مۇرات اۋەزوۆ: «قازاقستانداعى قىتايلار سانى ءبىز ايتىپ جۇرگەننەن الدەقايدا كوپ»
بۇل كىسى ءبىتىپ جاتقان ءداۋىر جۇيكەسىن جان-تانىمەن سەزىنەدى. ونىڭ كەڭىس پەن ۋاقىتتاعى جاڭا مەن ۇمىتىلعان ەسكىنى اشۋىندا - شەك جوق. ونىڭ دۇنيەنى سەزۋى – تاريحتىڭ، فيلوسوفيا مەن ادەبيەتتىڭ ارالاسقان قان-جىنىنان تابىلادى. بۇل كىسىمەن اڭگىمەلەسۋ ءسوزدىڭ تەرەڭدىگىمەن، ءسوز ساپتاۋىمەن، كادۋىلگى نارسەلەرگە دەگەن ونىڭ قارابايىرلىقپەن جانە ءارىپ مۇجۋمەن جاناسپايتىن، ەرەكشە دە مۇلدەم جاڭا كوزقاراسىمەن قايران قالدىرادى. ول – اۋىزەكىنى جازباشاعا قوتارۋ قابىلەتىن جوعالتپاعان كىسى. جانە دە ۋاقىتتى وكشەلەۋدەن شارشامايتىن ادام. ول ىلعي دا جاڭا ويمەن شىعىپ، ەسكىرمەيتىن جان. مۇرات اۋەزوۆ – مادەنيەتتانۋشى، قىتايتانۋشى، ويشىل. جالعاستىرا بەرۋگە بولادى…
– مۇرات اعا، كاسىپقوي قىتايتانۋشى رەتىندە سىزدەن قىتاي تۋراسىندا سۇراماي وتىرا المايمىن.ۇلكەن كورشى تاراپىنان قاتەر قانشالىقتى، قىتاي قاتەرى – ءافسانا ەمەس پە؟
– شىنىن ايتسام، مەن جاعدايدى باقىلاپ وتىرعان جوقپىن. جانە دە بۇل تۋراسىندا سونشالىقتى ۋايىمدامايمىن دا. مەن ءوزىمدى كلاسسيك-قىتايتانۋشى قاتارىنا جاتقىزبايمىن، قىتاي ءتىلىن كسرو-داعى ەڭ وزات وقۋ ورنى – ممۋ جانىنداعى شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىنان وقىسام دا. وندا ءبىز لينگۆيستيكالىق ءبىلىمدى عانا ەمەس، ەل جايىندا سولايىمەن زەردەلەگەنبىز. مەن قىتايدىڭ اسكەري تەرمينولوگياسىن جاقسى مەڭگەردىم، ويتكەنى، ينستيتۋتتا مىقتى اسكەري كافەدرا بولعان ەدى…
بۇل كىسى ءبىتىپ جاتقان ءداۋىر جۇيكەسىن جان-تانىمەن سەزىنەدى. ونىڭ كەڭىس پەن ۋاقىتتاعى جاڭا مەن ۇمىتىلعان ەسكىنى اشۋىندا - شەك جوق. ونىڭ دۇنيەنى سەزۋى – تاريحتىڭ، فيلوسوفيا مەن ادەبيەتتىڭ ارالاسقان قان-جىنىنان تابىلادى. بۇل كىسىمەن اڭگىمەلەسۋ ءسوزدىڭ تەرەڭدىگىمەن، ءسوز ساپتاۋىمەن، كادۋىلگى نارسەلەرگە دەگەن ونىڭ قارابايىرلىقپەن جانە ءارىپ مۇجۋمەن جاناسپايتىن، ەرەكشە دە مۇلدەم جاڭا كوزقاراسىمەن قايران قالدىرادى. ول – اۋىزەكىنى جازباشاعا قوتارۋ قابىلەتىن جوعالتپاعان كىسى. جانە دە ۋاقىتتى وكشەلەۋدەن شارشامايتىن ادام. ول ىلعي دا جاڭا ويمەن شىعىپ، ەسكىرمەيتىن جان. مۇرات اۋەزوۆ – مادەنيەتتانۋشى، قىتايتانۋشى، ويشىل. جالعاستىرا بەرۋگە بولادى…
– مۇرات اعا، كاسىپقوي قىتايتانۋشى رەتىندە سىزدەن قىتاي تۋراسىندا سۇراماي وتىرا المايمىن.ۇلكەن كورشى تاراپىنان قاتەر قانشالىقتى، قىتاي قاتەرى – ءافسانا ەمەس پە؟
– شىنىن ايتسام، مەن جاعدايدى باقىلاپ وتىرعان جوقپىن. جانە دە بۇل تۋراسىندا سونشالىقتى ۋايىمدامايمىن دا. مەن ءوزىمدى كلاسسيك-قىتايتانۋشى قاتارىنا جاتقىزبايمىن، قىتاي ءتىلىن كسرو-داعى ەڭ وزات وقۋ ورنى – ممۋ جانىنداعى شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىنان وقىسام دا. وندا ءبىز لينگۆيستيكالىق ءبىلىمدى عانا ەمەس، ەل جايىندا سولايىمەن زەردەلەگەنبىز. مەن قىتايدىڭ اسكەري تەرمينولوگياسىن جاقسى مەڭگەردىم، ويتكەنى، ينستيتۋتتا مىقتى اسكەري كافەدرا بولعان ەدى…
– دەمەك، ءسىزدىڭ وقۋىڭىزدا قوسالقى تاعى ءبىر سىر بولعان ەكەن عوي؟
– ءيا، سول سەبەپتى قىتايدىڭ اسكەري سوزدىك قورىنا ۇلكەن ءمان بەرىلدى. سەبەبى، ءبىزدى سوعىس جاعدايىنداعى تىلماشتىق پەن اۋدارماعا دايىنداپ ەدى.
– سوندا ءسىز ەكىجاقتى ماقساتقا وقىعان ستۋدەنت بولعان ەكەنسىز عوي…
– سولاي بولعانى. مەن قىتايدا ەلشى بولعانىمدا، اسكەري تەرميندەر جونىنەن ماعىناسى ورىس تىلىندە تۇسىنىكسىز اسكەري تەرميندەردى كەلتىرىپ، اڭگىمەلەستەرىمدى قايران قالدىراتىنمىن...
– مۇرات اعا، قىتايدان باستايىق. سوڭعى كەزدەرى ونىڭ قازاقستانعا قاتىستى سىرتقى ساياساتتاعى اڭگىمە اۋانى قالاي وزگەردى؟
– مەن قىتاي قوعامىنداعى ءوز كۇشتەرىن سەزىنۋدىڭ نىعايا تۇسكەنىن اڭداپ وتىرمىن. قىتايدا ديپلوماتيالىق دەڭگەي اسا جوعارى، ول الەمدىك گەگەموندارعا عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى قىتاي حالقىنىڭ وزىنە باعىتتالىپ وتىر. مەن شىڭجاندا دا، بەيجىڭدە دە بولىپ ءجۇرمىن. قىتايلاردىڭ ىشكى بولمىسىن سەزىنۋى شۇعىل وزگەرگەن. اسپاناستى ەلىندە ءوزىنىڭ كۇشىنە،ءتىپتى ارتىق ەكەندىگىنە دەگەن بايسالدى دا سەنىم كۇشەيگەن. بۇگىنگى قىتايلار وزدەرىن تاعى دا دۇنيەنىڭ كىندىگى سەزىنەدى.
– ءبىر جاعىنان – قازاق-قىتاي دوستىعى. باسقا جاعىنان – بىزدە كورشىنى مازالاۋ مەن جىنىنا تيۋ جوق. ال ەندى حالقىمىز سىرتقى قاتەر جونىندە ەشتەڭە بىلمەيدى. ءتىپتى، وبەكتيۆتى جاعدايدى بىلەتىندەي، وعان ءۋاج ايتاتىنداي دا پىكىرى جوق... سوندا قالاي؟!
– مىنە، سول سەبەپتى دە قازاقستانعا قىتايتانۋ ينستيتۋتى كەرەك. ءبىز كورشىمىزدى زەردەلەپ، زەرتتەۋىمىز قاجەت. جانە دە وندا نە بولىپ جاتقانىن ۇعۋعا ءتيىسپىز.
– وندا رەسەي مەن اقش ينستيتۋتتارىن دا قۇرۋ كەرەك قوي!
– ەڭ قۇرىعاندا رەسەي مەن قىتاي ينستيتۋتتارى بولۋى كەرەك! بۇلار ءبىزدىڭ جاقىن كورشىلەرىمىز ءارى ستراتەگيالىق سەرىكتەستەر. بىزگە بۇل ەلدەردى زەرتتەيتىن مامانداردى دايارلايتىن جۇيەلى دايىندىق كەرەك.
– بۇل ءۇشىن ءبىزدىڭ ءوز ماماندارىمىز جەتە مە؟
–عالىمدار عانا ەمەس، ەلدىڭ باسشىلىعىنا قاجەتتى ۇسىنىمدار مەن قانداي دا ءبىر ەل تۋراسىندا جان-جاقتى زەردەلەۋ ءۇشىن ارنايى قىزمەتتىك اقپاراتتار دا كەرەك. سول كەزدە قوعامىمىز دۇرىس باعدارعا تۇسەدى. قاۋىپسىزدىكتى ويلاستىراتىن جاعدايدى قامتىماساق، ءبارى دە كارتون ءۇي سەكىلدى وپىرىلىپ ءتۇسۋى كادىك. كورشىلەرىمىز تۋراسىندا ويلانباس بۇرىن، وزىمىزگە مىناداي سۇراق قويۋىمىز كەرەك: ءبىز ءوزى كىمبىز؟ حالىقارالىق شوۋ-تانىستىرىمدار ءۇشىن ەمەس، گامبۋرگتىق ەسەپپەن ايقىندالعانىمىز ءجون.
– بۇرىنىراقتا ءسىز «شىڭجانداعى جاعداي – ورتا ازيا مەن قازاقستانعا جاسالاتىن جورىقتىڭ ازىرلىك الاڭى» دەگەنسىز. نە ايتقىڭىز كەلدى سوندا، قانداي وقيعا ورىن الۋى مۇمكىن؟
– بۇل جەردە اسكەري تەرمينولوگيا قولدانىلعان جوق. ول ماڭدا اسكەر مەن قارۋ-جاراق شوعىرلانىپ جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس. جوق. شىڭجاندا حانسۋ جۇرتى مول شوعىرلانۋدا، قىتايدىڭ ىشكى ماڭايلارىنان ءبىزدىڭ شەكاراعا كەلتىرىلۋدە. كەرەمەت قالالار مەن جولدار سالىنۋدا. بۇلار ميلليونداعان ادامدار. ولاردىڭ وندىرىستىك-قۇرىلىس بريگاداسى ءبىر تاۋلىكتە قىتايدىڭ كاسىپقوي اسكەري بولىمشەلەرىنە اينالىپ شىعا كەلە الادى. ولاردىڭ جالپى سانى – شامامەن بۇگىنگى قازاقستان حالقىنىڭ سانىنا تاياۋ، تىكەلەي بەيجىڭگە قارايدى.
– ال قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ قىتايعا ءسىڭۋى شە؟
–شىنىن ايتساق، ءبىز بۇل كۇرەستە زورىعىپ بولدىق دەۋگە بولادى. بۇل جايىندا نە ايتساق تا، ءبىزدىڭ قانداي رەنىشىمىزگە دە كورشىمىز بۇلك ەتەتىن ەمەس! قازاقستان ەشقاشان دا قاتاڭ مالىمدەمە جاساعان ەمەس. داۋلى اۋماق بويىنشا دا، شەكارالاس وزەندەر بويىنشا دا.
– ءسىز ەلشى بولعاندا بۇل ماسەلە تاراپىنا بىردەڭە ىستەلدى مە؟
– قىتايلار ىلعي دا بۇل ماسەلەنىڭ زەردەلەنىپ جاتقاندىعىن ايتۋمەن شەكتەلەتىن. تسزيان تسزەمين قازاقستانعا كەلگەندە، ول الگى وزەندەردىڭ قىتاي پايداسىنا قولدانىلۋ كەرەكتىگىن قۇپيا تۇردە نۇسقاعانى بار.
– ەگەر ول نۇسقاۋ قۇپيا بولسا، ءسىز قالاي ءبىلدىڭىز؟
–ماعان بۇل قۇجاتتاردى قىتايدان بەرىپ جىبەردى. جانە دە مەن شەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن قحر-دىڭ شەشۋگە قۇلقى جوقتىعىن حالىققا جاريالاعانىمدا، ءبىزدىڭ ارنايى قىزمەت وكىلدەرى ماعان جەتىپ كەلدى.
– ولار سىزدەن نە العىسى كەلدى؟
–ارينە، قۇجات العىسى كەلدى! مەن بۇلاردىڭ كوشىرمەسىن ۇقك قىزمەتكەرلەرىنە بەردىم. بۇل قۇجاتتاردا قىتايدىڭ جۋىق ارادا شەكارالاس وزەندەر ماسەلەسىن شەشپەيتىندىگى كەلتىرىلگەن. ەندى قىتايلار قارا ەرتىستى اۋىزدىقتاپ وراسان سۋ قويماسىن سالىپ تاستادى جانە ىلەنىڭ سۋىن دا بوگەدى. قىتاي ديقاندارى ۇلكەن كولەمدە پەستيتسيد قولدانۋدا. بۇلار سۋمەن ىلەگە قۇيىلادى. ەندى قاپشاعايدىڭ نەگە اينالىپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارىڭىز.
– نەگە اينالىپ بارا جاتىر?
–شايىندىعا. بىراق قازاقستان ءۇنسىز. ال بىزگە ءۇندىستان مەن بانگلادەش سەكىلدى قىتايدان كەلەتىن سۋ كولەمى مەن ساپاسىن كەلىسۋىمىز كەرەك.
– مۇرات مۇقتارۇلى، سىزشە قىتايدىڭ قازاقستانداعى نەگىزگى مۇددەسى قانداي؟
– ارينە، قىتايعا بۇگىن ءبىزدىڭ مۇناي مەن گاز كەرەك. بىراق، باستىسى، وعان قازاقستانعا ءوزىنىڭ تىرپ ەتكىزبەستەي ىقپالى قاجەت. قىتايدا ىرگەلى كوپساندى حالىق ماسەلەسى بار. جانە دە قازاقستانداعى قىتايلار سانى ءبىز ايتىپ جۇرگەننەن الدەقايدا كوپ. بۇل جەردە قىتايعا دەگەن جەك كورۋ ماسەلەسى ەمەس. ء بىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قۇرمەتتەپ، ءوز مۇددەمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك. قىتاي وقۋلىقتارىندا اشىقتان اشىق قازاقستاننىڭ ءبىر بولىگى «ادىلەتتى تۇردە» ءوسىپ كەلە جاتقان قىتايعا بەرىلۋى كەرەك دەگەن ءۋاج كەلتىرىلەدى. ال ازىرشە بۇعان قازاقستان تاراپىنان قولعا الىنىپ وتىرعان شارالار مەن ارەكەتتەر سايكەس ەمەستىگىن عانا كەلتىرەمىز. ال ءبىزدىڭ ازۋلى باق-تارىمىز قايدا؟
–تاعى دا جۋرناليستەر كىنالى مە؟
– جوعا، ارينە…
– ال ءسىز ارنايى قىزمەت وكىلدەرىنە بەرگەن قۇجاتتان كەيىنگى رەسمي تىرلىك نە بولدى؟
–كورىپ تۇرسىز عوي، ەشقانداي دا…
– قازاقستاننىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قاتىناسىنا قاراعاندا، اركىم وزىمەن ءوزى سەكىلدى اسەر بار. بىراق بۇل قىزىق قوي، ءبىر عانا شەكارالاس وزەندەردىڭ ماسەلەسى قانداي. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇل ەلدەردىڭ وزىمەن ءوزىنىڭ بولۋ سەبەبى نەدە، الدە بۇل سونشالىقتى ماسەلە ەمەس پە؟
– بيىل ىستىق كولدە «سوعىس جانە ۇلى جىبەك جولى جادىنداعى بەيبىتشىلىك» دەگەن سەمينار وتكىزەمىز. وعان مىقتى قاتىسۋشىلار بارماق. ءبىز ىقپالدى دا بەدەلدى ادامداردى جينايمىز. وسى سەميناردا بۇل بايلانىستار نەگە ۇزىلۋدە ەكەندىگىن تالدايمىز، گەوساياسي جاعدايدى تالقىلايمىز.
– بۇل كەزدەسۋدىڭ ءمانى نە سوندا?
ء–بىز ورتالىق ازيانى وگەي ويىنشىلاردىڭ نىسانى رەتىندە ەمەس، قازىرگى گەسوساياسي جاعدايداعى بىرىككەن قاۋقارلى سۋبەكت رەتىندە كورگىمىز كەلەدى. جانە دە مۇنى ۇعاتىن كوپتەگەن ىقپالدى ادامداردىڭ قىزىعۋىن كورىپ وتىرمىز. بۇل ءۇنىمىزدى مەملەكەت باسشىلارى ەستىپ، جەكە امبيتسيالارىنان اسا الار دەگەن ۇمىتتەمىز. بيىل ءسىم بەلگىلى ءبىر مۇددەلىك تانىتىپ، بۇل كەزدەسۋگە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ يۋنەسكو ءىسى بويىنشا ۇلتتىق كوميسسيالارىنىڭ باس حاتشىلارىنىڭ دا قاتىساتىندىعىن بەكىتتى.
– ال قازاقستان قىتايدىڭ ەۆرازيالىق كەڭىستىكتەگى ەكونوميكالىق باسقىنىنان قۇتىلا ما، ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
–وسى جەردە الگى قىتاي ينستيتۋتى كەرەك. قازاقستان ەڭ اۋەلى ءوز ماسەلەسىن شەشسە، وندا كەز كەلگەن ماسەلەنى دە شەشە الادى. ءبىز بۋتافور-مەملەكەت بولعىمىز كەلمەيتىن شىعار. ازاتتىق پەن ەگەمەندىك – ۇلى قۇندىلىقتار. قازاقستان حالقى بۇعان تالاي زورلىقتى باستان كەشىپ جەتتى. قازىرگى الەمدە حالقىڭنىڭ سانى ميلليارد پا، الدە 16 ميلليون با، ونىڭ مەمەلكەت ءۇشىن ءمانى جوق. تايۆاندا ءتىپتى 17-عاسىرداعى كارتا بويىنشا قىتايدىڭ 9-عا جىكتەلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. وندا قىتاي قورقىتۋشى الپاۋىت بولۋدان قالار ەدى.
سۇحباتتاسقان: دميتري باتسيەۆ، اناستاسيا ومەلچەنكو
"مەگوپوليس" گازەتى.
ورىسشادان ىقشامدالىپ اۋدارىلدى.
Abai.kz
