Abai.kz-ءتىڭ بۇل جولعى سپيكەرى اقىن باۋىرجان شورماق. سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

– ارمىسىز، باۋكە! امان-ەسەن ءجۇرسىز بە؟

– بار بول، الەكە! امانشىلىق. ءوز حال-جاعدايىڭ جاقسى ما؟

 – امانشىلىق. ءسىزدى بىلتىر 60-تىڭ بەلەسىنە كوتەرىلدى دەپ ەستىگەم.

– ءيا، 60-تان ءوتىپ بارامىن. بىراق 60 پەن 69-دىڭ اراسى ءبارى ءبىر 60 قوي.

– قازاق اتام «الپىس – تال ءتۇس» دەپ ايتقان ەكەن. سوعان قاراعاندا تاعى ءبىر «تال ءتۇسىڭىز» بار-اۋ. دەگەنمەن، «ايحاي، 25-تەي» بولمايتىن شىعار.

– ارينە، «الپىس – تال ءتۇس» دەدىڭ بە؟ ول دا ءجون ءسوز ەكەن. نەگىزى الپىس دەگەن اعانىڭ جاسى عوي. ادامنىڭ اقىلىڭنىڭ تولعان، كەمەلدەنگەن كەزى. الدى-ارتىڭدى بايقاپ، ويلانىپ، تولعانىپ كەڭ تىنىستايسىڭ. سودان بارىپ ارتىڭا قاراپ قوبالجىپ، الدىڭا قاراپ كىشكەنە ۇمىتتەنىپ جۇرەتىن كەز ەكەن.

وتىز دەگەن – جولبارىس ەكەن، قىرىق دەگەن – قورعانىس ەكەن، ەلۋ دەگەن – تولعانىس ەكەن. ال الپىس دەگەن – قولعابىس ەكەن. وتباسىڭدى، بالا-شاعاڭدى كوپ ويلاپ، قازىققا بايلانعان ات قۇساپ ايلانقاستاپ، ونشا ۇزاپ كەتپەي جۇرەدى ەكەنسىڭ.

– شىعارماشىلىق بۇرىنعىداي جالىنداپ تۇر ما؟

– شىعارماشىىقتىڭ سيرەپ قالاتىنى بولىپ تۇر. قىتايدان نەمەرەمدى الدىرعام، 7 جاستا، ۇل بالا. سول نەمەرەمدى شىلدەنىڭ 19-كۇنى ءوزىم بارىپ جاركەنتتەن توسىپ الدىم. بىلەسىڭ عوي، ول جاقتا وسكەن بالانىڭ جاعدايىن. نەمەرەمنىڭ مەنتاليتەتى وزگەرگەن، قۇددى تارپاڭ ايۋ سەكىلدى. سودان مەكتەپ باستالعانعا دەيىن جەكە كۋرستارعا بەرىپ، قاسىندا بولىپ قازاقشا وقىتتىم. دەگەنمەن باسىن قايىرعان بولدىق، العاشقىسىنا قاراعاندا كىشكەنە كورىم بولىپ قالدى. انا جاقتا بالانىڭ ءتىلى، مىنەز-قۇلقى، قيمىل-ارەكەتتى تۇگەل قىتايشا بولىپ كەتكەن. بالا باقشادان باستاپ قىتايشا تاربيە العان عوي. قازىر استانا قالاسىنداعى №70 مەكتەپ-ليتسەيىندە وقىپ جاتىر.

– نەشىنشى سىنىپقا بەردىڭىز؟

– نەمەرەم شىنجاڭدا بولسا بيىل ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن ەدى، ال مەن ونى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتىپ جاتىرمىن. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىنىڭ نەزىنىن، ىرگەتاسىن ءبىرىنشى سىنىپتان قالاۋ كەرەك قوي. ەرتەڭ ءوزى قينالمايتىن بولادى.

– ءسىزدىڭ استاناعا كوشىپ كەلگەنىڭىزگە دە ءبىراز جىل بولدى قوي، سارىارقانىڭ كليماتىنا ۇيرەندىڭىز بە؟

– ۇيرەندىك قوي.

– قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اقىن باۋىرجان قازاق ەلىنە كوشىپ كەلۋدىڭ قامىن جاساپ جاتىر ەكەن دەگەن سىبىستى ۇزىن قۇلاقتاردان ەستىگەن ەدىك. كەيىن نە بولعانىن بىلمەدىك، حابار-وشارسىز  كەتتىڭىز عوي.

–  ءيا، الەكە! بۇل تۋرالى ايتار بولساق اڭگىمە كوپ قوي. ونىڭ شەت جاعاسىن وزىڭدە بىلەسىڭ دەپ ويلايمىن. مەن نەگىزى قازاقستان ەگەمەندىك الا سالعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە العاشقى توپپەن بىرگە قوزعالعان اداممىن. بىراق سول كەزدە بيلىك بوسىندا وتىرعان ءىرى قارالار جولىما كەدەرگى قويىپ، ۋداي قىمبات اقشاعا الدىرعان قانشاما شاقىرتۋلارعا (ۆيزاعا) تويتارىس جاساپ، جولىمدى كەستى. مەن ول كەزدە بيلىكتىڭ «كوزىنە شىققان سۇيەل، ك...نە شىققان شيقان» بولاتىنمىن. وسىنداي ءيتىس-تارتىسپەن جان-جۇرەگىم قازاقستاندا، دەنەم ارعى بەتتە قالىپ قويدى.

2010 جىلعا كەلگەندە مەن ءۇشىن سۋ باسىنان تۇنىپ، جىلىمىق پايدا بولىپ، ارقام جىلىنا باستادى. سول جاقسى ورايمەن 2011 جىلى 8-مامىردا جۇبايىم بەگزات ۇلىقپانقىزى ەكەۋمىز ءبىر ايلىق رۇقساتپەن قازاق ەلىنە كەلدىك. ءبىزدى قازاقتىڭ ماڭدايىنا سيماي كەتكەن جارىق جۇلدىزى، مەن ءۇشىن قۇرمەتى اسا بيىك تۇلعا ەرمۇرات زەيىپقانۇلى قارسى الدى. ءبىز ەرەكەڭمەن بىرگە 20 كۇن الماتى، تالدىقورعان، قىسقاسى جەتىسۋ ءوڭىرىن ارالاپ، ەستەن كەتپەس اسەرمەن كەرى قايتتىق. بارا سالا جەدەل جابدىنىپ، ەندى عانا تولىق ورتا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان قىزىمىز وجەتتى الماتىعا جەتكىزدىك. مىنە سودان باستاپ كۇنەس پەن الماتىنىڭ اراسى بىزگە قاۋىندىقتىڭ جولىنداي بولىپ قالا بەردى. اتاجۇرتقا باۋىر باسقانىمىز سونشالىق، اڭىراپ اڭسايمىز دا تۇرامىز، كەلسەك كەرى قايتقىمىز.

وسىلاي «قازاقستان» دەگەن اۋرۋمەن اۋرا ءجۇرىپ، اقىرى 2014 جىلى الماتىنىڭ شىعىسىنداعى الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى ەسىك قالاسىنا ىرگەمىزدى كومدىك. بۇعان بىرنەشە سەبەپ بولدى. ءبىرىنشى، سول كەزدەگى ورالمانداردىڭ ەش ويلانباستان بۇل جاققا وزىنەن بۇرىن كەلىپ قونىستانعان تۋىسىن جاعالاي كەلىپ جىعىلاتىن ادەتى بىزگە دە جۇقتى; ەكىنشىدەن، ەسىك قالاسى قىزىمىز وقىپ جاتقان الماتىعا جاقىن بولعاندىقتان بارىپ-كەلۋگە قولايلى سەزىلدى; ۇشىنشىدەن، «ەسىكتەن كىرە ءتور مەنىكى» دەپ باسا كوكتەپ سارىارقاعا  ءبىر-اق قارعىعىننان ۇياالدىق تا، سالت بويىنشا وسى ەسىكتىڭ بوساعاسىندا وتىرىپ اينالاعا كوز جۇگىرتتىك، تالعامىمىز وتە دۇرىس بولدى، قىزىمىز ۇزدىك وقىپ استاناداعى مەديتسينا  ۋنيۆەرسيتەتىنە گرانتپەن جەتى جىلدىق وقۋعا ءتۇستى. سودان سوڭ بارىپ 2019 جىلى ءبىز ماڭگىلىك قونىستى وسى سالتاناتتى سارىارقانىڭ توسىندەگى جاھۇتتاي جارقىراعان استانا قالاسىنان ۇيعاردىق. قۇدايعا شۇكىر سارىارقاعا، استاناعا دەگەن ماحابباتىمىز شەكسىز، قازىر ارعى بەتتەگى بالالارىمىزدى، نەمەرەلەرىمىزدى، تۋىستارىمىزدى، باۋرىمىزعا تارتىپ، وسىندا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ، ءوسىپ، ءونىپ جاتىرمىز.

– سارىارقا اقىن باۋىرجاندى قالاي قارسى الدى؟

– ءيا، الەكە، ويىڭدى تۇسپالداپ ءتۇسىنىپ وتىرمىن. بۇل جەردە ءبارىمىز دە شىندىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك. شىنايى شىعارماشىلىق ادامعا ەشقاشان ۋاقىتتى، ورىندى، ءتىپتى جاعداي تالدامايدى عوي. استاناعا كەلدىك، مادەني، ادەبي ورتاعا بىردەن بويلاپ كەتتىك دەپ ايتا المايمىن. العاشىندا سول جوعارىدا ايتقانىمداي «بوساعادا وتىرىپ، ءتور جاقتى شولىپ» اۋقىمدى اڭداپ، نەنى جازۋ كەرەك، قالاي جازۋ كەرەك دەپ كىدىرىستەپ ءجۇرىپ ءبىراز ۋاقىتتى جوعالتتىق.

ارعى بەتتەگى كەزىمىزدە قىتاي قازاقتارىنىڭ پوەزياسىندا الدىڭعى بەستىكتىڭ اراسىندا ماڭدايىم جارقىراپ جۇرگەنمەن، مۇندا كەلگەسىن، «اقىن بولساڭ كەلە عوي، مىنا ەسىكتەن كىر، مۇندا جايعاس» دەپ قولىڭنان تارتىپ، ماڭدايىڭنان سيپاي قويااتىن كىسىنى كورمەدىك. مەنى قويشى، اسىرەسە شەتەلدەن كەلىپ جاتقان زىيالى قاۋىم وكىلدەرىن جىنتىكتەي تەكسەرىپ، زەرىتتەپ، ەندىگى جەردە ولاردىڭ ەمىن-ەركىن ەڭبەك ەتىپ، جاسامپازدىقپەن قىزۋ اينالىسۋىنا مۇمكىندىك جاسايتىن بىردە ءبىر مەملەكەتتىك ورگاندى كورە المادىم. سوسىن اياعى كۇيگەن تاۋىق قۇساپ كىبىرتىكتەپ، جاسقانشاقتاپ، نەساعام (نەسىپبەك ايتۇلىن ايتامىن، جانى ءجانناتتا بولسىن!), سۇراعان راحىمەتۇلى، تۇرسىن جۇرتباي سياقتى اعالارىمدى جاعالاپ، ودان ارىگە بارا الماي ساياقسىپ قالدىق. وسىنداي دا كوبىندە دەمەپ، جەبەپ، جاڭا ورتانىڭ قىرى مەن سىرىن، ەندىگى جەردە قالاي ەڭبەك ەتۋ كەرەكتىگى تۋرالى كەلەلى كەڭەس بەرەتىن شىنايى، جالعىز دوسىم، اقىن، ادەبيەتتانۋشى عالىم بەكقوجا جىلقىبەكۇلى عانا قاسىمدا ءجۇر.

–  قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ ەلدە الەۋمەتتىك جەلىدەن پاراقشا اشىپ الىپ، جازعان دۇنيەلەردى سالا بەرۋگە بولادى بولادى عوي.

– ەندى وسى ءبىر قۇندىلىقتى مويىنداۋىمىز كەرەك شىعار. قازاقستان زايىرلى مەملەكەت بولعاندىعى سەبەپتى ءسوز بوستاندىعى شەكتەلمەيدى ەكەن. ارعى بەتتەگى كەزىمىزدە ساپتاياقپەن اس ىشسەك سابىنا قاراۋىل قويىپ جالتاقتاپ وتىراتىن بىزدەر ءۇشىن بۇل بەينە ءبىر مىنىستەن ابدەن قاجىعان ارعىماقتىڭ ەر-تۇرمانىن سىپىرىپ الىپ سايىن ساحاراعا قويا بەرگەندەي اسەر ەتتى. ونان سوڭ مۇندا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ قالاي دامىعانىن ءوزىڭ دە ايتىپ وتىرسىڭ. وسى قولايلىقتان پايدالانىپ ەڭبەكتەرىمدى وسىندا جاريالاپ قىسقا ۋاقىت ىشىندە اينالاعا تانىلىپ، ءوز وقىرمانىمدى قالىپتاستىرا باستادىم، بۇل مەن ءۇشىن قۋانىش. مۇندا كەلگەننەن كەيىن «وي تۇبىندە جاتقان ءسوز»، «قايران شەشەم» اتتى ەكى جىر جيناعىم باسپادان شىعىپ جۇرتپەن تانىستى. قازىرشە تىندىرعان شارۋا وسىنشالىق.

– «ارعى بەتتەگى كەزىمىزدە قىتاي قازاقتارىنىڭ پوەزياسىندا الدىڭعى بەستىكتىڭ اراسىندا ماڭدايىم جارقىراپ جۇرگەن ەدى» دەپ قالدىڭىز، ەندىگى اڭگىمەڭىزدىڭ تيەگىن تۋعان جەرىڭىزدەن اعىتساڭىز.

– مەن 1962 جىلى 26-مامىردا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىسى، كۇنەس اۋدانىنىڭ قازىرگى نارات قالاشىعىنا قاراستى شالكودە دەگەن جەرىندە، اعارتۋشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم شورماق قىدىربەكۇلى، ەسكىشە دە، جاڭاشا دا ءبىلىمى اسا جوعارى، ەل ىشىندە  سىيلى، يناباتتى كىسى بولدى. ال، انام ءرىمبۇبىش شابدانقىزى بولسا ون ساۋساعىنان ونەر تامعان سىمەر، سالت-داستۇرگە بەرىك، ءبىر اۋىلدى اينالدىرىپ الاقانىندا ۇستاعان مىنەزى جۇمساق، اعايىنعا جاعىمدى كىسى تۇ-عىن.

نەگىزى انامنىڭ ومىراۋىنان شىعا سالا مەنى ناعاشىلارىم الىپ كەتكەن ەكەن. مەن ناعاشى اجەمنىڭ قولىندا ءوستىم، ناعاشى اجەم اقاي (اكىشقان) ناعاشى اتام شابداننان ەكى ۇل، ەكى قىزبەن جاستاي جەسىر قالىپتى. ولار بىزدەن ءبىر كۇنشىلىك جەردەگى قاراعايلىسۋ دەگەن جەردە تۇراتىن. بورانباي، بايبوران دەگەن اعايىندى ەكى ناعاشىم دا كوممۋنانىڭ جىلقىسىن باعىپ، جىل ون ەكى اي بىرگە كوشىپ، بىرگە قونىپ، ىرگەلەرى بولىنبەي جۇرەتىن. ەكەۋى دە ەڭسەگەي، سوم دەنەلى، قايراتتى كىسىلەر (قازىر ەكەۋى دە جەر باسىپ امان-ەسەن ءجۇر) بولاتىن. مەن كەلۋدەن بۇرىن بۇل ەكى ۇيدە دە بالا بولماپتى، ەكى ۇيدەگى ءنازيپا، سايات دەگەن ەكى جەڭگەم دە سىلاڭداپ جۇرگەن جاس كەلىنشەك كەزى ەكەن. مەنىڭ مۇندا كەلۋىم بۇل اعايىندى ەكى ۇيگە ەرەسەن قۋانىش اكەلىپتى. بۇل تۋرالى سىدىرتىپ ايتا بەرسەم اڭگىمە تىم ۇزارىپ كەتەرى بەلگىلى. سوندىقتان بارىنشا تۇجىرىمداپ، قىسقارتىپ ايتۋعا تىرىسايىن.

مەن تۇزدە بولسام ەكى ناعاشى اعامنىڭ، ال ۇيدە بولسام ەكى جەڭگەم مەن ناعاشى اجەمنىڭ ەرمەگىنە اينالىپ، قولدان-قولعا، قۇشاقتان-قۇشاققا سۇڭگىپ بارىنشا ەركە-شولجاڭ ءوستىم. اسىرەسە، ناعاشى اجەم مەنى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قاداعالاپ باعىپتى. سونىمەن التى جاسقا تولعان شاعىمدا اكە-شەشەم كەلىپ: «بالانى مەكتەپكە وقىتامىز» دەپ مەنى الىپ قايتتى. مەن اكە-شەشەمنىڭ باۋىرىنا قايتا ورالىپ، جەتى جاسىمدا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتادىم.

دەگەنمەن، سول تۇستا قوعامدا ءبىزدىڭ ءسابي سانامىز ءتۇسىنىپ جەتە المايتىن ءبىر ىشكى الاساپىران، دۇربەلەڭ بار سياقتى، ەرەسەك ادامداردىڭ بارلىعى ءبىر ءتۇرلى ۇرەيدىڭ ىشىندە جاساپ جاتقانداي كورىنەتىن. ولار جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا بەل شەشپەستەن كۇندىز اتىز باسىندا ەڭبەككە جەگىلسە، كەشكى اس-سۋىنان كەيىن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن «تاپتىق كۇرەس، اشىلىپ سايراۋ» دەپ ءبىزدىڭ سىرتىمىزدان ەسىكتى قۇلىپتاپ جينالىسقا كەتەتىن. كەي كۇندەرى مەكتەپ الدىنا كوپ ادامدار جينالىپ الىپ ورتاعا الدە ءبىر بەيتانىس ۇلكەن شال-كەمپىرلەردى سۇيرەپ الىپ شىعىپ، بەتتەرىنە كۇيە جاعىپ، اياۋسىز ۇرىپ-سوعىپ، جابىرلەپ جاتاتىن. مۇنداي كەزدەر ءجيى قايتالاناتىن، ونداي كەزدە بىزدە ساباق وقىماي دۇرمەككە ىلەسىپ ەلەۋرەپ كەتەتىنبىز. بۇنداي سوققىنى مەنىڭ اكەم مەن شەشەم دە ءجيى الىپ تۇراتىن. سويتسەم، بۇل بۇكىل قىتاي ەلىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» دەپ اتالاتىن، ۇزىنىرعاسى ون جىلعا سوزىلعان زۇلىمات ەكەن.

– ءسىزدىڭ دە بالالىق شىعىڭىز قىتايدىڭ اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىمەن» تۇسپا-تۇس كەلگەن ەكەن عوي.

– ءيا، سولاي دەۋگە بولادى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە سول داۋىردە ەرجەتكەن ءبىزدىڭ بۇىندا بالالىق شاق بولعانمەن، بالالىق قىزىق داۋرەن بولعان ەمەس. كۇندەلىكتى ەستىگەنىمىز، سۇرەڭسىز قىزىل ۇران، ايقاي-شۋ، كورگەنىمىز ەرەسەك ادامدار اراسىنداعى ۇرىس-كەرىس، ايتىس-تارتىس، ءبىر-ءبىرىن جالالاپ، قارالاپ جاعا جىرتىسۋ. اكە مەن بالا، قىز بەن انا اراسىنداعى راقىمسىزدىق قوعامدى جەگىدەي جەپ، ۇلت رۋحانياتىن قۇردىمعا قۇلاتقان كەز بولدى. وسىنلاي الاساپىران داۋىلدىڭ وتىندە ءوسىپ كەلە جاتقان ءبىز كوپ نارسەدەن ايىرىلا ءجۇرىپ، كوپ نارسەنى كوكەيىمىزگە ءتۇيىپ، كوپ نارسەگە امالسىز كونىپ وستىك.

ەكىنشى، ءۇشىنشى سىنىپ وقىپ جۇرگەن بۇعانامىز قاتپاعان شاقتا-اق وندىرىستەگى ەرەسەك كىسىلەرمەن بىرگە ەڭبەككە جەگىلىپ اتىزعا كوڭ، قي تاسىدىق. ەگىننىڭ شەتىن وردىق، ارىق تىندىردىق، بيدايدىڭ باۋىن بايلادىق. بيداي وراتىن ماشىينانىڭ اتىنا مىندىك، قىرمان باستىق، شومەلە سالدىق، ءشوپ تاسىدىق... كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك تاپشى بولى. جالپى ءومىرىمىز سۇرەڭسىز، قورقىنىشتى بولدى. اكەم «قالپاق» كيىپ كۇرەسكە الىنىپ كەتتى، ال شەشەم ءوندىرىستىڭ ەڭبەگىنە جەگىلىپ، كۇنى بويى قالجىراپ جۇرەدى. ءسويتىپ، «ولمەگەن بۇزاۋ وگىز بولادى» دەگەندەي بۇل پالەلى-جالالى جىلدار دا اياقتاپ جىلىمىق كۇندەر باستالدى. اكەم دە «قالپاعىن» شەشىپ، قىلمىسىنان ءبىرجولاتا اقتالىپ، جۇمىسىنا قايتا ورالدى.

– ورتا مەكتەپتى قايجەردەن ءبىتىردىڭىز؟

– مەن 1978 جىلى اۋىلدىق جەردەگى ورتالاۋ مەكتەپتى تامامداپ، كۇنەس اۋداندىق №1-ورتا مەكتەبىنە قابىلداندىم. مەن سەكىلدى اۋىل-قىستاق بالالارى ءۇشىن بۇل مەكتەپكە قابىلدانۋ اسا وڭاي بولمايتىن. مەن عوي اكەمنىڭ تانىس دوستارىنىڭ ارقاسىندا كەلدىم. ءسويتىپ، مەنىڭ الدىمنان بولاشاق اقىننىڭ ەلشىسىندەي بوپ داۋىتبەك ازامات دەگەن ايتۋلى اقىن ۇستازىم شىقتى الاقايلاپ. ول كىسى بىزگە ادەبيەت ساباعىن بەرگەن العاشقى كۇندەردە-اق مەنىڭ بويىمداعى تالانتتى بىردەن بايقاپ ارى قاراي ءىلىپ اكەتتى.

ات بولاتىن قۇلىندى مۇشەسىنەن، ادام بولار بالانى كىسەسىنەن دەگەندەي، ول كىسىنىڭ مەنى بىردەن تانيتىن ءجونى بار ەدى. مەن ورتالاۋعا دەيىن ادەبيەتتى جاقسى وقىدىم، اسىرەسە ولەڭگە تىم جاقىن بولدىم. ولاي بولاتىنى قارشاداي كەزىمدە ناعاشى اجەمنىڭ نە ءبىر كەرەمەت ەرتەگىلەرىن، ساعىنىشقا تولى مۇڭلى، زارلى اندەرىن تىڭداپ ءوستىم. اتا-انامنىڭ باۋىرىنا ورالعاننان كەيىن    اكەمنىڭ تاربيەسىندە بولدىم. اكەم تاپ بەرمەدە تاۋىپ ايتاتىن تاقپاقشىل كىسى ءارى كىتاپتى كوپ وقيتىن. ۇمىتپاسام سوندا كوپ ايتاتىنى اباي قۇنانبايۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى تۋرالى بولاتىن. اسىرەسە تاڭجارىق اقىننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقيتىن، وقتا-تەكتە سول شالكودە قىستاعىندا تۇراتىن وسپانيار دەگەن يەگىنىڭ ۇشىندا ۇرپيگەن ءبىر ۋىس ساقالى بار، قول توقپاقتاي قارا شالدى ەل كوزىنەن تاسادا ۇيگە شاقىرىپ ءبايىت ايتقىزاتىن. جاسىقتاۋ، جاپاقتاۋ قارا شال تاماعىن كەنەپ الىپ، سىبىزعىداي سىڭسىعان قۇلاققا جاعىمدى ادەمى داۋىسىمەن نە كەرەمەت حيسا-داستانداردى جاتقا وقيتىن. ماعان بۇلدا تەرەڭ اسەر قالدىردى.

بۇدان وزگە مەنى ەرەكشە قىزىقتىراتىن كىسى، ول – مەنىڭ ناعاشى اعام بورانباي بولاتىن. ول كىسى كومەكەيى كوسىلگەن، جاعى جوق ولەڭشى ەدى. جازدىق كانيكۋلعا تاراعاننان كەيىن مەن كۇنەستىڭ باسىنداعى ۇشمەركىنى جايلايتىن ناعاشىلارىما ەرىپ جايلاۋعا كەتەتىنمىن. جايلاۋ ءۇستى دىر-دۋمان بولاتى. ونداعى ەڭ سىيلى، ەڭ مىرزا، ەڭ ساۋىقشىل قاۋىم وسى جىلقىشىلار بولاتىن. ولار وزىنشە اۋاشا ءبىر شوعىر بولىپ، ەڭ شۇرايلى، نۋلى، سۋلى قونىستاردى باسىپ جاتاتىن. ويدان جايلاۋعا كەلگەن قۇرمەتتى ادامدار دا وسى اۋىلدىڭ ماڭىنا جيىلاتىن. ءار وتباسى جەلىلەپ بيە بايلاپ، سابالاپ قىمىز ءپىسىپ، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى جايلاۋدا جيىن-توي بولىپ جاتاتىن. سونداي سالتانات-ساۋىقتاردا مەنىڭ ناعاشى اعام ەشكىمدى بەت قاراتپاي ولەڭمەنەن جاپىرىپ، ارىپتەس شاق كەلتىرمەيتىن. ول كىسىمەن اكەم ەكەۋى كەزدەسكەن كەزدەگى ەكەۋ ارا قاعىتپا ايتىستارىنىڭ ءوزى قانداي عاجاپ دەسەڭىزشى.

مىنە، وسىنىڭ بارلىعى قارشاداي كەزىمنەن بوستاپ مەنىڭ جولىمدى اشىپ قويعان عوي. سوندىقتان دا كورەگەن ۇستاز، كورىنەكتى اقىن داۋىتبەك ازامات مەنى بىردەن تانىپ، التىن اسىقتاي ءيىرىپ اكەتتى. مەن دە ول كىسىگە تىم ەتەنە بولىپ، بىردەن باۋىر باسىپ كەتتىم. سونىڭ ناتيجەسىندە مەنىڭ العاشقى ولەڭدەرىم گازەت-جۋىنالداردا جاريالانا باستادى.

– قولىڭىزعا قالام الىپ، ولەڭ جازۋعا اينالاڭىزداعى ەت جاقىندارىڭىز بەن اقىن ۇستازىڭىزدىڭ ىقپالى كوبىرەك بولعان ەكەن عوي. ەڭ العاشقى جازعان ولەڭىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ 

– مەنىڭ ەڭ العاشقا ءتۇپ ۇستازىم، جاناشىرىم ول – اكەم شورماق. مەن ورتالاۋ مەكتەپكە كىرگەننەن باستاپ ولەڭ جازۋدىڭ تەحنيكاسىن تامتۇمداپ ۇيرەندىم، اكەم مەنىڭ جازعان شيمايلارىما دەن قويا وتىرىپ مەنەن ىشتەي ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىن. سودان دا شىعار ۇيگە سىيلى قوناقتار كەلگەندە مەنى قوناقپەن بىرگە ۇستايتىن. مەنى ءۇي جۇمىسىنا كوپ ارالاستىرا بەرمەي، كىتاپ، گازەت-جۋىرنال وقۋعا مىندەتتەيتىن.

ءسويتىپ، اكەمە، قورشى-قولاڭدارعا، اكەمنىڭ دوستارىنا ۇناعان العاشقى ولەڭىمدى مەن ورتالاۋدىڭ 2-جىلدىعىندا جازدىم. اكەمنىڭ اعاسى الياسقار اتام بىزبەن كورشى وتىراتىن، ول كىسىنىڭ مۇقامەتالى، مۇقاتالى دەگەن ەكى ۇلى بار. 1976 جىلى مۇقامەتالى اعام سول شالكودە اۋىلىنداعى ديقان ابدىكەرىم دەگەن كىسىنىڭ نۇرقايشا دەگەن قىزىنا ۇيلەندى. ءوزى كوپ-كورىم ءوڭدى، سىمباتتى، بىراق تىم ۇياڭ، ىسكە قىرسىز كىسى بولدى. جەڭگەم بولعان سوڭ ول كىسىنى مايلى ىشەكشە ايلاندىرىپ، ەركەلەپ كوپ الىساتىنمىن. ءوزى تىم ۇيقىشى، ۇنەمى ورامالىنىڭ استىنان اپپاق ساۋساقتارىن جۇگىرتىپ جىبەرىپ، باسىن تىر-تىر قاسىپ جۇرەتىن. ءبىر كۇنى تۇستە سول كىسىنىڭ تۇسكى اسىندا بولدىم، كارتوشكادان جاركوپ سياقتى بىردەڭە قۋىرىپتى، ول قاينىسى مۇقاتالىدەن ءبىزدىڭ ۇيگە دە ءبىر تاباق جونەلتتى. ءبىز تاباقتاعى اسقا جابىرلاي ۇمتىلدىق، ازدان كەيىن اتام ەكەۋمىز امالسىز شەگىندىك. ءبىر-بىرىمىزگە كوز قيىعىمىزبەن قاراپ قويىپ ءشاي ءىشىپ وتىرمىز. كەنەت مەنىڭ وكپەمدى بىردەڭە قىستى، وسى جەڭگەمە ءبىر ءازىل جازعىم كەلىپ بەتىمدى سيپادىمدا شىعىپ كەتتىم. ۇيگە كەلسەم جەڭگەم جىبەرگەن تاباقتى سول كۇيىندە داستارقاننان سىرىپ قويىپتى، شاماسى تاماقتان ەشكىم اۋىز تيمەگەن سياقتى. مەن تورگى بولمەگە كىرىپ الىپ:

نۇر جەڭگەمنىڭ سيقى،
سوعاتىنى ۇيقى.
ءبىر جۋمايدى باسىن،
شاشى ۇيقى-تۇيقى.
كورپەسىندە ءورىپ ءجۇر،
بۇرگەسى مەن ءبيتى.
ءساي قۋىرسا سۋى كوپ،
كارتوشكاسى شيكى، – دەپ ولەڭ جازىپ الدىم دا ۇيدەگىلەرگە وقىپ بەردىم. ءبارى قىران-توپان كۇلكىگە بولەندى. اكەم شايىنا شاشالىپ: – اكەل، بالام، اكەل! – دەپ قاعازىمدى الدى دا ءوزىنىڭ ەستەلىك داپتەرىنە ولەڭدى كوشىرىپ جازىپ الدى. كەيىننەن وسى ولەڭ اياداي اۋىلىمىزدى شارلاپ كەتە بەردى.

– دەمەك، ءسىز اقىن داۋىتبەك ۇستازىڭىزعا دەيىن ولەڭگە ءبىراز ماشىقتانىپ العان بولدىڭىز عوي.

– مەنىڭ وسىلاي باستالعان تالانتىم داۋىتبەك مۇعالىمنىڭ الدىنا كەلگەننەن كەيىن ءتىپتى دە قاناتتانىپ، قالامىم ۇشتالا ءتۇستى. ويتكەنى وي تۇزەلدى، ءسوز تۇزەلدى، اڭعار تۇزەلدى. ادەبيەت تۋرالى، ادەبيەتتىڭ كورنەكتى وكىلدەرى تۋرالى جۇيەلى ءبىلىم الا باستادىم. جاڭا جازعان ولەڭدەرىمدى داۋىتبەك مۇعالىم ەلەپ، ەكشەپ، باس-اياعىن كۇزەپ، جۇمىرلاپ، نۇسقاۋشىكىق ەتىپ وتىردى. ءسويتىپ، تولىق ورتانىڭ العاشقى سىنىبىن وقىپ جۇرگەن جىلى كوكتەمدە (ناقتىلى ۋاقتىن ۇمىتىپ وتىرمىن).

داپتەرقاپتى قيسىق اسىپ موينىما،
العاش رەت كەلىپ كىردىم قوينىڭا.
قانداي عاجاپ، وسى ارادان جولىقتىم،
اقىلدىعا، دانىشپانعا، ويلىعا، – دەپ باستالاتىن «مەكتەبىم» اتتى ولەڭىم «ىلە گازەتىنە» جارياكاندى. مىنە سول كەزدەن باستاپ مەن «اقىن باۋكەڭ» اتانا باستادىم.

– كىشكەنتايىڭىزدان-اق بىرەۋدىڭ ءمىنىن كورگىش، تاباندا ءسوز تاۋىپ سىن ايتىپ، ءاجۋالاپ، مىسقىلعا اينالدىراتىن قاسيەتىڭىز بولعان ەكەن عوي. جەڭگەڭىزگە ارنالعان جاڭاعى ءبىر شۋماق ولەڭگە جەڭگەڭىزدىڭ ءمىنىن تولىق سيدىرىپ جىبەرىپسىز. الامان ايتىستارعا قاتىسىپ كوردىڭىز بە؟

– ارينە، مەن كەزىندە اجەپتاۋىر ايتىسكەر اقىن بولدىم. ايتىسكەرلىك مەنىڭ جازبا پوەزياما ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. مەن 1982 جىلدان باستاپ 1998 جىلعا دەيىن ايتىس ساحاناسىندا بولدىم. سول جىلدارداعى ادۋىندى ارىپتەستەرىمنەن ەسىمدە قالعاندارى، ءارى ءساتتى ايتىس جاساعان ارىپتەستەرىمدى ايتار بولسام: التىناي مۇتانقىزى، جاقىپنۇر وقاسۇلى، سەرىك ءانبياۇلى، ايعانىش دالەلحان، گۇلسىمقان اباش، زۋرا، شۇعىلا، تاڭنۇر ت.ب. كوپتەگەن اقىندارمەن مايدانداس بولىپ ءساتتى ايتىستار جاسادىم. 1980 جىلدان كەيىن قولعا الىنعان «جاڭا ءداۋىر مادەنيەتىن» دامىتۋ ورلەۋى باستالعاندا، قازاق ۇلتىنىڭ بىردەن-ءبىر ايشىقتى، وكىلەتتى مادەنيەتى بولعان وسى ايتىس ونەرىندە ەرەكشە ءرول ويناپ، كۇنەس اۋدانىندا 50 دەن استام شاكىرت تاربيەلەپ، ايتۋلى اقىنداردى ايتىس مايدانىنا اكەلدىم. وسى ەڭبەگىم ارقىلى قازىرگە دەيىن قازاق حالىق ايتىس ونەرىنىڭ ولكە دارەجەلى قورعالاتىن مۇراگەرىمىن.

– ءسىزدى جاقسى بىلەتىن جەرلەستەرىڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ءسىز شەنەۋنيكتەردى اياماي سىناعان ەكەنسىز. وسىنىڭ انىق-قانىعىن ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك.

– ازىلدەسىپ وتىرعان كەلىندەرىنە قاراپ وتىرىپ: «ەستە جوقتى ەسكە سالعان قارعالارىم-اي!» دەگەن ەكەن دەيدى ءبىر كەمپىر. سول ايتقانداي الەكە، سەن دە ۇمىت بولا باستاعان ءبىر ءداۋىردى قايتا ەسكە سالىپ وتىرسىڭ-اۋ. بۇل ءوزى تالاي قىردان اساستىن اڭگىمە عوي. ونىڭ شەت جاعاسىن وسى سۋحباتتىڭ باسىندا دا جىلت ەتكىزىپ كەتكەنمىن. كەرەك بولىپ جاتسا، مەنىڭ تراگەديالى تاعدىرىمنىڭ باستالعان نۇكتەسىن ايتا كەتەيىن.

مەن شالكودە مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ ىستەپ جاتقانىما، ەكى جىل ءوزىم جەكە ءتول باستاعان كەزدە ناراتتاعى لاستاي ورتالاۋ مەكتەبىنە ادەبيەت مۇعالىمى قاجەت بولىپ نارات وقۋ ءبولىمى كەڭ كولەمدى ەمتيحان الدى. مەن وسى ەمتيحاندا ناتيجەم كورنەكتى بولىپ ءوتىپ، سول لاستاي مەكتەبىنە جوتكەلىپ باردىم. مەكتەپتىڭ شارت جاعدايى جاقسى، وقۋشى قاينارى مول، وقىتۋشىلارى سۇرىپتى ەكەن. مەن بارا سالا ىسكە كىرىسىپ كەتتىم. قىسقارتىپ ايتقاندا، مەن بۇل مەكتەپتە 1991 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدىم. وسى ارالىقتا مەكتەپتىڭ جاستار قىزمەتى، وقۋ ءبولىمنىڭ باستىعى، مەكتەپتىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى قاتارلى مىندەتتەردى اتقاردىم.

1991جىلى كوكتەمدە ماعان كۇنەس اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ (اكىمدىگىنىڭ) بۇيرىعى كەلدى. بۇيرىقتا مەنى بۇل قىزمەتتەردەن بوساتىپ توتەدەن-توتە كۇنەس اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ حاتشىلىعىنا جوتكەپتى، قاتتى قۋاندىم. ول كەزدە مەنىڭ اقىندىق اتاعىم شىعىپ، جوعارى-تومەننىڭ كوزىنە تۇسە باستاعان كەزىم ەدى. مۇمكىن جوعارى جاق مەنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ ادەيى ورنالاستىرعان شىعار.

مەكتەپتەگى جۇمىستاردى وتكىزىپ بەرىپ، جاڭا جۇمىس ورنىما كەلدىم. مەنىڭ اۋىسىپ قەلۋىمە كۇش شىعارعان اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ اكىمى القازى زەينەۋۇلى دەگەن كىسى ەكەن. كەيىن ول كىسىگە ارنايى بارىپ سالەم بەرىپ،  راقمەتىمدى ايتتىم. سونىمەن قىزىعى دا، شىجىعى دا مول، دۋماندى قالاعا، قالىڭ زيالىنىڭ ورتاسىنا كىردىم دە كەتتىم. جۇمىس ورنىم جايلى بولدى، جۇمىسقا ىنتالى بولىپ، قىزۋ كىرىسىپ كەتتىم. كوپ ۇزاماي اۋدانداعى جوعارى جىكتەگى شەندىلەردىڭ باس قوسۋلارىنا، قوناقاسىلارىنا بارىپ، كوپتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، اجەپتاۋار ابىرويىم جوعارىلاي باستادى. ءوستىپ ءجۇرىپ 1993 جىلدىڭ كوكتەمىندە (تاۋىق جىلى) اكىمدەردىڭ كەزەك اۋىستىراتىن سايلاۋى بولاتىن بولىپ، قىزۋ دايىندىق باستالىپ كەتتى. اۋىل اراسىندا «كەلەسى كەزەكتە كىم اكىم بولادى؟» جونىندە الىپ قاشتى اڭگىمە گۋ-گۋ ەتىپ جەلدەي ەسىپ كەتتى.

– سونىمەن، قىسقاسى اكىم سايلاۋى ءوتتى عوي.  

– مەن وبلىس جاقتاعى ءبىر سەنىمدى اعادان كىم اكىم بولاتىندىعى جونىندە اڭگىمە ەستىگەم. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەرىم: سول جىلداردا كۇنەس اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرنشى حاتشىسى لي لي دەگەن قىتاي بولاتىن. ول اسا ۇلتشىلدىعىمەن جوعارى-تومەنگە اتى شۋلى كىسى بولدى. سول كەزدەگىگى اۋدان اكىمى القازى مەن ءبىرىنشى حاتشى لي ەكەۋىنىڭ اراسىندا قايشىلىقتىڭ اسقىنعانى سونشالىق، قانشا دەگەنمەن «اۋزى قيسىق بولسادا بايدىڭ بالاسى سويلەسىن» دەگەندەي ءليدىڭ ىقپالى كۇننەن كۇنگە ارتىپ، الەكەڭدى تىقسىرىپ كەلە جاتقان. سول سەبەپتەن ول وزىنە وڭتايلى ادامدى الدىن الا بەلگىلەپ تە قويعان ەكەن. ول سول كەزدەگى كۇنەس اۋداندىق ۇگىت ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعان تىلەۋبەك دەگەن كىسى ەكەن. سونداي جوپەلدەمە كەزەڭىندە مەن مىناداي ءبىر شۋماق ولەڭدى جازىپ استىرتىن ەل اراسىنا تاراتىپ جىبەردىم:

تاۋىق جىلى تامىلجىپ كوكتەم كەلدى،
لي شۋجي شيڭ شىسايدەن وكتەم كەلدى.
عايىپتان تىلەۋبەكتى اكىم سايلاپ،
القازىنىڭ كوتەنى كوكتەن كەلدى.

بۇل اۋدان اكىمىن سايلاۋىنان ءۇش كۇن بۇرىن بولعان اقۋال ەدى. وكىنىشكە وراي، وسى ولەڭ سايلاۋ كەزىندە كوپتەگەن بەلەتتىڭ ارتىنا جازىلىپ كەتسە كەرەك. سايلاۋ اقىرلاسىپ، بارلىق ءىس ولاردىڭ ويلاعانىنداي بىتكەننەن كەيىن، جاڭا بيلىك الگى ۋىتتى ولەڭنىڭ اۆتورىن شام الىپ ىزدەيدى. اقىرى ىزدەپ تاپتى، ۇزاق تەكسەردى، سوڭىندا تۇيەنىڭ مۇرنىن جۇدىرىقپەن تەسكەندەي «قاتاڭ شارا» قابىلداپ مەنى قىزمەتتەن توقتاتتى. بىراق ازعانتاي جالاقىما قول سۇقپادى، مەن 2003 جىلعا دەيىن ون جىل جۇمىسسىز سەندەلىپ ءجۇردىم. دەگەنمەن، «قورقاقتى قۋا بەرسە باتىر بولادى» دەمەكشى بۇل ون جىل مەنىمەن بيلىك اراسىندا سۇراپىل شايقاستار جۇرگەن جىلدار بولدى. ياعني مەنىڭ بيلىككە تولاسسىز وق بوراتقان اسا شيەلەنىستى كەزەڭ سانالادى. بۇل جىلدار ماعان ءار جانردا سۇراپىل شىعارمالار تۋعىزدى، بۇل تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى بىلگىسى كەلەتىن كىسىلەر بولسا جۋىردا عانا باسپادان شىققان تۇرسىنقازى وڭداسىنۇلى جازعان «ءمىردىڭ وعى» دەگەن كىتاپتى الىپ وقىسا بولادى.

– وسى ولەڭ وزىمە پالە بولىپ جابىسىپ، ون جىل جۇمىسسىز قالدىردى دەيسىز عوي.

– ءيا، وتە دۇرىس ايتاسىڭ. اتالمىش وسى ءبىر شۋماق ولەڭ سول ءبىر داۋىردەگى قوعامنىڭ شىندىعىن اشىپ، قالىڭ وقىرمان قاۋىمنىڭ كوڭىلىنەن شىققانىمەن، ول مەنىڭ ارتىمنان قۋالاپ، ۇزاق جىلدار بويى الدىمنان شىعىپ وتىردى.  نەگىزى وسى ءبىر شۋماق ولەڭ مەنى كوكە دە ۇشىردى، تاۋدان دا قۇلاتتى. سونداي-اق مەنىڭ ەرتە ەسەيتىپ، ومىرگە اقىننىڭ كوزىمەن قاراۋعا ۇلكەن اسەر ەتتى دەۋگە بولادى.

– ءبىر شۋماق ولەڭ بولعانىمەن ونىڭ كۇشى تاۋدى قوزعاپ تۇرعان سەكىلدى مە قالاي؟ ءسىز بۇل قاقپايلاۋدان قالاي قۇتىلدىڭىز؟

– بالكىم، قۇدايدىڭ بەرگەن قۋاتى شىعار، مەن بيلىك جاعىنان وزىمە جاسالعان قىسىمعا، بوپسالاۋعا، انا كىسىلەردىڭ سويىل سوعارلارى جاعىنان جاسالعان قاسكويلىكتەرىنە ەش مۇقالمادىم. ءتىپتى قانشا مۇقالسامدا «جاۋعا جارامدى بىلدىرمەۋگە» تىرىستىم. ءوزىمنىڭ شىنايى ومىردەن تۋعان ءورشىل شىعارمالارىم ارقىلى ولاردى بەت قاراتپادىم. اقيقاتىن ايتقاندا مەن ولاردىڭ «ءۇمىتىن اقتايتىن» ادام ەكەنىمدى ءتۇسىندىردىم. ارادا ۇزاق ۋاقىتتار ءوتتى، قوعام جاڭالاندى، ادام جاڭالاندى، سانالى ازاماتتار بيلىككە كەلدى. مەندە اقىرىنداپ ءوز ورنىمدى تاپتىم. تاڭعالارلىعى وسى ءبىر شۋماق ولەڭدى ەلگە بەلگىلى جازۋشىلار باتىرقان قۇسبەگين، ورازقان احىمەت، جاقىپ مىرزاقانۇلى سەكىلدى اعالارىم بۇل ولەڭدى رومان دەپ باعالادى. ودان دا قىزىعى قوعام قايرەتكەرى، ساياسي ءىرى تۇلعا ءجانابىل سىماعۇلۇلى جاتقا وقىعانىن ەل اعالارى ارقىلى ەستىگەنىم بار.

– ال تاۋەلسىز قازاقستانعا شىعارماشىلىق ەركىندىك بار عوي.

– ءيا، مۇنداعى ەركىندىكتى پايدالانىپ جازعان-سىزعان دۇنيەلەرىمدى الەۋمەتتىك جەلىگە سالىپ، جۇرتتىڭ كوزقاراسىن باعامداپ وتىرامىن. وقىرمانداردىڭ اڭىسى جامان ەمەس، ەندى ءمۇشايرا دەگەندە الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعى، تۇركى الەمى جازۋشىلار وداعى سەكىلدى بۇقارالىق ۇيىمدار جاعىنان بىرنەشە دۇركىن ونلايىن وتكىزىلگەن جازبا اقىنداردىڭ بارىندە جولداعان شىعارمالارىمنىڭ ماڭدايى جارقىراپ كەلدى. ەندى بۇدان ۇلكەن رەسپۋبىليكالىق رەسىمي جارىستاردان باق سىناۋ ازىرشە بىزگە بۇيىرماي تۇر.

– ءسىز قىتايدا جۇرگەندە تۋعان جەر، وتان تۋرالى پاترويوتتىق  ولەڭدەر جازعان شىعارسىز.

– باسىمىزدان وتكەن قاندى قاساپ تاعدىرلار از بولمادى عوي. عاسىرلار بويعى دۇركىن-دۇركىن سوعىپ وتىرعان داۋىلىندا قايران قازاق دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلىپ كەتتى عوي. ەگەمەندىك الىپ، ءوز الدىمىزعا ەل بولىپ ەڭسە كوتەرگەنىمىزبەن، بىراق سول قازاقتىڭ باسىن اتاجۇرتقا جيناۋ ماسەلەسى ءالى كۇنى جۇيەلى قولعا الىنباي وتىر. نەسىن ايتامىز، وكىنەمىز دە قويامىز. بىزدە سونداي كەزەڭدە «ەلىم-ايلاپ» ەڭىرەپ اۋىپ كەتكەن ەلدىڭ ۇرپاعىمىز. اۋەلدە شىعىستاعى چيڭ پاتشالىعىنىڭ بودانىندا بولدىق، كەيىننەن گومينداڭ، ودان سوڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قول استىنا كىرىپ ءالى كۇنگە دەيىن قانشا ميلليون قازاق سوندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. مەن دە سول قازاقتىڭ ءبىر بالاسىمىن.

اتام قازاقتىڭ «قايتا كىرەر ەسىكتى قاتتى سەرىپپە، سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە» دەيتىن اتالى ءسوزى بار عوي. تاعدىردىڭ ماڭدايىمىزعا جازۋى بويىنشا سوندا تۋىپ، سوندا ءوسىپ-وندىك. وقىدىق، توقىدىق، ءبىلىم الدىق، قاجەتتىلىك بويىنشا قوعامدىق قىزمەتتە بولىپ، سونداعى ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە شاما-شارقىمىزشا ءبىر كىسىلىك ەسەمىزدى قوستىق. ەندى قالامگەر ادام بولعان سوڭ ىرىقتى، ىرىقسىز تۇردە ءار تاقىرىپتا قالام تارتۋعا تۋرا كەلەدى.

«پوەزيا ماحابباتتان باستالىپ، پاراساتپەن اياقتالۋى كەرەك» دەپ ۇلى مۇقاعالي اقىن ايتقانداي، ءبىزدى ادەبيەتتىڭ مايدانىنا ماحاببات الىپ كەلدى. سودان بەرى ءبىراز جىلدار بويىنا ماشاقاتتى ەڭبەك ەتتىك، ەركىن ءومىردى دە جىرلادىق، قوعامدىق، ساياسي ءومىردىڭ ىشىندە ءجۇرىپ سول تاقىرىپتار ۇستىندە دە بىردەڭەلەر جازعان بولدىق. بىراق سولاردان ەستە قالعانى جوق. بۇگىن جازىلدى، ەرتەڭ ءولدى دەگەن ءسوز. ويتكەنى ساياسات دەگەننىڭ ءوزى مىڭ قۇبىلىپ، مىڭ تۇرلەنىپ تۇراتىن، بۇگىنىنە ەرتەڭى كەرەعار، اۋمالى توكپەلى دۇنيە عوي. مەنشە بۇل تاقىرىپتا ولەڭ جازۋ اقىندى كوپ قينامايدى، جەڭىل، لەكىتىپ، ءتاتتى، قىزىل ءسوزدى ساپىرىپ، وتتى ءجون ۇرلەپ، سيپاي قامشىلاپ وتىرساڭ بولدى. وعان ودان ارتىق ويدىڭ، كۇردەلى ىزدەنىستىڭ، كوركەمدىكتىڭ قاجەتى شامالى. قالامدى قولعا الىپ اتتاي جەلىپ وتە شىعاسىڭ.

ەندى وتكەندە دە، قازىردە دە، ول جاقتا دا، بۇل جاقتا دا وسى ءبىر نارت قىزىل تاقىرىپتى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، سونداي «العا باسار» يدەياعا تولى توم-توم كىتاپتار شىعارىپ، وزگەلەردەن كورى وسكەلەڭ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن كىسىلەر از ەمەس قوي. ول ءۇشىن ونى «سەن اقىن ەمەسسىڭ» دەپ ادەبيەت مايدانىنان ءبىرجولاتا ايداپ شىعا المايسىڭ. ءوز باسىم 40 جىلعا تاياعان جاسامپازدىق ومىرىمدە بۇل تاقىرىپتىڭ اۋىلىنان بارىنشا الشاق ءجۇردىم دەپ سەنىممەن ايتا الامىن.

– «پارتيا قايدا بولسا، ءبىز سوندا بولامىز» دەپ ۇرانداتاتىن كوممۋنيستىك  جۇيەنىڭ ارناۋلى تاپسىرمالارىن امالسىز ورىنداعان كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

– دەسەدە «بالتا تيگەنشە، دوڭبەك جالت تابادى» دەيتىن كەزدەردە بولعانىن دا جاسىرا المايمىن. كەيىنگى جىلداردا شىنجاڭداعى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا بۇرىنعىداي سابىلىپ كەلىپ-كەتۋى ساپ تيىلىپ، اۋەلى قازاقستانعا كەلىپ قونىستانعاندار مەن بالاسىن وقىتقاندار بەيرەسىمي قىلمىس كۇماندىسى رەتىندە قارالىپ قاتاڭ تەكسەرۋدە بولدى. مىنە، وسى كەزدە مەندە سىن تەزىنە الىنىپ، سان-ساناقسىز تەكسەرۋلەردە جاتتىم. سونداي ءبىر كەزەڭدە (الدە سىناق پا، الدە مەنىڭ قالام قۋاتىما شىنايى سەنىم ارتتى ما، ول جاعىن بىلمەيمىن) كۇنەس اۋداندىق پارتيا كوميتەتى ۇگىت ءبولىمى ماعان 40 جىلدىق رەفورمانىڭ قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى جانە شي (سي تسزينپين) توراعا باستاعان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قازىرگى قىزمەتتەرى، سونىمەن قوسا الدا اشىلاتىن ءحىح كەزەكتى حالىق قۇرىلتايىن قارسى الۋ تۋرالى كولەمدى ۇگىت-ناسيحات سيپاتىندىق داستان جازۋعا تاپسىرما بەردى. قاپەلىمدە قاتتى ساستىم، ۋاقىت وتە تىعىز، جاعداي وتە كۇردەلى. جازۋ دا قيىن، جازباۋ ودان دا قيىن بولدى.

ءحىح كەزەكتى حالىق قۇرىلتايىنىڭ اشىلۋىنا نە بارى التى كۇن قالعان، شارا جوق. سودان ىشتەي دايىندالىپ الىپ، اقيىق اقىن مۇقاعالي پىرىمە سيىنىپ كەشكى استان كەيىن كىتاپ بولمەمە كىرىپ الىپ جازۋعا باس قويدىم. ەگەر سەنسەڭىز سول وتىرعاننان تاڭعى ساعات 8:00 دەيىن جازىپ بولىپ، ۇشىپ ءتۇستىم. بىراق پوەما ءساتتى اقىرلاستى. سول كۇنى تۇستەن كەيىن قايتا ۇستىنەن قاراپ رەتتەپ كوشىرىپ، ازاماتتارعا تەرگىزىپ، ءبىراز الەۋمەتتىك جەلىدەگى توپتارعا سالدىم. قۇداي كورسەتپەسىن شىنجاڭداعى بۇكىل اقپارات، ءباسپاسوز سالالارى دۇركىرەپ كەتتى. ءبىراز گازەتتەر مەنىمەن تىكەلەي حابارلاسىپ جارىسا باستى. ديكتورلار راديودا، الەۋمەتتىك جەلىدە جارىسا وقىدى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت ءبولىمى ماعان العىس جاۋدىردى.

وسى پوەمامنىڭ ارقاسىندا ماعان كوپ جەڭىلدىك جاسالىپ، سونداي قيىن كەزدە قازاقستانعا امان-ەسەن ورالۋىما جول اشىلدى. مىنە، الەكە! سەن بىلتەلەپ وتىرعان جاعدايدىڭ شىندىعى، اقيقاتى وسى. وسى ارادا ايتا كەتۋگە تاتىيتىن تاعى ءبىر نارسە: مەن قىتايداعى كەزىمدە ەشقانداي پارتياعا، ساياسي ۇيىمعا قاتىسقانىم جوق. ەشقاشان بيلىككە، مانساپقا قىزىققان جان ەمەسپىن. ەندى وسىعان بولا مەنى «قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى يدەياداعى ادام» دەۋگە نەمەسە قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، جان قينالىپ تۇرعان اسا سەزىمتال-كىلتىڭ كەزەڭدە قيۋادان جول تاۋىپ جوعارداعىداي بىرەر شىعارما جازعانىم ءۇشىن مەنى قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن جاقتاۋشى جاعىمپاز دەۋگە بولا ما؟!

– ەگەر سول كەزدە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماعان بولساڭىز، ءسىزدىڭ بۇل جاققا ءوتۋىڭىز قيىن بولار ما ەدى. ءتىپتى، سەندە ماسەلە بار، ميىڭدى جۋىپ-تازالاۋ كەرەك دەپ كونسلاگەرگە تىعىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن عوي.  سولاي ما؟

– جاسىرارى جوق، قالايدا ماي وكشەمە جاقسى بولمايتىن ەدى.

– ءسىز شىنجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولارسىز؟

– مەن شىنجاڭ جازۋشىلار وداعى، قىتاي از ۇلت جازۋشىلار وداعى، شىنجاڭ قازاق مادەنيەتىن زەرىتتەۋ قوعامى، شىنجاڭ تاڭجارىق زەرتتەۋ قوعامى جانە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىستىق ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەستىگى سەكىلدى بىرنەشە قوعامنىڭ مۇشەسىمىن. قىتايداعى كەزىمدە «ادۋىنكەر»، «ۇكىلى ىرعاي»، «جۇزدەن جۇيرىك»، «ءبىر كەم دۇنيە» قاتارلى الماناقتارمەن قوسا «قورامساققا قول سالدىم»، «قولامتا»، «تاعدىر»، «قانداۋىر» جانە رۋلىق شەجىرە قاتارلى حەكە جيناقتارىم بولىپ ۇزىن سانى ون نەشە كىتابىم باسپادان شىقتى. ءبارى دە قالىڭ وقىرمان قاۋىمنىڭ قىزۋ القاۋىنا بولەنگەن ەڭبەكتەر بولعانى انىق.

– جۇلدە العان شىعارمالارىڭىز بار ما؟

– ۇساق-تۇيەك سىيلىق سىماق نارسەلەر ەستە قالعان جوق. ال، ۇلكەن سىيلىقتارعا ەشكىم ۇسىنبادى، ءوزىم دە ونداي نارسەگە تابان توزدىرىپ ىزدەنگەندى بىلمەيتىن سالاق اداممىن. تەك ەسىمدە قالعانى 2001 جىلى شىنجاڭ جازۋشىلار وداعى جاعىنان بەرىلەتىن «شىنجاڭ قازاق-قىرعىز ادەبيەتى تۇلپار» سىيلىعىن العانىم ەسىمدە.

– بۇگىنگى سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىن ءبىر ولەڭمەن قايىرساق قايتەدى.

–  جاقسى، «ماقتانام» دەگەن ولەڭىمدى وقيىن:

رۋحاني «شۇبىرىندى-اقتابان»،
زامانداردا زاركۇيىمدى ساقتاعام.
قالىپتاسىپ ءوز اكەمنىڭ بەلىندە،
ءوز انامنان تۋعانىما ماقتانام.

اداستىرماس ارمانىما ماقتانام،
تاعدىرىما، تالعامىما ماقتانام.
ۇلىم، قىزىم شاتپاقتاماي شاتاشا،
قازاق بولىپ قالعانىنا ماقتانام.

كۇندەر ءۇشىن كۇيگەنىمە ماقتانام،
تاۋلارعا باس يگەنىمە ماقتانام.
ءار قازاقتى جالعىزىمداي قۇشاقتاپ،
ۇلتىمدى ۇلشا سۇيگەنىمە ماقتانام.

ارايلانعان اق تاڭىما ماقتانام،
شاتتىق قۇشقان شاقتارىما ماقتانام.
«ءيتتىڭ كوتى» دۇنيەگە الدانباي،
وتانىمدى تاپقانىما ماقتانام.

ايعا ۇمتىلعان ارمانىما ماقتانام،
تاعدىرىما، تالعامىما ماقتانام.
قاندى بالاق عاسىرلاردان سالتىم مەن،
ءتىلىمدى الىپ قالعانىما ماقتانام.

نۋلارىما، سۋلارىما ماقتانام،
ۇرپاعىمنىڭ دۋمانىنا ماقتانام.
دۇنيەدەن ەرتە ءيا كەش قالماي،
ۋاعىندا تۋعانىما ماقتانام!

استانا

26 قازان 2023 ج.

Abai.kz