان حالىق كوتەرىلىستەرى مەن ۇكىمەتكە قارسى باعىتتالعان نارازىلىق اكتسيالار ەلدەگى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ نەگىزىندە ورشىگەندىگىن كورەمىز. الايدا، وسىنداي تۇراقسىز جاعدايلاردا ءدىني-ەكسترەميستىك قوزعالىستاردىڭ يدەولوگتارى يسلامدى «الەۋمەتتىك ادىلدىكتى ورناتۋعا» ارنالعان ساياسي قۇرال رەتىندە پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەلەرىن ىسكە اسىرۋعا جۇمىلدىرعان.

ەكىنشى باعىت بويىنشا كوز جۇگىرتسەك، اسىرەسە مۇسىلمان ەلدەرىندە شيەلەنىسكەن نەمەسە سوعىس ايماقتارىندا يسلام ءجيى تەرروريستىك توپتاردىڭ يدەولوگتارى تاراپىنان «ۇكىمەتكە قارسىلىق كورسەتۋ» يدەولوگياسىن نەگىزدەۋگە پايدالانىلماق. مۇنى سولتۇستىك افريكا، تاياۋ شىعىس، اۋعانستان مەن سوڭعى كەزدەگى سيريا اۋماعىندا ءار ءتۇرلى ءدىني-ميليتاريستىك مازمۇنداعى ۇندەۋلەردىڭ اياسىندا ورشىگەن قارۋلى قاقتىعىستاردان كورۋىمىز مۇمكىن.

يسلامنىڭ قارسىلىق كورسەتۋ يدەولوگياسى رولىندەگى تاريحى مىڭ  قۇبىلمالى. اراب ەلدەرىمەن قاتار، اۋعانستان مەن پاكىستاندا، 2001 جىلدىڭ 11-قىركۇيەك ايىندا ورىن العان وقيعالاردا يسلامدى جامىلىپ، قارسىلىق كورسەتۋدىڭ نەگىزگى فورماسى رەتىندە «جيھاديزم» فەنومەنى العا شىقتى. ايتا كەتەتىنى، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭدەردە «جيھاد» جەكە ساياسي-فيلوسوفيالىق اعىمنىڭ تولىققاندى يدەولوگيالىق ۇستانىمىنا اينالدى.

قازىرگى تاڭداعى يسلام اتىن جامىلعان «جيھاديستىك» جانە تەرروريستىك توپتاردىڭ يدەولوگياسىنىڭ باستى يدەولوگيالىق قارۋى – «جيھاد» ۇعىمىن ءتۇسىندىرۋ ادىستەرىندە جاتىر. يسلامداعى دجيھاد تۇجىرىمداماسىنىڭ كەڭ اۋقىمدى باستى ماعىنالارى ەسكەرىلمەي، بۇل ءسوزدىڭ ءدىني-ميليتاريستىك، ياعني «كاپىرلەرگە قارسى قارۋلى كۇرەس جۇرگىزۋ» ماعىناسى ەكسترەميستىك اعىمدارداردىڭ يدەولوگتارى تاراپىنان كەڭىنەن ناسيحاتتالىنىپ، قاسيەتتى قۇران اياتتارى مەن حاديستەردىڭ ماتىندەرى بۇرمالانىپ ءتۇسىندىرىلۋى ارقىلى دايەكتەلىنۋدە.

«جيھاديزم» پروبلەماسىن شەشۋدىڭ باستى جولدارىنىڭ ءبىرى – جيھاد تۇجىرىمداماسىنىڭ دۇرىس ماعىنالارىن الەم جۇرتشىلىعىنا، سونىڭ ىشىندە، مۇسىلمان جاستارىنا اشىپ ءتۇسىندىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل تاقىرىپ مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ وتكەن تاريحىندا ماڭىزدى ورىن العان، قازىرگى تاڭدا وزەكتى ورىنداعى، ءارى كەلەشەكتە دە وزەكتىلىگى جوعالا قويمايتىن ماسەلە ەكەندىگى بەلگىلى.

وسىعان وراي، «جيھاد» تۇجىرىمداماسىن دۇرىس ءتۇسىنۋىمىز ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ونىڭ تىلدىك ءارى تەرمينولوگيالىق ماعىنالارىنا قاراي ۇڭىلسەك. جيھاد ءسوزى اراب تىلىندەگى «دجاحادا – يۋدجاحيدۋ – دجيھادان»، ياعني «كۇش-جىگەر سالۋ» ماعىناسىنداعى ەتىستىكتەن شىعادى. اراب تىلىندە «ءال-دجاحد» ءسوزى – ماشاقات، قيىنشىلىق دەگەن ماعىنالاردى بەرسە، «ءال-دجۋحد» ءسوزى كۇش-قۋات دەگەندى بىلدىرەدى. وسى ەكى سوزدىك ماعىنالاردان «جيھاد» ۇعىمى كەلىپ شىعادى.

ايگىلى عالىم ار-راعيب ءال-يسفاحاني ءوزىنىڭ «مۋفرادات ءال-قۋران» اتتى ەڭبەگىندە: «ءال-دجاحد پەن ءال-دجۋحد – ماشاقات پەن توزىمدىلىك. مۇنداعى ءال-دجاحد ءسوزى – ماشاقات ماعىناسىن بىلدىرسە، ال دجۋحد – جىگەر ماعىناسىن بىلدىرەدى» دەپ جازعان.

قۇران جانە سۇننەت تەرمينولوگياسىندا «جيھاد» ءسوزى بۇلاردان دا كەڭىرەك ءارى تەرەڭىرەك، ءتىپتى ادام مەن قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىنە قاتىستى ۇعىمداردى قامتيدى. سوندىقتان دا ونى «ۇلكەن جيھاد» دەپ اتايدى. سونىمەن بىرگە، ونىڭ جەكە ءبىر ماعىناسى – اللانىڭ ءسوزىن ۇلىقتاۋعا جانە قورعاۋعا باعىتتالعان كۇرەس. بۇل ۇعىمنىڭ پايدالانىلۋ اياسى شاعىن بولعاندىقتان «كىشى جيھاد» دەپ اتالادى. وسى ءتارتىپ بويىنشا «ۇلكەن» جانە «كىشى» جيھادتىڭ ايىرماشىلىعى ايقىندالادى.

سونداي-اق، وسى ايىرماشىلىق نەگىزىندە جيھادتىڭ بەلگىلى ءبىر ۇعىممەن شەكتەلمەيتىندىگىن بايقاۋعا بولادى. جيھادتىڭ كەز-كەلگەن جاعدايعا قاتىستى ءوز دارەجەلەرى مەن دەڭگەيلەرى، ءارى ونىڭ تولىققاندى تۇجىرىمداماسى، قاعيدالارى، ەرەجەلەرى مەن نورمالارى، احلاقتارى بار.

يسلام دىنىندە «جيھاد» ءسوزىنىڭ كوپتەگەن ماعىناسى بار. جيھاد دۇشپاندارعا قارسى قارۋ قولدانۋ، ولارمەن سوعىس جۇرگىزۋ ۇعىمىمەن شەكتەلمەيدى. ءتىپتى يسلامنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە بەيبىت جيھادتى جۇرگىزۋ مىندەتتەلەتىن. وعان اللاعا بويۇسىنۋعا باعىتتالعان رۋحاني جيھادتى دا قوسساق بولادى. بۇل جايىندا مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ «اتا-اناعا مەيىرىمدىلىك تانىتۋ – جيھاد»، «اكە-شەشەگە قىزمەت ەتۋ – جيھاد» سياقتى حاديستەرى ايعاق.  

ۇلكەن جيھاد باستى ەكى جولمەن جۇزەگە اسادى: ءبىرىنشىسى – جەكە تۇلعانىڭ ءدىني ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ، ساليقالىلىق پەن پاراساتتىلىققا باۋلۋ، ياعني، دۇرىس تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ارقىلى بولسا، ەكىنشىسى – قوعام ىشىندە ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىكتى، كوركەم احلاقتى، يگى ادەپتەردى، يماندىلىقتى، راقىمشىل قاسيەتتەردى تاراتۋمەن جۇزەگە اسادى.

ال كىشى جيھادقا قاتىستى قىسقا قايىرار بولساق، قاناۋشىلارعا قارسى جيھادتىڭ ورىن الۋى وتە ماڭىزدى ەكى شارتپەن بايلانىستى: بۇل سوعىستى جەڭۋ مۇمكىنشىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى جانە قوعامدىق پايدانىڭ سول سوعىستىڭ سالدارىنان ارتىق بولۋى. مۇسىلماندار ەشقاشان جيھادتى سوعىس ءۇشىن باستاماعان. بەلگىلى بولعانىداي، قارۋلى جيھاد ادەتتە مەملەكەتكە قاۋىپ تونگەن جاعدايدا مۇسىلماندار ءۇشىن جانى مەن ءدىنىن قورعاۋدا قولدانىلاتىن ەڭ سوڭعى ارەكەت بولىپ تابىلاتىن. جيھاد – جوعارى ماقساتتار مەن ۇمىتتەرگە جەتەلەيتىن كوپتەگەن قۇرالداردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلعان.

جيھاد شىنايى ماعىناسىندا ادامزاتتى تۋرا جولعا، قۇدايدىڭ ريزالىعىنا جەتەلەيتىن باستى قۇرال بولىپ تابىلادى. يمام ءال-قارافي ءوزىنىڭ «از-زاحيرا» اتتى ەڭبەگىندە جيھادتى ماقسات ەمەس، قۇرال دەپ تۇسىندىرگەن: «شاريعاتتىڭ قاعيدالارىندا ارەكەتتىڭ ەكى جاعى ايتىلعان: ارەكەتتىڭ ماقساتتارى (نيەتتەرى) جانە ونى جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان جولدارى (قۇرالدارى). ماقساتقا قاجىلىق جاتقىزىلسا، ونى ورىنداۋ – ساپار، جول بولىپ تابىلادى. ءدىندى قورعاۋ، ايتپەسە ءدىن تاراتۋ – ماقسات بولسا، ال جيھاد – سونى ورىنداۋدىڭ جولى».

بۇگىندە راديكالدى توپتار مەن اعىمدار ماقسات پەن سوعان جەتۋدىڭ جولىن شاتاستىرىپ تۇسىنۋدە. جيھاد ولاردىڭ باستى ماقساتىنا اينالعان. ياعني، مۇنان جيھادتى جيھادقا جەتۋ ءۇشىن جاساۋ سياقتى تۇسىنىك پايدا بولادى. سونىمەن قاتار، ەكسترەميستتەردىڭ جۇرگىزىپ جاتقان جيھادى ساياسي سيپاتتى قامتىپ كەتكەن. وسىعان وراي، بۇل ماسەلەدە مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ سۇننەتىنە تەرەڭىرەك نازار سالۋ قاجەتتىگى ايقىندالادى.  

مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ ءوزى مەملەكەتىنىڭ وزگە ەلدەرمەن مايدانداسقاندا، ءبىر جاعدايدا ولارمەن سوعىسقان بولسا، ەكىنشى ءبىر جاعدايدا ولارمەن بەيبىتشىل ءبىتىم جاساسقان، ال كەي كەزدە سول ەلدەرمەن وداقتاسقان، باسقا ءبىر جاعدايدا ەش ءبىر قارۋلى قاقتىعىستارسىز شەشىم تاپقان.

تاريحقا نازار سالساق، يسلام عۇلامالارى ءار كەزەڭ مەن مەكەننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى جيھادقا قاتىستى ءتۇرلى تۇسىندىرمەلەر بەرگەن. مىسالى، يسلامي عالىمداردىڭ قاتارىندا ايگىلى بولعان ءال-باعدادي (429/1037 ج.ءو.) ءوزىنىڭ «ءدىن نەگىزدەرى» (ۋسۋل اد-دين) ەڭبەگىندە جيھاد ۇعىمىن «يسلامدى قابىلدامايىنشا نەمەسە «دجيزيانى»، ياعني، وزگە ءدىننىڭ وكىلىنەن الىناتىن سالىقتى تولەمەيىنشە، ءدىن دۇشپاندارىمەن كۇرەستى جۇرگىزۋ» دەپ تۇسىندىرگەن.

قانداي دا ءبىر مەملەكەتكە نەمەسە تايپاعا ارنايى سالىق تولەتۋ ۇدەرىسى ادەتتە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇكىمدەردىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى. مۇنان ءبىز، جيھادتىڭ اسكەري سالادا جۇرگىزىلۋى تەك قانا ۇكىمەت باسشىلىعىمەن ورىندالاتىندىعىن بايقاۋىمىز مۇمكىن.

ال شافيعي مازحابىنىڭ تانىمال وكىلى، سوپىلىق ءىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ىقپال جاساعان ءدىن عالىمى ابۋ حاميد ءال-عازالي (1111 ج.ءو.) جيھادتى ادامنىڭ رۋحاني دۇنيەسىن دامىتۋ دەپ تۇسىندىرگەن.

ورتالىق ازيا اۋماعىندا جيھاد ماسەلەسى «دىنسىزدەرگە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋ» مازمۇنىمەن سوڭعى رەت كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنىڭ قارساڭىندا قايتا تارالا باستادى. مۇنى وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنداعى كورشىلەس وزبەكستاندا ورىن العان شيەلەنىستەر مەن تاجىكستاندا بولعان ازاماتتىق سوعىستان ايقىن بايقاۋىمىز مۇمكىن. وزبەكستاننىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەتىنە قارسى شىعىپ، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋعا مۇددەلەنگەن «وزبەكستان يسلام قوزعالىسى» تەرروريستىك ۇيىمى ايگىلى «عۋرابا» (وقشاۋلانعان، بوتەندەلگەن) يدەولوگياسىن دامىتتى. مەملەكەت جانە باسقا دا مۇسىلماندارمەن قاقتىعىسقان «وزبەكستان يسلام قوزعالىسى» ۇيىمى، وزبەكستان رەسپۋبليكاسىن «دار-ۋل-حارب» ياعني «سوعىس اۋماعى» دەپ تانىپ، ەلدەن ءماجبۇرلى كوشۋ – «حيدجرات» يدەياسىن تاراتقان. مۇنداعى «حيدجرات» جيھادتىڭ الدىنداعى كەزەڭ دەپ تانىلدى.

قازىرگى كەزدە «جيھاديستىك» كۇشتەر ءدىني راديكالدانۋ ۇدەرىسىن قوعامنىڭ ەڭ بەلسەندى بولىگى – جاستاردىڭ اراسىندا جۇرگىزە باستاعانى راس. ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك توپتاردىڭ يدەولوگتارى جاستارىمىزدى ۇلتتىق بىرەگەيلىگى مەن رۋحانياتىنان ايىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مادەنيەتتى، ءدىني-رۋحاني ۇستانىمدار مەن تاربيەنى «كۇپىرلىك»، «اداسۋشىلىق» دەپ ايىپتاي كەلە، جاستار نازارىنا جات يدەولوگيانى ەنگىزۋگە ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ارەكەت جاساۋدا. وسىعان وراي، ولار اتا-بابالارىمىز ۇستانعان دىنگە «شيرك» (قۇدايعا سەرىك قوسۋ), «كۋفر» (دىنسىزدىك), «بيدعات» (دىندەگى جاڭاشىلدىق) ەلەمەنتتەرى ارالاسقان دەپ يلاندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. مۇنىڭ مىسالىن ولاردىڭ ولگەندەرگە قۇران وقىپ باعىشتاۋعا، قابىردى زيارات ەتۋگە، باتادا قول جايۋعا بولمايتىندىعى جونىندە، ءارى مازحابتاردى مويىنداۋعا قارسى بولۋلارىنان، سونداي-اق «تازا يسلام» تۋرالى بۇرمالانعان ۇندەۋلەرىنەن كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، راديكالدى اعىمداردىڭ يدەولوگتارى تەرەڭ نەگىزدەلگەن ءدىني ىلىمگە يە ەمەس، ءارى وزدەرى سىرتتان بەكىتىلگەن ارنايى باعدارلامالاردى ورىندايدى.

جاڭا زامانداعى قالىپتاسقان كۇردەلى جاعدايلاردى ەسكەرە كەلە، بەدەلدى يسلام عۇلامالارى جيھاديزم مەن تەرروريزم پروبلەماسىن بۇگىندە ءجيى كوتەرىپ، تەرروريستىك ارەكەتتەرگە باراتىنداردى قاتاڭ كىناراتتايدى. وسىعان وراي، 2004 جىلدىڭ قاراشا ايىندا يوردان حاشيميتتىك كورولدىگىنىڭ پاتشاسى ابدۋللا ءىى بين ال-حۋسەيننىڭ «امماندىق جولداۋ» اتىمەن بەلگىلى ۇندەۋىندە: «زۇلىمدىققا قارسى تۇرۋ جانە ادىلدىكتى قايتا ورناتۋ تەك زاڭدى ادىستەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلسا عانا زاڭدى بولىپ تابىلادى»،  دەپ ايتىلعان. سونداي-اق، قۇجاتتىڭ مازمۇنىندا ادام ومىرىنە قاستاندىق جاساۋ، بەيكۇنالارعا قاۋىپ ءتوندىرۋ، بەيبىت تۇرعىندارعا قارسى شابۋىل ۇيىمداستىرۋ، جارالىلار مەن تۇتقىنداعىلاردى ءولتىرۋ، ءارى عيماراتتاردى بۇزۋ، توناۋشىلىق پەن زورلىق-زومبىلىقتاردى كورسەتۋ سياقتى كەز-كەلگەن تەررورلىق ارەكەتتەر قاتاڭ سىنعا ۇشىراعان. بۇل قۇجاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – ەكسترەميستەردىڭ وزدەرىنىڭ قاتارلارىنا قوسىلماعانداردى كۇپىرلىكپەن ايىپتاپ، ولاردىڭ قانىن توگۋگە بولاتىندىعى جونىندەگى سەنىمدەرىن جوققا شىعارۋ بولىپ تابىلادى. 

تاعى سول سياقتى 2010 جىلى ناۋرىز ايىندا تۋركياداعى ماردين قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق ءدىني كونفەرەنتسياسىندا «ماردين دەكلاراتسياسى» قابىلدانىپ، وندا دۇنيەجۇزىنەن جينالعان يسلام عالىمدارى ءدىني-ميليتاريستىك مازمۇنداعى «جيھادقا» قاتىستى تارالعان ءپاتۋالاردى قازىرگى زاماننىڭ قالىپتاسقان جاعدايىنا سايكەس ەمەستىگىن جاريالادى. اتالمىش كونفەرەنتسيادا يسلام عالىمدارى «دار-ۋل-حارب» (سوعىس ايماعى) جانە «دار-ۋل-يسلام» (مۇسىلمان ەل) ۇعىمدارىن تالقىلاپ، 13 عاسىردا ءومىر سۇرگەن يبن تايميانىڭ جيھادقا قاتىستى شىعارعان ءپاتۋالاردىڭ قولدانىلۋى دۇرىس ەمەستىگى تۋرالى شەشىم قابىلداعان.

جيھاديستىك كۇشتەردىڭ كاۆكاز ەلدەرىندە بەلسەندى ارەكەت ەتۋىنە وراي، 2012 جىلى ماسكەۋدە وتكەن حالىقارالىق ءدىني كونفەرەنتسيادا «جيھاد، تاكفير جانە حاليفات ماسەلەلەرى جونىندەگى ءدىني دەكلاراتسيا» قابىلداندى. الەمدىك دەڭگەيدەگى بەدەلدى يسلام عالىمدارى جينالعان بۇل كونفەرەنتسيادا جيھادقا قاتىستى دۇرىس ءارى تولىققاندى تۇسىندىرمەلەر جاسادى. دەكلاراتسيانىڭ مازمۇنى «جيھاد حالىقتاردى كوپشىلىك بولىپ اللاعا سىيىنۋعا ۇندەگەن. جيھاد ەش ۋاقىتتا حالىقتاردى قاناۋعا نەمەسە تابيعي بايلىقتاردى توناۋعا باعىتتالماعان» دەگەن سوزدەرمەن باستالعان.  بۇل قۇجات ءدىني-ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ۇيىمدار تاراتىپ جاتقان بۇرمالانعان يدەيالارعا قارسى، ءدىني تاقىرىپتاعى ءار ءتۇرلى داۋلى سۇراقتارعا باعىتتالعان بەدەلدى عۇلامالاردىڭ جاۋابى بولىپ تابىلادى.

قازىرگى تاڭدا حالىقارالىق تەرروريزمگە قارسى تۇرۋ، ءارى ەكسترەميستىك يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويۋ ماسەلەسىندە ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى، ءدىنباسىلاردىڭ وزدەرى بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى باعىتتالعان باستى كۇشكە اينالىپ جاتقاندىعىنا كۋامىز.

بۇگىنگى تاڭداعى جيحاديزم مەن تەرروريزم پروبلەمالارىنا قارسى تۇرۋعا ەلىمىزدىڭ ارەكەتى مول. قازاقستان ەلىنىڭ ءدىني جاعدايى قارقىندى تۇردە رەتتەلىپ كەلە جاتقان بۇل زاماندا، ۇلتتىق مۇرامىز بەن ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى ۇستانۋ ارقىلى حالقىمىز ىشىندە ىنتىماقتى ساقتاۋ ماقساتىندا قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى اعىمداعى جىلدىڭ وزىندە 6 ءىرى رەسپۋبليكالىق فورۋم وتكىزىپ ۇلگەردى. ايگىلى يسلام عۇلامالارى مەن الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىنەن كەلگەن ءدىن سالاسىنداعى بەلسەندى دە بەدەلدى ساراپشىلار قاتىسقان بۇل فورۋمدار: