ورىس كينو رەجيسسەرى، ستسەناريست جانە تاريحشى عالىمى الەكساندر سوكۋروۆ ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «كەزىندەگى، ورىس يمپەرياسىنىڭ اسكەر قولباسشىلارى، يمپەراتورعا بەرگەن ەسەبىنىڭ قۇجاتتارىن قاراپ وتىرىپ، قاتتى شوشىدىم. نەگە دەسەڭىز، ول بەرىلگەن اقپاراتتاردا، ولار جەتەكشىلىك ەتكەن اسكەرلەردىڭ، ءسىبىر مەن قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا، سونىمەن قاتار، كاۆكاز وڭىرىندە تۇرعىلىقتى حالىقتى قالاي باعىندىرعاندىعى جانە سول تۇرعىنداردىڭ قانشاسى قالعاندىعى انىق كورسەتىلگەن. كەيبىر ماعلۇماتتاردا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ەكى ءجۇز مىڭ، ءۇش ءجۇز مىڭ، ءتىپتى، كەيدە ءتورت ءجۇز مىڭعا دەيىن قىرىلعاندىعى انىق كورسەتىلگەن. ادام شوشىرلىق مالىمەتتەر. بۇل قۇجاتتار وتە قۇپيا تۇردە، اسكەري مۇراعاتتاردا ساقتالعان. بۇلاردى پايدالانۋعا وڭايلىقپەن قول جەتكىزە المايسىڭ»، - دەيدى.

ەندى، قاراڭىز، ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەكاراسىمەن شەكتەسەتىن رەسەي فەدەراتسياسى  وبلىستارىنىڭ كوپشىلىگى ەجەلگى قازاقتار قويعان اتاۋلار. مىسالى: ساراتوۆ (سارى تاۋ), تيۋمەن (تومەن - تومەنگى دالا), كۋرگان (قورعان), ومسك (ومبى), چەليابينسك ء(سىلام بي), يركۋتسك (ۇركىت), تاعى باسقالار. ۇڭىلە قاراساڭىز، بۇل ولكەلەردىڭ اتاۋلارى قازاقشا. سونداي-اق سول اۋماقتاعى جەر، سۋ، تاۋ، ساي اتاۋلارى ءبارى قازاقشا. بىراق، قازاقتار جوقتىڭ قاسى. ءتىپتى، بولعاننىڭ وزىندە، سانى وتە كەم. سوندا، وسىدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن، ەۋرازيا قۇرلىعىن (ەكى قۇرلىقتى) بيلەپ-توستەپ تۇرعان قالىڭ، جەرگىلىكتى، كوشپەلى قازاق حالقى قايدا كەتكەن. ارينە، وڭباي قىرعىن تاپقان.

كەزىندە، وسىدان تالاي جىل بۇرىن، ءوزىم جۇمىس جاسايتىن اكىمدىكتىڭ  تاپسىرماسىمەن، ءىس ساپارمەن سوناۋ چەليابينسك وبلىسىنىڭ، ترويتسك قالاسىندا بولىپ ەدىم. سول جاقتا، ۇيىندە بولعانىمدا، كەزدەسكەن ورىس شالى يۆان يلاريونوۆيچ اكەسىنىڭ ايتقان سىرىن، ماعان اڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى. ونى، ءوز ۋاقىتىندا «ءسىبىر ولكەسى كىمدىكى ەدى»، دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاعان بولاتىنمىن. سوندا، ورىس شالىنىڭ ايتۋى بويىنشا، جۇزدەگەن قازاق اۋىلدارىنىڭ قالاي تالقاندالعانى جانە تۇرعىندارىمەن قوسىپ، قالاي ورتەپ جىبەرىلگەندىگى ايتىلعان بولاتىن. سوندىقتان، جوعارىدا ورىس تاريحشى  عالىمىنىڭ ايتقان مالىمەتتەرىى جانە ءوزىنىڭ قۇپيا مۇراعاتتان كورگەن سۇمدىق مالىمەتتەرى شىندىققا جاقىن كەلەدى، دەسەك ارتىق ايتپاعاندىق.

تارتاريا – ولار كىمدەر؟

ەگەر ءبىز دالىرەك ايتار بولساق، تاتارلار دەپ ءوز ۋاقىتىندا ورىستار (نەمەسە سلاۆياندار) ۇلى دالانى مەكەندەگەن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىن، ياعني قازىرگى قازاقتاردى ايتقان. ياعني ايتيقاندا، سلاۆيانداردى قانشاما عاسىرلار بويى تىعىرىققا تىرەپ، قالالارى مەن ەلدىمەكەندەرىن توناپ كەتىپ وتىرعان، ادامدارىن قۇلدىققا تۇسىرگەن كوشپەلى رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋى بولعان.

سلاۆياندار، ءبىزدىڭ كوشپەلى اتا-بابالارىمىزدى كەزىندە «تاتارلار» دەپ ۇكىلەگەن. ناقتىراعى، تالقانداۋشى، كۇيزەلىس اكەلۋشى دۇلەي كۇش دەگەن ءسوز.

ءوز زامانىندا ىرگەسىندەگى «تاتار» دەپ جالپى تۇردە اتالاتىن كوشپەلى قىپشاق تايپالارىنان قانشاما عاسىر تەپكى كورىپ كەلگەن ورتا عاسىرداعى ورىس ەلىنىڭ كنيازدىقتارى ۋاقىت وتە كەلە بىرتىندەپ جيناقتالىپ، تۇتاسا باستادى. بۇلاي ەتپەيىنشە قىپشاقتارعا بودان جۇرت بولىپ قالا بەرەتىنىن انىق سەزدى. التىن وردا يمپەرياسىنا ءۇش جارىم عاسىرداي باعىنىشتى بولىپ كەلگەن سلاۆياندار وردانىڭ ىشكى تارتىسىن ءاردايىم پايدالانىپ، اقىرىنداپ تۇرعىندارىنىڭ سانىن ءوسىرىپ، كۇشىن جيناپ، اۋماعىن كەنەيتىپ، بوداندىقتان ەپتەپ بولسادا ارىلا باستادى. ورىستاردىڭ سەرپىلىپ، تولىق ازاتتىق الىپ كەتۋى، اسىرەسە سامارقاند بيلەۋشىسى ءامىر تەمىردىڭ تۇسىنان باستالادى. تەمىردىڭ التىن ورداعا ءۇش رەت سوققى بەرىپ، جەڭىسكە جەتۋىنەن كەيىن وردالىقتار بۇرىنعى كۇش – قۋاتىنان ايىرىلىپ، تىعىرىققا تىرەلگەن ەدى. سونداي-اق، ىشكى تاققا تالاستا بۇلاردى مۇلدە السىرەتىپ جىبەرگەن بولاتىن. اقىرى ورىستار بوستاندىققا شىعىپ، دەربەس ەل بولدى. ەندى بىرتىندەپ وزدەرى كۇشەيىپ، قىپشاق- قازاقتارعا قاراستى جاڭا ولكەلەردى جاۋلاپ الا باستادى.

دۇنيە قاشاندا دونگەلەك دەگەن وسى عوي. كەزىندە وزدەرى «تاتارلار» دەپ اتايتىن (ورىستاردىڭ تۇسىنىگىندە قارا كۇش) قىپشاقتاردى ىعىستىرۋ جانە بۇلارعا قارسى جورىقتار ۇيىمداستىرۋ جيىلەدى. كەلە-كەلە، كەزىندەگى ۇلان بايتاق التىن وردا اۋماعىنان اسىپ، ءتىپتى، تۇتاس قىپشاق تايپالارىنىڭ باستى تىرەگى بولىپ سانالاتىڭ ورال تاۋلارى مەن ءسىبىر ايماقتارىن، التاي تاۋلى ولكەلەرىن  تارتىپ الا باستادى.

بۇل ارينە، بولەك اڭگىمە.

بۇل كۇنگى تاتارلار – ولار مىڭداعان جىلدار بويى كاما بولگارلارى (نەمەسە بۋلگاريا), - دەپ كونەدەن اتالىپ كەلگەن. بۇلار كاما وزەنىنىڭ ۇلان-عايىر دالاسىندا تىرشىلىك ەتكەن، قالا سوعىپ، بالا وقىتىپ، قولونەرىن دامىتىپ جانە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان، ەرتەدەن وزىندىك مادەنيەتى قالىپتاسقان قالالىق ەل-جۇرت. بۋلگارلاردىڭ (ەندى بۇدان ءارى ولاردى وزدەرى جازىپ جانە ايتاتىنداي بۋلگار، - دەپ جازامىز) ىرگەسىندەگى سلاۆيانداردان، بەرگى جاعىنداعى قىپشاقتاردان سول كەزەڭدەردە ءبىلىم قۋعان ساۋاتتىلىعى مەن تۇرمىستىق مادەنيەتى شىنىندا دا الدەقايدا جوعارى بولعان.

سوندىقتان، قازىرگى تاتارلار – ەجەلگى پوۆولجەلىك بۋلگارلار.

بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحى – التىن وردا يمپەرياسىنىڭ تۇسىندا پايدا بولعان. قىپشاق-قازاقتاردىڭ ۇلى ساردارى باتىلدىڭ (ورىستار بۇل ەسىمدى – باتىي، كارى قۇرلىق ەلى – باتۋ دەپ جازعان) كونە رۋس پەن ەۋروپاعا جاساعان ۇلى جورىعىنان باستاۋ العان.

وسى ءسوزىمىزدى تاتار ەلىنىڭ ابرويلى دا كورنەكتى ازاماتى تالگات تادجۋددينوۆتا ماقۇلدايدى (مۋفتي ي شەيح- ۋل – يسلام، گلاۆا تسەنترالنوگو دۋحوۆنوگو ۋپراۆلەنيا مۋسۋلمان روسسي ي ەۆروپەيسكيح ستران سنگ). ناقتىراق بولۋ ءۇشىن، بۇل كىسىنىڭ ورىس تىلىندە ايتقانىن مىسال رەتىندە كەلتىرە كەتەيىك. «ي تاك ۋج ناس تاتارامي وبزىۆايۋت، حوتيا نا ساموم دەلە مى بۋلگارى... ا بولگارى – (رەسپۋبليكا بولگاريا) ەتو بليجايشيە رودستۆەننيكي بۋلگار. پروستو ودني وستاليس نا كامە، ا درۋگيە ۋشلي دالشە، نا دۋناي، ي سمەشاليس س وستالنىمي».

سوندىقتان، ەجەلگى زامانداعى (ەۋروپا كارتالارىنداعى تارتاريا يمپەرياسى) تارتاريا مەملەكەتى – بۇل ۇلى دالاداعى كوشپەلى قىپشاق تايپالارى، دالىرەك ايتقاندا، قازىرگى قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارى. وسىنى ءاردايىم ەستە ۇستاعان ءجون.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz