جۋىردا استانادا «ءادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ حالىقارالىق قورى «قازاقستاننىڭ مەديا كەڭىستىگىن قۇقىقتىق رەتتەۋدى رەفورمالاۋ: اشىقتىق، تيىمدىلىك جانە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. جيىنعا قاتىسقان مەدياساراپشىلار, جۋرناليستەر ماجىلىستە تالقىلانىپ جاتقان «ماسس مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسىنداعى كەمشىلىكتەردى اشىق، باتىل سىنادى. مەديازاڭناما بويىنشا تاجىريبەسى مول حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ماماندارى زاڭ جوباسىندا جوق مەديا نارىقتىڭ اشىقتىعى، مەملەكەتتىك باق-تاردى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋ، جۋرناليستەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، جينالعان قاۋىمنىڭ ءادىل تالقىسىنا شىعاردى. سونىمەن، «ماسس مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسىندا نە جوق؟

بيۋدجەت اقشاسىن بولۋدەگى بىلىق-شىلىق

مەديازاڭناما جونىندەگى ايماقتىق ساراپشى، Internews-ءتىڭ زاڭگەرى ولگا ديدەنكو مەديا نارىقتىڭ اشىقتىعى مەن باق-تاردى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋعا قاتىستى تەرەڭ تالداۋ جاسادى. ول زاڭ جوباسىندا ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك باق-تارعا انىقتاما بەرەتىن باپ نە ەرەجە جوقتىعىن ايتادى. «مىسالى، تەلەارنانىڭ نە گازەتتىڭ مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالى ەكەنىن كىم، قالاي انىقتايتىنى، ونىڭ قانداي فورمادا بولاتىنى، كىم جانە قالاي قارجىلاندىراتىنى تۋرالى زاڭ جوباسىندا بىردە-ءبىر سويلەم جازىلماعان. مەملەكەتتىك باق-تاردىڭ بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلۋى قانداي فورمادا جۇزەگە اسىرىلادى؟ ەگەر شىعىنداردىڭ 100 پايىزى مەملەكەتتىك تاپسىرما ەسەبىنەن جابىلاتىن بولسا، مەملەكەتتىك باق-تار نە سەبەپتەن تاعى مەملەكەتتىك تاپسىرىس اياسىندا اقشا الادى؟ ولاردىڭ مەملەكەتتەن اقشا الا وتىرىپ جارنامالىق نارىققا قاتىسۋى ادىلەتتىلىككە جاتا ما؟» دەدى و. ديدەنكو.

ساراپشىنىڭ پايىمداۋىنشا، زاڭ جوباسىنداعى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جارعىلىق كاپيتالىنىڭ 50 پايىزدان استامى مەملەكەتكە تيەسىلى بولسا، ول مەملەكەتتىك باق بولىپ سانالادى دەلىنگەن نورمانىڭ ءوزى قاتە جازىلعان. ويتكەنى جارعىلىق كاپيتالىنىڭ 51 پايىزى مەملەكەتكە، ال قالعان 49 پايىزى كاسىپكەرگە تيەسىلى بولسا، مەملەكەتتىڭ قاراجاتى نەگىزىندە قاسىپكەردىڭ بايۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزامىز. ياعني، زاڭ جوباسىندا «مەملەكەتتىك باق» جانە «مەملەكەتتىك ەمەس باق» دەگەن ناقتى انىقتاما بولۋى ءتيىس.

زاڭ جوباسىنا ەنگىزىلۋى ءتيىس ەرەجەنىڭ ءبىرى – باق-تارعا بيۋدجەتتەن قاراجات الۋى ءۇشىن قويىلاتىن تالاپتار. «مۇنداي ەرەجە زاڭدىق اكتى ەمەس، زاڭنامالىق دەڭگەيدە قابىلدانعانى ءجون. زاڭنامالىق دەڭگەيدە رەتتەۋ بولماعان جاعدايدا، اقشا جەلگە ۇشىپ، زاڭ بۇزۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەر كوبەيەدى، سىبايلاس جەمقورلىققا جول اشىلادى. ماسەلەن، مەديانى قولداۋعا بولىنەتىن قارجى قانداي ماقساتقا جۇمسالادى: اكىمدەردىڭ جارناماسىن جاساۋعا ما، الدە، مادەنيەت، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ما؟ سونداي-اق، بيۋدجەت اقشاسىن الۋ جانە جۇمساۋ ۇدەرىسىن كىم باقىلايدى؟ مەديانارىققا بولىنگەن بيۋدجەت قاراجاتىن جۇمساۋعا پارلامەنتتىك باقىلاۋ ورناتىلۋ كەرەك پە؟ بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرۋدا قانداي باسىمدىقتار بولۋى كەرەك: مەديانى جانە مەملەكەتتىك تىلدەگى كونتەنتتى قولداۋ ما، رەترانسلياتسيا جاساۋ ءۇشىن شەتەلدىك كونتەنتتى ساتىپ الۋ ما؟ مىنە، وسىنداي ەرەجەلەر زاڭدا تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىلۋى ءتيىس» دەدى مەديازاڭناما جونىندەگى ايماقتىق ساراپشى.

ول قازاقستاندا رەسمي تۇردە تىركەلگەن باق-تىڭ 20 پايىزى – مەملەكەتتىك، قالعان 80 پايىزى – جەكەمەنشىك ەكەنىنە قاراماستان بيۋدجەت قاراجاتى ءادىل بولىنبەيتىنىنە ناقتى مىسالدار كەلتىردى. ماسەلەن، 2019-2021 جىلدارى مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋعا ەل بيۋدجەتىنەن 140 ملرد. 478,4 ملن. تەڭگە بولىنگەن. وسى سومانىڭ 80 پايىزىن ەكى مەملەكەتتىك تەلەارنا («قازاقستان» تەلەارناسى، «حابار» تەلەارناسى)  مەن ءبىر ۇلتتىق تەلەوپەراتور («قازتەلەراديو» اق) العان. 2019-2021 جىلدارى مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا بيۋدجەتتەن 13 ملرد. 200,7 ملن. تەڭگە بولىنگەن. بۇل قارجىنىڭ دا 80 پايىزعا جۋىعىن ەكى مەملەكەتتىك تەلەارنا («قازاقستان» اق – 69 072,0 ملن. تەنگە (4264 پايىزى), «حابار» اق – 51 173,5 ملن. تەڭگە (31,4 پايىزى) مەن تسيفرلىق حابار تاراتاتىن وپەراتور («قازتەلەراديو» اق – 9 059,5 ملن. تەڭگە (5,6 پايىزى) العان.

«بيۋدجەتتەن اقشا الاتىن مەملەكەتتىك باق-تار كوممەرتسيالىق جارنامادان دا تابىس تابادى. الايدا، 2019-2021 جىلدارى بارلىق تەلەكومپانيالار رەيتينگىندە «حابار» 10-شى ورىندا تۇر، «قازاقستان» 8-ءشى ورىننان 4-ءشى ورىنعا جىلجىپتى. «قازاقستان» كونتەنتىنىڭ باسىم كوپشىلىگىن شەتەلدىك تەلەونىمدەر قۇرايدى، تەلەارنانىڭ ءوز كونتەنتىنىڭ ۇلەسى 2018 جىلى  50,73 پايىز بولسا، 2020 جىلى - 38,27 پايىزعا دەيىن كەمىگەن. كەرىسىنشە شەتەلدىڭ دايىن ونىمدەرىنىڭ ۇلەسى 2018 جىلى 14,77 پايىزدان 2020 جىلى 34,3 پايىزعا وسكەن. 2022 جىلى ەسەپ كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، بيۋدجەت قاراجاتىن يگەرۋدە كوپتەگەن زاڭ بۇزۋشىلىقتار ورىن العان» دەدى و. ديدەنكو.

Internews-ءتىڭ زاڭگەرى ولگا ديدەنكو نازار اۋدارعان تاعى ءبىر ماسەلە - زاڭ جوباسىنىڭ 50-بابىندا سپۋتنيكتىك بايلانىس وپەراتورلارىنا بيۋدجەتتەن قايتارىمسىز اقشا ءبولۋ تۋرالى ايتىلعان. «بۇل جەردە قانداي ماسەلە بار؟ بىرىنشىدەن، «سۇر» تارەلكالارعا قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان كۇرەس ەشقانداي ناتيجە بەرگەن جوق. ولاردىڭ جۇمىسىن شەكتەۋ مۇمكىن بولماي وتىر. قازاقستان تسيفرلىق حابار تاراتۋعا كوشكەنىمەن اسىرەسە وڭىرلەردەگى  تەلەراديوكومپانيالار ءتيىستى دەڭگەيدە دامىمادى. زاڭ جوباسىندا «قازتەلەراديو» اق سياقتى بيۋدجەتتەن ونسىز دا اقشا الاتىن ۇيىمدارعا قايتارىمسىز قارجى ءبولۋ ۇسىنىلعان. ال سپۋتنيكتىڭ وپەراتورلار – باعدارلاما پاكەتتەرىن ساتىپ، قىرۋار تابىسقا كەنەلىپ وتىرعان كوممەرتسيالىق ۇيىمدار. ولاردىڭ شىعىندارىنا بيۋدجەت ەسەبىنەن جاردەماقشا ءبولۋدىڭ قانداي قيسىنى بار؟» دەگەن ساۋال قويدى جينالعاندارعا ساراپشى.

سونىمەن قاتار، مەدياساراپشى «ماسس مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسىندا جارنامانى جانە اقىلى كونتەنتتى تاڭبالاۋ تۋرالى ەشقانداي باپ نە ەرەجە جوقتىعىن سىنعا الدى. «بيىل جازدا قابىلدانعان «ونلاين-پلاتفورمالار جانە ونلاين-جارناما جونىندەگى» زاڭ تەك ونلاين-جارنامانى تاڭبالاۋدى قاراستىرادى. بۇل جەردە قانداي وزەكتى ماسەلە بار؟ بارلىق باق-تار ءوز كونتەنتىن تاراتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ارنالاردى – تەلەارنا، راديو، سىرتقى جارناما جانە ت.ب. پايدالانادى. دۇرىس قادامنىڭ ءبىرى – باق-تارداعى بارلىق جارناماعا جانە اقىلى كونتەنتكە تاڭبا قويۋ. ياعني، وقىرمان نە كورەرمەن اقىلى ماتەريال مەن رەداكتسيانىڭ ءوز ءونىمىن ايىرا ءبىلۋى ءتيىس. ويتكەنى، قازىر جارنامالىق ماتەريالدار رەداكتسيالىق كونتەنت نە جاڭالىق تۇرىندە شىعاتىن جاعدايلار وتە كوپ. بۇل وقىرماندى اداستىرادى جانە باق-تارعا دەگەن سەنىم دەڭگەيىن تومەندەتەدى» دەپ ءتۇسىندىردى و. ديدەنكو.

قۇقىقتىق مەديا-ورتالىقتىڭ ديرەكتورى ديانا وكرەموۆا «بيۋدجەتتىك قارجىلاندىرۋ جانە مەديا نارىقتىڭ اشىقتىعى» دەگەن تاقىرىپتا ءسوز قوزعاپ، مەديا سالاسىنا بولىنگەن بيۋدجەتتىڭ اقشاسىنىڭ ءتيىمسىز جۇمسالىپ جاتقانىنا ناقتى مىسالدار كەلتىردى. ول ينتەرنەت رەسۋرستاردىڭ 2023 جىلدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە ارنالعان مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياساتتىڭ تاقىرىپتارى تۋرالى ءسوز قوزعادى. تاڭ قالارلىعى، تىزىمدەگى باسىمدىق بەرىلگەن 13 تاقىرىپتىڭ ءبىرى رەتىندە تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قىزمەتىن كورسەتۋ دەپ بەلگىلەنگەن. «بۇل كىمنىڭ شالاعاي شەشىمى؟ تۇڭعىش پرەزيدەنت ءوزىن كادىمگى زەينەتكەرمىن دەپ بىرنەشە رەت مالىمدەدى. نەگە ءبىز بيۋدجەتتىڭ اقشاسىن زەينەتكەردىڭ قىزمەتىن ناسيحاتتتاۋعا ءبولىپ وتىرمىز؟ مۇنداي تاقىرىپتىق باعىتتاردى كىم بەلگىلەيدى؟ وسىنداي شيكى-شالا شەشىمدەر جەمقورلىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا جول اشىپ بەرەدى. قازاقستاندا ونسىز دا بيۋدجەت قاراجات ءبولۋ مەن جۇمساۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسى جابىق، بۇلىڭعىر. وعان دالەل بولاتىنى، ەسەپ كوميتەتىنىڭ مىناداي شەشىمى: «بۇل سالاداعى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، جىل سايىن قايتالانا بەرەتىن جۇيەسى پروبلەمالار جاعدايدى جاقسارتۋعا باعىتتالعان ناقتى ءىس-شارالاردىڭ جوقتىعىن اشكەرەلەپ تۇر» دەدى د. وكرەموۆا.

ول سونداي-اق، زاڭ جوباسىنداعى الەۋمەتتىك دوتاتسيا تاقىرىبىنا قاتىستى دا ءوز وي-پىكىرىن اشىق ايتتى. «ءبىز بيۋدجەتتىڭ قىرۋار اقشاسىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا جۇمسايمىز. وندا نەگە وڭىرلەردەگى قاراپايىم جۋرناليستەردىڭ جالاقىسىن وسىرمەيمىز؟ قازىر ول جاققا بولىنگەن اقشانىڭ 80 پايىزى جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەملەكەتتىك حولدينگتەردىڭ ديرەكتورىنىڭ، ورىنباسارلارىنىڭ ەڭبەكاقىسىنا كەتەدى. مۇنى وڭىرلەردەگى جۋرناليستەرمەن تىلدەسكەندە ۇنەمى ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. ال جاعدايدا وزگەرتەمىز دەسەك، وسى ەرەجەنى مىنا زاڭ جوباسىنا ەنگىزەيىك» دەپ ءتۇسىندىردى قۇقىقتىق مەديا-ورتالىقتىڭ ديرەكتورى.

ساراپشى مەديا سالاسىندا الدىڭعى رەيتينگتەردەن تۇسپەيتىن سكانديناۆيا ەلدەرىندە بيۋدجەتتىڭ اقشاسى پىكىر الۋاندىعىن ىنتالاندىرۋعا، ساپالى كونتەنتتى ۇلعايتۋعا، جاڭالىقتارعا دەگەن قولجەتىمدىلىكتى ارتتىرۋعا جۇمساسا، قازاقستان ءالى كۇنگە دەيىن مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ، شەنەۋنىكتەردىڭ جەكە باسىن، جۇمىسىن ناسيحاتتاۋعا جۇمسالىپ جاتقانىنا قىنجىلدى. «فينليانديا، شۆەتسيا، نيدەرلاندى، كانادا سياقتى ەلدەر اقشانى جاڭا باق-تىڭ قۇرىلۋىنا، ءالسىز باق-تاردى جان-جاقتى قولداۋعا بولەدى، ال بىزدە ءبارى كەرىسىنشە، قاراپايىم سالىق تولەۋشىدەردىڭ اقشاسى ءۇش كوزدەن قارجى الاتىن الپاۋىت مەملەكەتتىك باق-تاردى قولداۋعا كەتەدى. زاڭ جوباسىندا جوق باپتار وسى. بۇكىل الەمدە مەديا نارىق باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىن ءبىرىنشى ورىنعا قويادى» دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن ساراپشى.

جۋرناليستەردىڭ ءومىرى زاڭمەن قورعالۋى ءتيىس

دوڭگەلەك ۇستەلدە زاڭ جوباسىنداعى وزگە دە تۇيتكىلدەر اشىق تالقىعا ءتۇستى. سولاردىڭ ءبىرى – جۋرناليستەردىڭ قاۋىپسىزدىگى. ءجۋرناليستىڭ زاڭدى جۇمىسىن اتقارۋعا ەشكىم كەدەرگى كەلتىرۋگە، سونىڭ ىشىندە كۇش قولدانۋعا قۇقىعى جوق. مۇنداي ارەكەتكە قىلمىستىق كودەكستىڭ 158-بابىنىڭ 2-تارماعىندا ەكى جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋ، بەلگىلى ءبىر قىزمەتتى اتقارۋدان 3 جىلعا شەكتەۋ جازاسى قاراستىرىلعان. الايدا بۇل باپ قازاقستاندا ورىندالمايدى. ساراپشىلار «ءجۋرناليستىڭ كاسىبي قىزمەتىنە كەدەرگى كەلتىرگەندەر اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى كەرەك» دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

جۋرناليستەرگە قوقان-لوققى كورسەتۋ، شابۋىل جاساۋ فاكتىلەرىن تەرگەۋ كەزىندە جەدەلدىك، اشىقتىق، اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق تەرگەۋ ناتيجەلەرىنىڭ قوعامعا قولجەتىمدىلىگى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلۋى ءتيىس. الەمدە 60-قا جۋىق مەملەكەت جۋرناليستەردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى مىندەتتەمەلەرگە قول قويعان (بۇل جيىندا سويلەگەن نيدەرلاندى كورولدىگىنىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى نيكو سحەرمەرستىڭ ايتقانى). قازاقستان دا وسىنداي حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرگە قوسىلۋى قاجەت.

زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ كەزىندە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ وزىق تاجىريبەسىن، ەقۇى جانە بۇۇ ستراتەگيالىق قۇجاتتارىن ەگجەي-تەگجەيلى قاراپ، جاڭا ۇسىنىستار ەنگىزگەن. ال دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسقان ەقىۇ باعدارلامالار كەڭسەسىنىڭ باسشىسى دوكتور فولكەر فروبارت قازاقستانداعى «ماسس مەديا تۋرالى» زاڭ جوباسى بويىنشا ەقىۇ ەلدەرىنىڭ ۇستانىمى، كوزقاراسى، سىن-پىكىرلەرى اشىق كەلتىرىلگەن قۇجات قازان ايىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، پارلامەنتكە جىبەرىلەتىنىن مالىمدەدى.

جۋرناليستەر قوعامعا جەدەل، شىنايى، اشىق اقپارات تاراتۋدا ەڭ قاستەرلى ميسسيانى اتقارادى. ال زاڭ جوباسىنداعى «توتەنشە جاعداي كەزىندە جۋرناليستەر اقپارات تاراتۋ ءۇشىن قۇزىرلى ورگاننان رۇقسات سۇراپ، ءوزىنىڭ العان اقپاراتىن سول ورگان راستاعاننان كەيىن عانا تاراتا الادى» دەگەن ۇسىنىسقا جۋرناليستەر دە، قۇقىق قورعاۋشىلار دا، مەديا ساراپشىلار دا قارسىلىق بىلدىرۋدە. «ناعىز تسەنزۋرا دەگەن وسى» دەيدى ولار.

ءباسپاسوز كارتاسىن ەنگىزۋ قاجەت پە؟

زاڭ جوباسىنداعى ءباسپاسوز كارتاسىن ەنگىزۋ دەگەن ۇسىنىسقا قازاقستاندىق جۋرناليستەردىڭ ءوزى قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ۋاجدەرىن ايتتى. جوبادا ءباسپاسوز كارتاسى بار جۋرناليست جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قۇزىرلى ورگاندارعا تىركەۋدەن وتەدى، كارتانى الۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 3 جىل ەڭبەك ءوتىلى بولۋى تيىستىگى جازىلعان. «ءباسپاسوز كارتاسى دەگەندە تۇركيانى ءجيى مىسالعا الادى. بۇل ەل ءسوز بوستاندىعى، ينتەرنەتتە اقپاراتقا قول جەتكىزۋ رەيتينگتەرىندە ارتقا كەتتى. مىسالى، ەركىن ءباسپاسوز رەيتينگىندە قازاقستاننان 10-15 ساتى كەيىن تۇرعان ەلدەن ۇلگى الاتىنداي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى» (دۋمان سماقوۆ، «فاكتچەكينگ» سايتىنىڭ رەداكتورى) دەدى ساراپشىلار. «ءباسپاسوز كارتاسىمەن جۋرناليستەر مۋزەيلەرگە، كونتسەرتتەرگە تەگىن كىرەدى دەيدى. بۇل – ءبىزدىڭ نامىسىمىزعا تيەتىن، قورلايتىن نارسە. مۋزەيگە كىرۋ قۇنى – 200 تەڭگە. ودان دا زاڭ جوباسىندا جۋرناليستەردىڭ ەڭبەكاقىسىن ءتيىستى دەڭگەيگە كوتەرۋ تۋرالى جازايىق» (جۇلدىز ءابدىلدا، جۋرناليست) دەدى ارىپتەستەرىمىز. ءباسپاسوز كارتاسى تىركەۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتەدى دەگەن مينيسترلىكتىڭ ۇسىنىسىنا: «ءبىز ءاربىر وقيعانى تۇسىرۋگە ءارتۇرلى تەحنيكامەن بارامىز. ول جەردە ءبارى وزگەرىپ وتىرادى. ءباسپاسوز كارتاسى تىركەۋدى جەڭىلدەتەدى دەگەن نارسە اقىلعا سىيمايدى» (ەۆگەنيا بودروۆا، جۋرناليست) دەپ ءۇن قاتتى تاعى ءبىر ارىپتەسىمىز.

قازاقستان «شەكاراسىز رەپورتەرلار» حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ جىل سايىنعى ەركىن ءباسپاسوز رەيتينگىندە 180 ەلدىڭ ىشىنەن 134-ءشى ورىندا تۇر. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 12 ساتىعا تومەندەدىك، 2022 جىلى ەلىمىز 122-ءشى ورىندا تۇرعانبىز.

تولەن تىلەۋباي

Abai.kz