بار عىلىمنىڭ ءتۇپ اتاسى-
تازا اقىلمەن ويلانۋ...
              ***
«اقىلعا ەركىن وي كەرەك،
ماتاۋدان ويدى ازات قىل»
                                  شاكارىم.

قر وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى عاني بەيسەمباەۆتىڭ نازارىنا!      

الەمدىك وركەنيەتتى ەلدەر مەن دامۋدىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىنا شىققان مەملەكەتتەردىڭ وزىق تاجىريبەلەرى كورسەتكەندەي كەز-كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ ءوسۋى بارلىعى دا سول ەلدىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگى انىق. ءتىپتى، نە تابيعي  بايلىعى جوق ەلدەردىڭ الەمدىك ەكونوميكادا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ سەبەبى دە – سول ەلدەردىڭ عىلىمي زياتكەرلىك الەۋەتىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن اڭعارتۋدا.

مىنە سوندىقتان دا تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعى، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ءوسىپ، ءال-اۋقاتىنىڭ كۇشەيۋى ول – ەلىمىزدىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىنا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەندىگى انىق. دامۋدىڭ بيىك شىڭىندا تۇرعان ەلدەر يننوۆاتسيالىق ءبىلىمى مەن عىلىمي زياتكەرلىك، پاتريوتتىق الەۋەتىنىڭ ارقاسىندا جوقتان بار جاساپ ەلدىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتىپ وركەنيەتتى ەلگە اينالسا، ال عىلىمى مەن ءبىلىمى ارتتا قالعان ەلدەر قولىنداعى بار تابيعي بايلىعىن يگەرە الماي، وزگە ەلدەرگە ەكونوميكالىق تۇرعىدا تاۋەلدى بولۋدا. ال، ەكونوميكالىق جاعىنان تاۋەلدى ەلدى تولىققاندى تاۋەلسىز ەل دەپ اتاۋعا بولادى ما؟!

«وقۋسىز حالىق قانشا باي بولسا دا ءبىراز جىلداردان كەيىن ونىڭ بايلىعى ونەرلى حالىقتاردىڭ قولىنا كوشپەكشى» - دەيدى «وقۋ جايى» ماقالاسىندا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى.

مىنە سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ ءبىلىمى مەن عىلىمىن وركەنيەتتى دامىعان ەلدەردىڭ وزىق، يننوۆاتسيالىق تاجىريبەلەرى نەگىزىندە دامىتۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى دەۋگە بولادى. ەگەر دە دەر كەزىندە ەلىمىزدىڭ عىلىمي الەۋەتىن دامىتىپ، ونداعى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشە بىلسەك، عىلىمنىڭ ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزسەك،  ەلىمىزدىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دامۋىمەن ۇندەستىرسەك، وندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ عۇمىرى ۇزاق، تۇعىرى بەرىك بولارى انىق.

قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ 07.12.2011 ج. №514 بۇيرىعىمەن بەكىتىلگەن جالپى ءبىلىم بەرەتىن پاندەر بويىنشا رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق وليمپيادالار مەن عىلىمي جوبالار كونكۋرستارىنىڭ (عىلىمي جارىستاردىڭ), ورىنداۋشىلار كونكۋرستارىنىڭ، كاسىبي شەبەرلىك كونكۋرستارىنىڭ جانە سپورتتىق جارىستارىنىڭ تىزبەسى بار.

اتالمىش بۇيرىقتاعى بايقاۋلار، وليمپيادالار، عىلىمي جوبالاردىڭ ديپلومدارى عانا مۇعالىمدەردى اتتەستاتسيادان وتكىزۋ كەزىندە جارامدى قۇجات بولىپ سانالادى ەكەن؟! ال ول تىزىمدە جوق بايقاۋلار، عىلىمي جوبالار، وليمپيادالاردىڭ ديپلومدارى جارامسىز ەكەن؟! نەگە دەسەك؟ اقىلى عىلىمي جوبالار مەن بايقاۋلاردىڭ ديپلومدارى «جارامسىز» دەيدى؟!

شىندىعىندا عىلىمي جوبالار مەن شىعارماشىلىق بايقاۋلاردىڭ ماقساتى -  وقۋشىلاردىڭ عىلىمي ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، دارىندى وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلۋى ءتيىس.

بۇل تۋرالى "بار عىلىمنىڭ ءتۇپ اتاسى-تازا اقىلمەن ويلانۋ" دەگەن شاكارىم دانا. سوندىقتان دا تازا اقىلمەن ويلانۋعا، عىلىمي ويلاۋعا باۋليتىن تەگىن جانە اقىلى عىلىمي جوبا بايقاۋلارىن وتكىزۋ قاجەت دەپ بىلەمىز. ويتكەنى وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن عىلىمي قابىلەتىن ارتتىراتىن كەز-كەلگەن بايقاۋدىڭ پايداسى زور.

ەكىنشىدەن، قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇيدەگى بەسىكتەن بەلى شىقپاعان بالادان، ۇيدەگى ۇلكەندەرىڭە دەيىن سمارتفونعا تەلمىرگەن زاماندا، بولاشاق ەل يەسى بولاتىن وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۋاقىتىن ءتيىمدى پايدالانىپ، ونىڭ ۋاقىتىن ءبىلىم مەن عىلىم يگەرۋگە، شىعارماشىلىققا باۋلۋ ءۇشىن وسىنداي عىلىمي جانە شىعارماشىلىق بايقاۋلاردىڭ ماڭىزى زور دەپ بىلەمىز! ويتكەنى وقۋشى شىعارماشىلىق بايقاۋعا قاتىسۋ بارىسىندا وزدىگىنەن وقي بەرمەيتىن كوپتەگەن ادەبي جانە عىلىمي كىتاپتار مەن ادەبيەتتەردى وقي وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن ارتتىرادى، ىزدەنەدى، عىلىمعا بەت بۇرادى.

ۇشىنشىدەن پەداگوگتەر مەن وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى جاتتاندى تەستپەن (ۇبت) جانە (پەداگوگتىڭ بىلىكتىلىك كوتەرۋدەگى تەستى) ولشەنگەن زاماندا پەداگوگتەر مەن وقۋشىلاردى شىعارماشىلىققا باۋليتىن، ءبىلىم مەن عىلىمعا ىنتالاندىراتىن جوبالاردىڭ ماڭىزى الدەقايدا جوعارى دەپ بىلەمىز.

تورتىنشىدەن №514 بۇيرىقتاعى بايقاۋلار ەلىمىزدەگى بارلىق پەداگوگتاردىڭ سۇرانىسىن جانە شىعارماشىلىق قاجەتتىلىگىن تولىق وتەي المايدى، ياعني ول بايقاۋلار ازدىق ەتەدى.

بەسىنشىدەن №514 بۇيرىقتاعى بايقاۋلاردىڭ دەنى قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە قاراستى مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتەتىن "تەگىن" بايقاۋلار بولعاندىقتان كەيبىر تەگىن بايقاۋلار ءوز دەڭگەيىندە، ءوز ۋاقىتىندا وتپەي جاتادى. سەبەبىن سۇراساڭ دەر كەزىندە قاراجات تا بولىنبەيدى ەكەن.

ءبىزدىڭ قوعام ءالى دە كەڭەستىك كوزقاراستان ارىلا الماي جۇرگەنىمىز وسىدان كورىنەدى. ويتكەنى بىزدە ء"بارىن مەملەكەت قانا جاسايدى" جانە "تەگىن" بولسىن دەگەن كەڭەستىك شىرىگەن كوزقاراس بار سانامىزدا.

قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ءبىز جوعارىدا مىسال ەتكەن بۇيرىعى وسى سوزىمىزگە دالەل بولسا كەرەك.

ءبىز بالانى عىلىمي ويلاۋعا نەمەسە عىلىم تابۋعا باۋلۋدى ەمەس، عىلىمدى تىزىمگە تاۋەلدى ەتىپ تۇرمىز. ال نەگىزگى ماقساتىمىز بالانى شىعارماشىلىق پەن عىلىمي زەرتتەۋگە ۇيرەتۋ بولۋ كەرەك ەدى.

وسىلايشا قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى ءوزىنىڭ بۇيرىقتارى ارقىلى پەداگوگ ۇستازداردى جانە وقۋشىلاردى عىلىممەن، شىعارماشىلىقپەن ەركىن اينالىسۋىن شەكتەپ، عىلىمدى تىزىممەن تىزگىندەپ تاستادى.

عىلىم ول تاۋەلسىز داميدى. ونى مينيسترلىكتىڭ بۇيرىعىمەن بەكىتىپ، ءتىزىم جاساپ، تىزىممەن تىزگىندەي المايسىڭ.

مىسالى مارك تسۋكەربەرگ Facebook-ءتى ويلاپ تاپپاسا وندا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ يگىلىگىن حالىق قازىرگىدەي كورمەس ەدى. ول دا عىلىم. عىلىم نە؟ ول - جاڭالىق. مىنە عىلىمنىڭ پايداسى.

مەملەكەت قانا ءبارىن جاساسا نەگە جەكە ادام ويلاپ تاپقان عىلىمي جەتىستىكتەردى پايدالانامىز ءبارىمىز. تىپتەن مەملەكەتتىڭ يگىلىگىنە اينالعان قازىرگى يننوۆاتسيالىق جاڭالىقتاردىڭ بارلىعى شاكارىم دانا ايتقان جەكە ادامنىڭ "تازا اقىلمەن ويلانۋى" ناتيجەسىندە پايدا بولعان عىلىمي جەتىستىكتەر ەمەس پە؟ ونى قالاي جوققا شىعاراسىڭ؟

ال بىزدە قالاي؟ ول اتتەستاتسياعا جارايدى ما ەكەن؟! ول قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ بەكىتكەن بۇيرىعىندا بار ما ەكەن؟ دەپ جۇرسەك وندا قازاقتان تسۋكەربەرگتەر قايدان شىقسىن؟

ال جوعارىداعى اتالعان قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ بەكىتكەن بۇيرىعىنا كەلسەك. ول دا كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ سارقىنشاعى دەپ بىلەمىز. «مەملەكەتتىك قانا بولسىن» دەگەن. كەشەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ قالاي كۇيرەگەنىن بىلەمىز. «ءبارى مەملەكەتتىك بولسىن» دەدى. اقىرى مەملەكەتتىك بولسىن، "تەگىن" بولسىن دەپ جۇرگەن كەڭەستىك جۇيە «تەگىن» كۇيرەپ تىندى.

ال باتىستىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىندە ولاي ەمەس. ءبارى نارىق زاڭىمەن دامىپ، عىلىم دا، ءبىلىم دە وركەندەپ بارادى. كەزىندە كەڭەستىك جۇيەدە ءجۇرىپ باتىستى سىناعاندار ەندى سول باتىستىڭ ۇلگىلى جوعارى وقۋ وراندارى – كەمبريدج، وكسفورت ت.ب. بالالارىن وقىتىپ، باتىس بىلىمىنە، باتىستىق تەحنيكاعا، سول دامىعان ەلدەردىڭ يننوۆاتسياسىنا تاۋەلدى بولىپ تۇر. نەگە؟ ويتكەنى ول ەلدە عىلىم مەن ءبىلىمدى بىزدىكىندەي بۇيرىق شىعارىپ تىزىممەن تىزگىندەمەيدى؟! عىلىم با ول ەركىن دامۋ كەرەك دەپ، سوعان قولايلى جاعداي جاسالعان.

سوندىقتان دا ول ەلدەردەن ستيۆ دجوبس، بيلل گەيتس، يلون ماسكتار ت.ب. ونەرتاپقىشتار شىعىپ جاتىر، شىعىپ جاتىر. عىلىمى دا دامىپ، دامۋىدىڭ ەڭ جوعارى ساتىسىنا شىعىپ، ءتىپتى باسقا عالامدى زەرتتەۋگە كىرىسىپ كەتتى يلون ماسكتار.

بىزدەن نەگە شىقپايدى يلون ماسكتار؟ ويتكەنى ءبىز ءبىلىم مەن عىلىمدى ءتىزىمنىڭ دەڭگەيىندە تۇسىنەمىز، ءبارىن مەملەكەت قانا جاسايدى دەگەن كەڭەستىك كوزقاراس ءالى وشكەن جوق سانامىزدان...

ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك دامۋىمىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگياسىندا ايتىلعان باسەكەگە قابىلەتتىلىك قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ءبىر ءتىزىمىنىڭ دەڭگەيىندە دامىمايدى. باسەكە ول كەز-كەلگەن سالادا وزىنە باسەكەلەسەتىن مۇددەلەر شىققاندا عانا پايدا بولادى، داميدى، ءوسىپ-وركەندەيدى.  ەندى ءبىز ءبىر تىزىممەن باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى قالاي جاساي الامىز؟ ەگەر دە قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ءتىزىمىن عانا جاراتىپ، وزگە باسەكەلەسەتىن جەكەمەنشىك مۇددەلەردى تۇنشىقتىرساق؟! ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇل قر پرەزيدەنتى ۇنەمى ايتاتىن «باسەكەگە قابىلەتتىلىككە» قارسى قادام ەمەس پا؟!

ۇشىنشىدەن الەمنىڭ ەڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرى كورسەتكەنىندەي باسەكەگە قابىلەتتىلىك تەك جەكەمەنشىك مۇددەلەردە باسىمدىعى ارتادى. ونى بىزگە يلون ماسكتىڭ عىلىم مەن بىلىمدەگى جانە يننوۆاتسياداعى سوڭعى جەتىستىكتەرى دالەلدەپ بەردى.

شامامەن 52 جىل بۇرىن ناسا ادامزات ءۇشىن ءبىر ۇلكەن سەكىرىس جاساپ،  ايعا ءساتتى قونعاندىعى بەلگىلى. ول ۋاقىتتا SpaceX -ءتىڭ باس ديرەكتورى يلون ماسك ءالى تۋىلعان جوق ەدى. دەگەنمەن 18 جىلدىق تاجىريبەسى بار جەكە مەنشىك SpaceX كومپانياسى، 62 جىلدىق تاجىريبەسى بار جانە ۇكىمەت قارجىلاندىراتىن NASA-نى يننوۆاتسيا تۇرعىسىنان تۇبەگەيلى جەتىستىكتەرمەن باسىپ وزعاندىعىن كوزىمىز كوردى.

يلون ماسكتىڭ الەمدى تاڭ قالدىرعان بۇل جەتىستىگى - عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ جانە يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ مەملەكەتتىك مەنشىكتەن جەكە مەنشىكتە الدەقايدا كوبىرەك داميتىندىعىن دالەلدەپ بەردى.

عىلىم مەن يننوۆاتسيالىق دامۋ باسەكەگە قابىلەتتى بولعاندا كوبىرەك داميدى. ال باسەكە ول جەكەمەنشىك مۇددەلەردە عانا بولاتىندىعى انىق. يلون ماسكتىڭ ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن يننوۆاتسياسى وسى سوزىمىزگە دالەل. ول ءۇشىن بىزدە دە وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى عىلىم مەن ءبىلىمدى جەكەمەنشىك مۇددەدە دامۋىنا جاعداي جاسالۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قر وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى سياقتى عىلىمدى تىزىممەن تىزگىندەسە نە ونەدى؟! ءبىلىم مەن عىلىمىمىز قالاي دامىماق؟!

ال ەگەر دە باسەكەگە قابىلەتتىلىك جەكەمەنشىك مۇددەلەردە باسىم دامىسا، وندا نەگە جوعارىدا ايتقان مەملەكەتتىك تىزىمدە جەكەمەنشىك مۇددەنىڭ، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ وڭ تەتىكتەرى قاراستىرىلماعان، ياعني بارلىق جوبالار «تەگىن» ءوتسىن دەلىنگەن.

ءتىپتى وعان قازاق دانالىعى تا جاۋاپ بەرگەن: «ول نە دەگەن باتپان قۇيرىق، تەگىن جەردە جاتقان قۇيرىق» دەپ.

ەندى قازاقي دانالىق نەگىزىندە سۇراق قويساق: «تەگىنگە كىم مۇددەلى بولماق؟» «وركەنيەتتى ەلدەردە اقىلى نەگىزدە جوبا دا، يننوۆاتسيا دا دامىسا؟»، «تەگىن ءتىزىم، تەگىن جوبا دەگەنىمىز وركەنيەتتى ەلدەردىڭ جولىنا جانە ۇزاق مەرزىمدى مەملەكەتتىك ستراتەگيانىڭ باسىم باعىتتارىنا قايشى ەمەس پا؟!».

يلون ماسك ەگەر دە تاپقان جاڭالىعىن «تەگىن» جاساپ، «تەگىن» قىزمەت كورسەتسە، وندا SpaceX كومپانياسى، 62 جىلدىق تاجىريبەسى بار جانە ۇكىمەت قارجىلاندىراتىن NASA-دان اسىپ ءتۇسىر مە ەدى؟ الەمگە يننوۆاتسيالىق وركەندەۋ مەن عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىگىنە جەتەر مە ەدى، الەم ونىڭ يگىلىگىن كورەر مە ەدى؟!

سول سەكىلدى مارك تسۋكەربەرگ Facebook ءتى ويلاپ تاپقان سوڭ وعان قارجى قۇيماسا، ول «تەگىننەن-تەگىن» دامىپ ءبارىمىزدىڭ يگىلىگىمىزگە اينالار ما ەدى؟!

شاكارىم دانا: «اقىلعا ەركىن وي كەرەك، ماتاۋدان ويدى ازات قىل» دەيدى. سوندىقتان ەركىن ويمەن داميتىن ءبىلىم مەن عىلىمدى ءبىر ءتىزىمنىڭ ماتاۋىنان شىعارىپ، دامۋىنا قولايلى جاعداي جاسايىق، ەلىمىزدىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىن جوعارىداعى تىزىمگە تىرەمەيىك، نەمەسە عىلىمنىڭ دەڭگەيىن ءتىزىمنىڭ دەڭگەيىنە تۇسىرمەيىك، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇلگىسىندە دامىتايىق عىلىمدى!

عىلىم ول تاۋەلسىز داميدى. ءبىزدىڭ دە عىلىمىمىز وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى دامىسىن دەسەك وندا عىلىمعا وڭ كوزقاراسپەن قاراۋ كەرەك. وركەنيەتتى ەلدەر سياقتى عىلىمدى دامىتۋىمىز قاجەت. عىلىم مەن ءبىلىمدى تىزىممەن تىزگىندەمەۋىمىز كەرەك!

وقۋشى جاستاردىڭ دەنى سمارتفونعا تاۋەلدى بولعان زاماندا جانە ءبىلىمنىڭ دەڭگەيى جاتتاندى تەستپەن (ۇبت) ولشەنگەن زاماندا وقۋشىلاردى اقىلى نەگىزدە بولسا دا عىلىمي جانە شىعارماشىلىق بايقاۋلارعا قاتىسۋىنا شەك قويماۋىمىز كەرەك.

«مىڭ جىلدىعىن ويلاعان ۇرپاق تاربيەلەيدى» دەگەندەي، اتا-انانىڭ ۇرپاق بولاشاعىنا، ونىڭ بىلىمىنە جۇمساعان قاراجاتىنىڭ پايداسى بولماسا، زيانى جوق دەپ بىلەمىز.

«ءبىلىم جارىسىنىڭ باسقادان ارتىق ءبىر جەرى مىناۋ: بۇعان شىعارعان اقشا دالاعا كەتپەي، كوزدەگەن ماقساتقا تۋرا تيەدى. ەگىن سالساڭ، شىقپاي قالىپ، بوسقا شىعىنداۋ ىقتيمال، مال جيساڭ، ءولىپ قالىپ، بوسقا شىعىنداۋ ىقتيمال، ءبىلىم بايگەسىنەن پايدا بولماسا، شىعىن بولمايدى. پايداسى بولارلىق ءىستى ىستەمەي، بايگەگە ەشكىم قول سوزبايدى. سولاي بولعان سوڭ، بۇعان شىعارعان اقشا بوسقا كەتۋگە ءتىپتى ورىن جوق» دەگەن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ارمانىن ورىندايتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىز!

قۇرمەتتى عاني بەكتايۇلى!

جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەرگە وڭ كوزقاراس تانىتىپ، شەشىمىن تابۋىنا ىقپال ەتۋىڭىزدى سۇرايمىز.

ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە عىلىمى مەن ءبىلىمىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ۇلگىسىندەي دامۋىنا قولداۋ جاساڭىز.

ا.ساتىلعانوۆ،                                                  

«BILIM-ORKENIETI» ۇلتتىق يننوۆاتسيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسشىسى

Abai.kz