ول كىسىنى ءبىر اقىننىڭ اسىنا بارعاندا كوردىم. شىعارمالارىنان قازاقتىڭ سوزدەرىنىڭ نەبىر شۇرايلىسىن، نەبىر قۇيقالىسىن كەزدەستىرىپ، وقيعانى سۋرەتتەگەندە نەبىر وڭتايلى تىركەستەردى ورايلاستىرىپ، ماعىناسىن ءدال بەرەتىنىنە تاڭ قالاتىنمىن.

كەڭ ماڭدايلى، جىلى ءجۇزى نۇرلى ادام ەكەن. قاسىندا جان جارى راۋزا تاتەي دە بار. توپتى ادامنىڭ اراسىنان ءوتىپ، ۇلكەن ىلتيپاتپەن امانداستىم. ول كىسى سۇراۋلى كەيىپپەن كۇلىمسىرەي سالەمدەسىپ، ۇسىنعان قولىمدى ۇستاپ، قاراپ قالدى. تانىماي تۇرعانىن بايقاپ:

− جانار ءابدىشوۆا. اڭگىمەلەر جازامىن! − دەدىم قىسىلىڭقىراپ.

− ا‑ا، − دەدى ول كىسى، − ءيا، سەنى گازەت، جۋرنالداردان ءجيى وقىپ ءجۇرمىن،  بىراق سۋرەتىڭ قالاي؟ − دەدى داۋسىن باسەڭدەتىپ.

ء−يا، اعا، سودان باسقا ءجوندى سۋرەت جوق مەندە! جاس كەزىمدەگى...– دەپ، كۇلىپ جىبەردىم.

***

كەستەلى سوزدەرىنە قىزىعىپ، كىتاپتارىن تاۋىپ، وقي باستادىم.

جانات احمادي وسىدان جيىرما جىل بۇرىن قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك العانىنا ون جىل بولعان مۇباراك تويىن اتاپ ءوتىپ جاتقانىمىزدا، «التىن تۇعىر –تاۋەلسىزدىك» اتتى زاماناۋي حيكاياتىن جازىپتى.

وقيعا 2001 جىلدىڭ كوكتەمىنەن باستالادى. تاۋەلسىزدىك العان ەلىمىزدىڭ تىنىس‑تىرشىلىگى ابىز اقساقال بايجان قارتتىڭ كوزىمەن تارازىلانىپ، بولاشاقتان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەدى. كەمشىلىكتەر دە كوزىنە بادىرايا كورىنىپ، ءبىرىنشى باسشىعا جەتكىزبەي، كوزدەرى كور بولىپ، اۋزىن بۋعان وگىزدەي، ۇيقىلى‑وياۋ،  ىشكەن‑جەگەنىنە، كيگەنىنە ءماز بولىپ، بوسقا وتىرعان «حالىق قالاۋلىلارىنان» كورىپ، زىعىردانى قايناپ، جانى اۋىرادى.

بايجان قارتتىڭ جاي‑كۇيىنەن بۇكىل قازاق حالقىنىڭ بەينەسىن كورگەندەي بولامىز. جاپ‑جاقسى باستالعان ىزگىلىكتى، اۋقىمدى جۇمىستاردىڭ اياعى وسىلاي كۇمپىلدەگەن قۇرى سوزگە، بوس ۋادەگە اينالىپ، سۋ اياعى قۇردىم بولىپ، كەرى كەتكەنىندە، ءار قازاقتىڭ وسىلاي ويلاعانى حاق...

سۇڭعىلا جازۋشى بايجان قارتتىڭ «حالىق قالاۋلىسى» بولعان كەنجە ۇلى بەكتورەنىڭ ىس‑ارەكەتىنەن، تۇك كورمەگەن جەردەن شىققان كەلىنشەگى ارايگۇلدىڭ جاساندى كەربەزدىگىنەن، قولدان جاسالعان «اقسۇيەكسىماقتىعىنان»، سولاردى قورشاعان ورتانىڭ ءبىرىن‑بىرى جەك كورىپ تۇرسا دا، كوزدەرىنە قاراپ، وزگەرە قالىپ، كولگىرسي ماقتاپ، لاۋازىمى جوعارىلارعا جاعىمپازدانىپ، سولارعا جەتسەم، شامام كەلسە سودان اسسام دەگەن پەندەشىلىكتەرىن، ەكىجۇزدىلىكتەرىن كورەمىز.

بەكتورەنىڭ قاسىنداعىلار جاقسى ايتىپ جاتسا دا، جامان ايتىپ جاتسا دا، اكەسىنىڭ سوزىمەن ايتساق، «قاباعى قوس قىرتىستانىپ تۇراتىن، سالقىن ءجۇزدى سەكەمشىل دەپۋتاتتىڭ اۋزىن باعىپ، سىرعاقتاپ، ۇندەمەي قۇتىلاتىن» بەينەسىن كورەمىز. بالاسىنىڭ وسى كەيپىنەن شوشىنعان، تاۋەلسىزدىكتى جان‑تانىمەن اڭساي كۇتكەن قىراعى قارتتىڭ ساق بالاسىنىڭ ار‑ۇجدانىن وياتۋ ءۇشىن «دەپۋتاتتىققا ۇسىنعان كەزدە، باعدارلامالارىڭداعى ايتقاندارىڭدى ىستەسەڭدەر پەيىشكە شىعار ەدىك... «اۋىزبەن ارىستان الىپ، قولىمەن قوساياق سوقپايدى» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىرىپ وتىرسىڭدار!» دەگەن ءسوزىن دە ءۇنسىز تىڭداعانىن كورەمىز.

جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىك بالاسى عانا ەمەس، كەلىنى ارايگۇلدىڭ دە بۇرىنعى مىنەزىنەن جاڭىلىپ، باسقا ءبىر ماڭعاز، مىسىمەن، داستارحانىمەن، مۇلكىمەن، ارتىقتىعىمەن اينالاسىنداعىلاردى باسىپ، باسەكەگە تۇسكەنىن اكەسىنىڭ كوزىمەن بايقايمىز.

بايجان قارتتىڭ بالاسىنان كۇتكەن «ەلدى جارىلقايتىن ەرلىگى» ورىندالمايتىنىن ونىڭ «ويلاماي ايتىپ، كوزدەمەي اتسا دا، سولاردىكى ءجون  بولىپ شىعاتىنىن، باسىم داۋىستى «نەمكەتتىلەردىڭ» جۋان ورتاسىندا  سالقىن سۋمەن شايىنىپ، جىلى ءسوز ەستىپ، جۇرە بەرگىسى كەلەتىنىن» ءوز اۋزىنان ەستىگەندە ءۇمىتى ۇزىلگەندەي بولادى. سول كەزدە ۇلىنا قاراپ، «ادام سەسكەنەرلىك سىرتقى ايباتى − اناۋ استاناداعى جۇمساق ورىندىعىنا سايكەس بەدەل بوياۋ ءتارىزدى. ءتىپتى، ۇستىندەگى اسىل كيىمدەرىنە دەيىن ساياساتپەن جىمداستىرا ورانىپ العان بەدەل تون – مارتەبەسى سەكىلدى» دەپ ويلايدى.

بالاسىنا، كەلىنىنە قاراپ وتىرىپ: «ءوز الىنشە باقىتتان باسى اينالعان بەكتورە تارىزدىلەر بىلايعى قارا حالىقتى ويلاپ قايتەدى؟» − دەپ ءتۇيىن جاسايدى.

تاعى ءبىر جاعىمسىز كەيىپكەر رەتىندە سومدالعان، قارتقا اتالاس اعايىن بولىپ كەلەتىن ساقتاپبەرگەننىڭ سوزىمەن قوعامىمىزدىڭ قوردالانىپ كەلە جاتقان كەمشىلىكتەرىن، باسشىلاردىڭ اشكوز، جەمقور، پاراقور، ايارلىعىنان، جانى اشىماس كورلىگىنەن ەلىمىزدىڭ دامۋ ورنىنا كەرى كەتىپ، حالىقتىڭ جاداپ‑جۇدەپ، قايىرشىلىققا، كەدەيشىلىككە ۇشىراپ بارا جاتقانىن جەتكىزەدى.

ءسوزىن «ۇكىمەت پەن پرەزيدەنت نە قاراپ وتىر؟» دەپ باستايتىن ساقتاپبەرگەندى اۆتور اتا‑باباسىنان بەرى تالايدى زار ەڭىرەتكەن قاتىگەز ادام رەتىندە قارا بوياۋدى اياماي‑اق جاعىپ سۋرەتتەيدى. «حالىق قايىرشىلىققا جەتىپ بولدى!» دەگەن ءسوزدى ساقتاپبەرگەننىڭ اۋزىنان ەستيمىز. «ەگەمەندى مە، جوق كەمەڭگەرلەر دەگەنىمىز – جەمەڭگەرلەر بوپ شىعىپ، «جەگەمەندى» ەل بولار ما ەكەمىز! قازاقستاننىڭ بار بايلىعىن ۇپتەپ ساتىپ بولعانى اناۋ! ...سۇراۋى بولار!» دەگەن ءسوزدى دە سول ايتادى.

بىراق كەزىندە شىعىس تۇركىستاننان تۋعان جەردى اڭساپ كەلگەلى «ءۇش ءارىپتىڭ» نازارىنا ىلىگىپ، تەپەرىشتى كوپ كورگەن اۆتوردىڭ وتىز جىلدان كەيىن شىندىققا اينالىپ، مويىندالعان سوزدەردى سول كەزدە ساقتاپبەرگەننىڭ اۋزىنا سالۋى باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلمەۋى ءۇشىن وزىنشە جول تابۋى، ساقتانۋى  دەپ ويلايمىن.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ون جىلدىعىن تويلاپ جاتقاندا، كەيىپكەردىڭ «قىزمەتتىڭ بۋىمەن كەمەڭگەر بولىپ وتىرعاننىڭ كوبى – «جەمەڭگەر!» دەگەن ءسوزى اتىلعان وقپەن تەڭ ەمەس پە؟

سەبەبى وسى حيكايات جاريالانعان «اكبار سالعان سوقپاق» دەگەن كىتاپ «قازاقپارات» باسپاسىنان 2020 جىلى جارىق كورگەن ەكەن.

زاماناۋي تاقىرىپتارعا قالام سىلتەپ جاتقان جازۋشىلار كوپ. ال، جازۋشى جانات احماديدىڭ ەرەكشەلىگى – ساۋاتسىز باسقارۋدىڭ ارقاسىندا، قوعامىمىزدىڭ دامىماي، توقىراۋعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولعان، ۇلت بايلىعىن تالان‑تاراجعا سالىپ، حالىقتى قايىرشىلىق جاعدايعا جەتكىزگەن،  وتان الدىنداعى ءوز مىندەتتەرىن ۇمىتىپ، «توبەمىزدە وتىرعان»، ءوز جاعدايىن كۇيتتەپ، بايۋ، كۇپسىنۋ، قوناق شاقىرۋ، جاعىمپازدانىپ پايدا تابۋمەن اينالىسقان، ىشكەن‑جەگەنىنە ءماز بولىپ، بىرىمەن‑بىرى جارىسىپ، دۇنيە جيناعان، نامىسسىز توبىردىڭ، اقىرى ۇيىمداسقان جەمقورلارعا اينالعان، شوعىرلانعان توعىشار شەنەۋنىكتەردىڭ بەينەسىن سومداۋىندا دەر ەدىك.

حيكاياتتىڭ اقىرىندا ساقتاپبەرگەننىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ «تىرلىگىنەن» تۇڭىلدىرەتىن سوزىنەن بە، الدە «يىرىمگە» ءتۇسىپ كەتىپ، «نەمكەتتىلەردىڭ»  قاتارىنا قوسىلىپ، كوپتىڭ بىرىنە اينالعان، نامىسسىز ۇلىنىڭ كرەسلودا وتىرعان، قاۋقارسىز، ءتىرى قۋىرشاققا اينالعانىنان با، الدە اتا‑بابامىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىگىمىزگە جەمقورلاردىڭ ارقاسىندا قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن بىلگەننەن بە، كوپتى كورگەن، كونەكوز قارت بايجان جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولادى.

بايجان قارت باقيلىققا اتتانعاندا، ءبىرتالاي جۇرت «وكىمەتكە ءبىر تابان جاقىن» وتىرعان بەكتورەدەي بالاسى بولماعاندا، قوڭىرتوبەل ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جازۋشى ۇلى ءۇشىن پارلامەنت شونجارلارى، استانانىڭ، الماتىنىڭ باسشى ورىندارىنان اياعىن بايىمداپ باسقان ءبىرتالاي مىرزالارى كەلەر مە ەدى دەگەن ويعا قالادى.

وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن، كەمپىر‑شالدىڭ بارلىق تاۋقىمەتىن تالشا موينىمەن كوتەرگەن، جازۋشى ۇلى نۇرتورەنىڭ كەلىنشەگى عايشاعا كوڭىل ايتپاق تۇرماق، الگى شىرەنگەن حانىمدار كىمسىڭ دەپ تە قويمايدى... ولار قاسىن كەرىپ، كوزىن كىرتيتىپ، كىسىمسىپ، «وبرازعا كىرىپ» تۇرعان ارايگۇلدى اينالا قورشاپ، سونىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، وسىندا ءبىر كورىنىپ قالۋدى قامداستىرعانداي دەيدى اۆتور...

ءبارى شىندىق، ءبارى كۇندە كورىپ جۇرگەن ءومىرىمىز... كۇشتىگە، بارعا، بايعا جالپاقتاۋ قانىمىزعا ءسىڭىپ، ادامي قۇندىلىقتار كومەسكىلەنىپ بارادى.

سوندىقتان سانالى ادام قۇلدىق سانادان قۇتىلۋى كەرەك.

جانات احماديدىڭ بۇل حيكاياتىن وقىعان سوڭ، ار‑ۇياتىڭ ويانىپ، جاعىمپازدانۋدان، كوپىرمە بوس سوزدەن جۇرەگىڭ شايلىققانداي كۇي كەشەسىڭ.

ادام بولىپ قالۋ ەڭ قيىنى ەكەنىن تۇسىنەسىڭ. وسىنداي تۋىندىلار حالىقتىڭ نامىسىن وياتىپ، قوعامدى وزگەرتۋگە، كۇرەسكە باستايدى.

جانار ءابدىشوۆا،

جازۋشى. جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. 15.08.2023 جىل

Abai.kz