قازاقستان مەن فرانتسيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ جالعاسۋىنىڭ جوسپارى مەن ماقساتتارى تۋرالى...

بيىلعى 2023 جىل كوپتەگەن وزگەرىستەر مەن تولقۋلارعا تولى بولدى، اتالعان ارەكەتتەردىڭ بارلىعى الەم مەملەكەتتەرىنىڭ ساياساتىنا جانە حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە دە اسەر ەتكەن بولاتىن. قازاقستاننىڭ اتالعان جۇيەدە وزىندىك ورنى بار، ساياسي باعىتى ناقتى بەلگىلەنگەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە وسى وزگەرىستەر مەن تولقۋلاردى دا سەزىنگەن بولاتىن. سونىڭ ءبىرى، ول رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس، پالەستينا مەن يزرايل اراسىنداعى جانجال، سونداي-اق الەمدەگى ەكونوميكالىق داعدارىس پەن توتەنشە جاعدايلاردىڭ بارلىعى بيىلعى جىلى جاڭا اسەر ەتۋ قارقىنىنا يە بولعان سياقتى. بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسۋى مەن حالىقتىڭ بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتا ءومىر سۇرۋلەرىنە تولىقتاي اسەر ەتەدى، قوعامنىڭ ىشىندە تۇراقسىزدىق پەن بەلگىسىزدىك ورىن الادى. دەگەنىمەن، وسىنداي كۇردەلى ءىس تۇسكەن كەزدە بارلىق بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەسەتىن ادامدار مەن قاۋىمنىڭ بىرىگۋى دە ورىن الاتىندىعى بەلگىلى. ءدال وسى جاعداي ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزبەن باسقا دا شەت ەلدىك مەملەكەتتەر مەن ولاردىڭ ساياسي باسشىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋگە، ايماقتاعى ماسەلەلەردى شەشۋ ارقىلى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا بىرىككەندىكتەرىنەن كورىنەدى.

قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىك العان جىلدارىنان باستاپ بەيبىتشىلىككە باعىتتالعان ساياسي باعدارىمەن، تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ كەزىندەگى ارەكەتتەرى ارقىلى وزىنە كوپتەگەن جاقتاستار تاپتى. قازىرگى كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الەمدىك ساياسي ارەنادا وزىندىك بەدەلى مەن اسەر ەتۋ كۇشى بار مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى، اتالعان دارەجەگە جەتۋىنىڭ كورسەتكىشى مەملەكەتىمىزدى الدىڭعى ساناتتا تۇرعان مەملەكەتتەردىڭ قۇرمەتتەۋى مەن ولاردىڭ باسشىلارىنىڭ قازاقستاندى كوركەيتۋ مەن دامىتۋعا، الەمدە بەيبىتشىلىكتى ورناتۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىنان دا كورۋگە بولادى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اياعىنان تۇرۋىنا كومەكتەسكەن مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى ول فرانتسيا بولدى. بۇگىنگى كۇندە دە اتالعان مەملەكەتپەن ءبىزدىڭ ورتاق ۇستانىمىز بەن ساياسي باعدارىمىز بار، ال سونى تاعى دا ءبىر رەت ناقتىلاۋ مەن تالقىلاۋ ءۇشىن دە فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون ەلىمىزگە رەسمي ساپار جاساپ، ەكى مەملەكەتتىڭ ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋ ءۇشىن كەزدەسۋلەر وتكىزگەن بولاتىن. فرانتسيا پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا كەلۋ كەزىندە ەكى مەملەكەتكە قاتىستى ايتىلعان ماسەلەلەرى تۋرالى تومەندە ايتاتىن بولامىز، سولاي ەكى مەملەكەتتىڭ ءوزارا ىنتىماقتاستىعىنىڭ بولاشاققا جوسپارىن انىقتايمىز.

1. قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن ەممانيۋەل ماكرون اراسىنداعى شاعىن كەلىسسوزدىڭ مەملەكەتتەردىڭ دامۋىنا ىقپالى

ەكى ەل باسشىسىنىڭ كەزدەسۋى ەكى جاقتىڭ دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن تانىستىرۋمەن باستالعان بولاتىن، سودان كەيىن قۇرمەت قاراۋىلىنىڭ باستىعى مەملەكەت باسشىلارىنا راپورت بەرىپ، ەكى ەلدىڭ ءانۇراندارى شىرقالدى. سودان كەيىن پرەزيدەنتتەر شاعىن قۇرامدا بولىپ كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن بولاتىن.

كەلىسسوزدى پرەزيدەنت توقاەۆ باستاپ، فرانتسيا مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستانعا رەسمي ساپارمەن كەلۋگە شاقىرۋىن قابىلداپ، كەلگەنى ءۇشىن، بۇل كەزدەسۋدىڭ ەكى مەملەكەتتىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن ورتاق دامۋىنا ىقپال ەتەتىن باستاما ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. پرەزيدەنت مەملەكەتىمىز ءۇشىن فرانتسيانىڭ ەۋروپا وداعىنداعى باستى جانە سەنىمدى سەرىكتەس ەكەندىگى مەن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى، ءارى ءىرى ينۆەستور ەكەندىگىن اتاپ ءوتىلدى.

ءوز كەزەگىندە ماكرون قازاقستانعا كەلۋىنىڭ سەبەپتەرىن ايتقان بولاتىن، ول: «بۇگىن ءبىز وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر الماسىپ، بۇۇ جارعىسىن، سونىڭ ىشىندە اۋماقتىق تۇتاستىق، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك قاعيداتتارىن ساقتاۋعا بەيىلدى ەكەنىمىزدى ناقتىلاي الامىز. سونىمەن قاتار ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن تالقىلايمىز. ءبىز ەكونوميكالىق تۇرعىدان سەرىكتەس ەلدەرمىز. سونداي-اق، قازاقستان مەن فرانتسيا اراسىنداعى ەكونوميكالىق ارىپتەستىگىمىزدى ودان ءارى دامىتا تۇسەتىن ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە قول قويامىز» دەگەن بولاتىن.  ماكرون ءسوزىنىڭ بارىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتىنە رەسمي ساپارمەن كەلۋگە شاقىرعاندىعىنا، قوناقجايلىقپەن قارسى العاندىعى ءۇشىن العىسىن بىلدىرگەن بولاتىن.

ەكى ەل باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋلەرىنە قاراعاندا قازاقستان مەن فرانتسيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستيتسيالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق، ەنەرگەتيكالىق، كولىك-لوگيستيكالىق سالالار بويىنشا ىنتىماقتاستىقتىڭ ورنايتىندىعى ايتىلعان بولاتىن. اتالعان ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى مەملەكەتتەردىڭ حالقىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا مۇمكىندىك بولاتىندىعى، سونداي-اق دۇنيەجۇزىندە بولىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ مەملەكەتتەرگە اسەرى تۋرالى ايتىلىپ، ولاردى شەشۋدىڭ جولدارى مەن سوعان قاتىستى پىكىرلەر دە ايتىلعان بولاتىن.

2. قازاقستان مەن فرانتسيا اراسىنداعى سەرىكتەستىكتىڭ بولاشاعى مەن ونىڭ تيىمدىلىگى

پرەزيدەنت توقاەۆ 1 قاراشادا بولعان فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرونمەن جانە ەكى مەملەكەتتىڭ رەسمي دەلەگاتسيالارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن كەلىسسوز كەزىندە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ وسىعان دەيىنگى تيىمدىلىگى مەن بولاشاقتا جۇزەگە اسىرىلاتىن جوبالارى مەن جوسپارلارى تۋرالى ايتىپ وتكەن بولاتىن. بۇل تۋرالى قاسىم-جومارت توقاەۆ: «فرانتسيا – قازاقستاننىڭ ەۋروپا وداعىنداعى ماڭىزدى ءارى سەنىمدى سەرىكتەسى. بىلتىر ءوزارا تاۋار اينالىمى 30%-عا ءوسىپ، 4 ميلليارد دوللارعا جەتكەن بولاتىن. بيىلعى سەگىز ايدا ەكىجاقتى ساۋدا-ساتتىق كولەمى وتكەن جىلمەن سالىستىرعان كەزدە 21%-عا ارتقان بولاتىن، ياعني ول 2,7 ميلليارد دوللاردى قۇرادى» دەگەن.

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءسوزى بويىنشا فرانتسيا قازاقستانعا شامامەن 18,7 ميلليارد دوللارعا جۋىق ينۆەستيتسيا جاساعان، بۇل ەلىمىزدە ەنەرگەتيكا، اەروعارىش، فارماتسەۆتيكا، حيميا مەن تاۋ-كەن ونەركاسىبى، ماشينا جاساۋ سالالارى بويىنشا جوبالاردا قولدانىلىپ كەلە جاتىر.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، پرەزيدەنت توقاەۆ 2023 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنداعى «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋى كەزىندە مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەتىن سالالاردى اتاعان بولاتىن. ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتەگى اۋىر ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن عىلىم سالاسىن دامىتۋعا قاتىستى ماسلەلەر جۇيەسى كوتەرىلىپ، اتالعان سالالار بويىنشا كەشەندى جۇمىستاردىڭ جۇرگىزىلۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتتى. اتالعان ماسەلە، فرانتسيا مەن قازاقستان اراسىنداعى كەزدەسۋ كەزىندە دە ايتىلدى. ياعني، كەلىسسوز كەزىندە جاسىل ەنەرگەتيكا، لوگيستيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، ترانزيت، تسيفرلاندىرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋ سالالارىنداعى ىقپالداستىقتاردىڭ باسىم باعىتتارى تۋرالى ايتىلعان بولاتىن. بۇل تۋرالى فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون: «ەكى جاقتى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار، سونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى، ەنەرگەتيكا، جاڭارتىلعان ەنەرگەتيكا سالالارىنداعى بايلانىستار الداعى ۋاقىتتا تىڭ سەرپىنمەن داميدى دەپ ويلايمىن. ءبىز بۇرىنعى جوبالارعا دا، جاڭا باستامالارعا دا ينۆەستيتسيا سالۋدى قولدايمىز. بۇگىن وتە وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلادىق. بۇدان بولەك مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىعىمىز دا قارقىندى دامىپ كەلەدى. ءبىلىم-عىلىم سالالارىندا ناقتى كەلىسىم بار. 2024 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ قازاق-فرانتسۋز ۋنيۆەرسيتەتى ءوز جۇمىسىن باستايدى»، - دەپ پىكىرىن ءبىلدىردى.

اتالعان كەزدەسۋدە ەكى مەملەكەتتىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر قاراستىرىلدى، كەلىسىم جاسالدى. سونىڭ ىشىندە وزەكتىلەرى، ولار:

1. فرانتسيا مەن قازاقستان ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى قازاقستاندا فرانتسۋز دامۋ اگەنتتىگىنىڭ توبىن قۇرۋ مەن ونىڭ جۇمىس ىستەۋى تۋرالى كەلىسىم جاسالدى;

2. قازاقستان مەن فرانتسيا اراسىندا ستراتەگيالىق ماڭىزى بار قازبالار بويىنشا ىنتىماقتاستىعى تۋرالى بىرلەسكەن نيەت دەكلاراتسيا جاسالدى;

3. قازاقستار رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى مەن فرانتسۋز رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى اراسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا حالىقارالىق (فرانتسۋز) مەكتەپتەرىن اشۋعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا فرانتسۋز ءتىلىن وقىتۋعا قاتىستى كەلىسىم;

4. «QazBioPharm «ۇح» اق مەن Boehringer Ingelheim Animal Health France كومپانياسى اراسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اۋسىلعا قارسى ۆاكتسينانى جەرگىلىكتى ءوندىرۋ بويىنشا ىنتىماقتاستىق، ليتسەنزيا جانە جەتكىزۋ تۋرالى كەلىسىم;

5. ەنەرگيانى جيناقتاۋ جۇيەسى بار، جيىنتىق قۋاتى 1 گۆت جەل ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ جوباسى بويىنشا بىرلەسكەن كاسىپورىن تۋرالى كەلىسىم;

6. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تەمىرجول لوكوموتيۆتەرى مەن جىلجىمالى قۇرامدى، سونداي-اق تەمىرجول تەحنيكاسىنىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن ءوندىرۋ جانە ولارعا سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋ» جوباسىن ىسكە اسىرۋ جونىندەگى ينۆەستيتسيالار تۋرالى كەلىسىم جاسالعان بولاتىن.

قورىتا كەلگەندە، فرانتسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون قازاقستانعا ساپارى كەزىندە ەكى ەل اراسىنداعى دوستىقتىڭ ماڭىزدىلىعىنىڭ مەملەكەتتەردىڭ دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىندىگىن ايتتى. قازاقستانعا سالىنىپ جاتقان ينۆەستيتسيالاردىڭ ەكى ەلدى عانا ەمەس، سونداي-اق جاقىن ورنالاسقان كورشىلەردى قامتي الۋعا قابىلەتتىلىكتەرى دە ايتىلدى. ماكرون قازاقستانمەن ورناتقىسى كەلەتىن ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن بەلگىلەگەن بولاتىن. ولار – ەنەرگەتيكا جانە اەروعارىش ونەركاسىبى سالالارى ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن. قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ الەمدىك ارەناعا جاڭا تەحنولوگيالاردى شىعارۋشى مەملەكەت رەتىندە كورىنۋ ءساتى دە ءتۇستى، دەگەنىمەن اتالعان سالالاردى دامىتۋ كەزىندە دە ورىن الۋى ىقتيمال جاعدايلار بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان، اتالعان سالالاردى دامىتۋ كەزىندە مەملەكەتتەگى جۇمىسشىلاردى، مىسالى ەنەرگەتيكا سالاسى بويىنشا بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرۋدان كەيىن، تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك تالاپتارىن تولىق ساقتاۋدى يگەرگەننەن كەيىن جۇمىستى باستاۋ كەرەكتىگى دە قازىرگى كەزدە كورىنۋدە.

كەزدەسۋ بارىسىندا پرەزيدەنتتەر مەملەكەتتەر اراسىنداعى بارلىق دەڭگەيدەگى سەنىمدىلىك پەن تۇراقتى دامۋدىڭ ديالوگقا قاناعاتتانۋشىلىقتارىن ءبىلدىردى، سونداي-اق جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەردەن باسقا دا وزەكتى بولىپ تۇرعان ماسەلەلەر جۇيەسى دە قاراستىرىلعان بولاتىن. ونىڭ ءبىرى ول ورتالىق ازيا ەلدەرى ايماعىندا تاريحي وقيعالاردىڭ ورىن الۋى مەن باسقا دا جاعدايلاردىڭ اسەر ەتۋىنەن ورىن الىپ وتىرعان ەكولوگيالىق احۋالدىڭ ناشارلانعاندىعىن ايتىپ ول ماسەلەلەردى بىرگە شەشۋ كەرەكتىگىن، سۋ رەسۋرستارىن تۇراقتى باسقارۋ سالاسىندا ءتيىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى دا ايتقان بولاتىن.

فرانتسيا پرەزيدەنتىنىڭ قازاقستانعا ساپارى كەزىندە كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەر قايتا قاراستىرىلدى. بۇل كەزدەسۋدىڭ ورىن الۋى كەزىندە ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ساياسي باعدارىنىڭ مەملەكەت پەن ونىڭ حالقىنىڭ جاعدايىن جاساۋعا، قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا، جەرىمىزدەگى بەرەكە مەن بىرلىكتى ساقتاۋ مەن دامىتۋعا دەگەن نيەتتەرى كورىندى. وسىنداي كورەگەن ساياسي باعداردىڭ باسى ول ەلىمىزگە كەلگەن ءاربىر شەت ەلدىك ساياساتشىنىڭ، باسشىنىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋىنا تيگىزگىسى كەلەتىن ۇلەسىنەن جانە جوباسىنان كورىنەدى. بۇل كەزدەسۋ دە سوعان مىسال بولىپ تۇر، فرانتسيا قازاقستاننىڭ الەمدىك ساياسي كەڭەستىكتە وزىندىك ورنى بار، الەمدەگى ۇردىستەردىڭ بولۋى مەن ونداعى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە اسەر ەتە الاتىندىعى، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ تەك ءوزىن قامتاماسىز ەتۋگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، باسقا مەملەكەتتەردى دە قامتاماسىز ەتە الاتىن كۇشى مەن مۇمكىندىكتەرىنىڭ بار ەكەندىگىن كورۋدە. قورىتا ايتارىم، قازاقستان مەن فرانتسيا اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىك، ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق جالعاسسىن جانە ماقساتقا الىپ وتىرعان جوبالار جۇزەگە اسىپ ەكى مەملەكەتتىڭ كوركەيۋىنە سەبەپ بولسىن دەگەن تىلەۋدەمىن.

اينۇر باقىتجانوۆا

Abai.kz