بيىل، ياعني 2022 جىلى قاراشانىڭ 7 جۇلدىزىندا  كوممۋنيستەردىڭ جەر بەتىندە كوممۋنيزم ورناتۋ ءۇشىن جاساعان توڭكەرىسىنە 105 جىل تولادى. بۇكىل ادامزات ءۇشىن تاعدىردىڭ بەرگەن بۇل ۇلكەن سىناعى ەدى. ەلگە، ءتىپتى بۇكىل ادامزاتقا كوپتەگەن قاسىرەت اكەلگەن بۇل ءساتسىز ارەكەتتىڭ نەگىزگى يدەياسى كوممۋنيزم ورناتۋ بولدى. بىراق، كوممۋنيزم يدەياسى بۇل الەمگە سايكەس كەلمەيتىن ۋتوپيا ەدى. يدەيانىڭ ءساتسىز بولۋ سەبەبى دە وسى. ەندى اباي ءىلىمى ارقىلى وسى تۇجىرىمدى دالەلدەپ كورەلىك.

كوممۋنيزمنىڭ  قىسقاشا ءمانى – قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى دۇنيەدەن وزىنە قالاۋىنشا الادى، سونىمەن بىرگە، ونىڭ ءومىرى قۋانىشقا تولى باقىتتى بولۋ كەرەك. مۇنداي ءومىر دىندە ايتىلاتىن جۇماقپەن ۇقساس. ءدىن بويىنشا بۇل ومىردە دۇرىس ءومىر سۇرگەن ادام  كەلەسى ومىرىندە جۇماقتا بولادى. بىراق كوممۋنيستەر جۇماعى مەن ءدىن جۇماعىنىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى بار. ءدىن بويىنشا  ادام جۇماققا كەلەسى ومىردە عانا جانە زورلىقسىز ءوز ەركىمەن بارۋى كەرەك. ال كوممۋنيستەر جۇماقتى وسى ومىردە قۇدايسىز جاساپ، سونىمەن بىرگە، ادامدى ەرىكسىز، ونىڭ وزىنەن سۇراماي، بۇكىل حالىقتى تۇگەلدەي جۇماققا اكەلمەك بولدى. سوندىقتان، ءبىرىنشىسى ادامنىڭ ءوز ەركىمەن جۇرەتىن رۋحاني جول بولسا، ال ەكىنشىسى ادامنىڭ ەركىنسىز زورلىقپەن اپاراتىن تازا ماتەريالدىق جول ەدى.

باقىت سەزىمى جۇرەكتەن شىعاتىن بولعاندىقتان، ادام ەشۋاقىتتا ءوز ەركىنسىز باقىتتى بولا المايدى. ادامنىڭ ءوزى باقىتقا ۇمتىلۋى كەرەك.

سونىمەن، كوممۋنيستەردىڭ يدەياسىنىڭ ىسكە اسپاي قالۋىنىڭ ءۇش سەبەبى بار.

ءبىرىنشىسى، ادام قالاۋىنىڭ شەكسىزدىگى. قاراپايىم ادام ءوزىنىڭ وسكەلەڭ قالاۋىن ەشۋاقىتتا تولىق قاناعاتتاندىرۋعا بولمايدى. اباي كورسەتكەن ادامنىڭ  ءتان قۇمارى ناپسىگە باعىنادى، سوندىقتان ونىڭ قالاۋى ۇزدىكسىز وسە بەرەدى. مۇنداي ادامدى ەشقانداي قوعام تولىق قاناعاتتاندىرا المايدى. يمانىز ادامنىڭ شەكسىز وسكەن قالاۋىن تولىق قاناعاتتاندىرۋ مۇمكىن ەمەس.

ءتىپتى، قوعامدا ادامنىڭ ماتەريالدىق قۇمارىن قاناعاتتاندىراتىن ماتەريالدىق جاعداي بار دەگەننىڭ وزىندە دە، كوممۋنيزمدى ورناتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، رۋحاني جەتىلمەگەن ادام الاڭسىز ءتان قۇمارىنا بەرىلگەندە جان قۇمارىن ۇمىتىپ، اقىرى ازىپ كەتەدى. بۇل تۋرالى اباي «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن» دەپ ناقتىلاپ، ايتىپ كەتكەن. الاڭسىز بەيبەرەكەت ءومىر ەنجارلىققا، جالقاۋلىققا، ناپسىقۇمارلىققا باۋليدى. وسىلاي يمانسىز ادام ءوزى دە بايقاماي، ءجۇنجىپ، السىرەي باستايدى، ال قوعام قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. وتكەن زاماندا ونداي قوعامدار بولعان. ريم يمپەرياسى، وسمان يمپەرياسى ءتارىزدى ەلدەر باسقا حالىقتاردى جاۋلاپ، وزدەرىنە شەكسىز قاناعاتتانۋعا جاعداي جاسادى. ريمدە ارحيتەكتۋرا، تەاتر، پوەزيا دامىپ، كەرەمەتتەي ءزاۋلىم عيماراتتار سالىنىپ، ادامنىڭ وي-ءورىسىن تاربيەلەيتىندەي جاعداي بولدى. بىراق ولاردىڭ وي-ءورىسى ۋاقىت وتكەن، سايىن تومەندەپ، ءتان دەڭگەيىنە قۇلدىرادى. يمپەريانىڭ قۇلدىراۋ داۋىرىندە ادامدار مولشەرسىز تاماق، ۇيقى، جىنىس قاتىناسى ءتارىزدى ىستەرمەن اينالىسىپ، ازىپ كەتتى. مۇنداي جاعداي از با، كوپ پە، بىراق بارلىق يمپەريالارعا ءتان قاسيەتتەر. سوندىقتان ريم جانە وسمان يمپەريالارى قانداي جويقىن كۇشتى بولسا دا، السىرەپ، اقىرى قۇلادى.

شەكسىز قاناعاتتانعان ادامنىڭ ازىپ كەتۋ سەبەبى نەدە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اباي بەرەدى.

ونىڭ سەبەبى – جالىعۋ. ومىردە جالىعۋ دەگەن بار. ماتەرياعا بايلانعان جان ءوزىنىڭ قۇمارىن ءتان ارقىلى العىسى كەلەدى. ءتان شەكتەۋلى بولعاندىقتان، ءتان ارقىلى الىنعان قۇمارلىق جاندى جالىقتىرىپ جىبەرەدى جالىققان ادام  ءومىردىڭ قىزىعىن كورە المايدى. ول قانداي ويلى بولسا دا، باقىتتى بولا المايدى. بۇل تۋرالى اباي جيىرماسىنشى سوزىندە بىلاي دەيدى:

تاعدىردىڭ جارلىعىن بىلەسىزدەر — وزگەرىلمەيدى. پەندەدە ءبىر ءىس بار جالىعۋ دەگەن. ول — تاعدىردا اداممەن بىرگە جاراتىلعان نارسە، ونى ادام ءوزى تاپقان ەمەس. وعان ەگەر ءبىر ەلىكسە، ادام بالاسى قۇتىلماعى قيىن. قايراتتانىپ، سىلكىپ تاستاپ كەتسەڭ دە، اقىرىندا تاعى كەلىپ جەڭەدى. اقىلى تۇگەل، ويلى ادامنىڭ بالاسى بايقاسا، وسى ادام بالاسىنىڭ جالىقپايتۇعىن نارسەسى بار ما ەكەن؟ تاماقتان دا، ويىننان دا، كۇلكىدەن دە، ماقتاننان دا، كەربەزدىكتەن دە، تويدان دا، توپتان دا، قاتىننان دا كوڭىل، از با، كوپ پە، جالىعادى. ونىڭ ءۇشىن ءبارىنىڭ عايىبىن كورەدى، بايانسىزىن بىلەدى، كوڭىلى بۇرىنعىدان دا سۋىي باستايدى. دۇنيە بىرقالىپتى تۇرمايدى، ادامنىڭ قۋاتى، عۇمىرى بىرقالىپتى تۇرمايدى. ءاربىر ماقلۇققا قۇداي تاعالا بىرقالىپتى تۇرماقتى بەرگەن جوق. ەندى كوڭىل قايدان بىرقالىپتى تۇرا الادى؟

بىراق وسى جالىعۋ دەگەن ارنەنى كورەم دەگەن، كوپ كورگەن، ءدامىن، باعاسىن، ءبارىنىڭ دە بايانسىزىن ءبىلىپ جەتكەن، ويلى ادامنان شىعادى. سونشالىق عۇمىرىنىڭ بايانسىزىن، دۇنيەنىڭ ءاربىر قىزىعىنىڭ اكىرىنىڭ شولاقتىعىن كورگەن-بىلگەندەر تىرشىلىكتەن دە جالىقسا بولادى. بۇلاي بولعاندا اقىماقتىق، قايعىسىزدىق تا ءبىر عانيبەت ەكەن دەپ ويلايمىن.

جالىعۋ ويلى ادامنان شىعادى ەكەن. ال ويسىز ادام ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ، ءومىرىن وتكىزەدى. ولاردى اباي مالمەن تەڭەيدى، نە بولماسا «جارىم ادام» دەپ اتايدى. وندايلار كوممۋنيزم قۇرىپ، باقىتتى بولا المايتىنى بەلگىلى. بۇگىنگى كۇندەرى ويىن-ساۋىق، توي-دومالاقتىڭ كوبەيىپ، بىراق وسىنىڭ ءبارى كەيبىرەۋلەردى جالىقتىرا باستاعانى بۇنىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

سونىمەن، ءفاني الەمدە ويلى ادام دا، ويسىز ادام دا باقىتتى بولا المايدى ەكەن. ياعني، كوممۋنيزم مۇمكىن ەمەس.

ەكىنشى سەبەپ – جەر بەتىندەگى ءتۇرلى قيىنشىلىقتار. بۇل قيىنشىلىقتار ءفاني ومىردە اباي كورسەتكەن ءتان قۇمارى مەن جان قۇمارىنىڭ كۇرەسىنەن تۋاتىنىن بىلەمىز. قيىنشىلىق – ءفاني الەم قاسيەتى. ول قيىنشىلىقتار: ادام بولمىسىنان شىعادى – دەنە كەمشىلىگى، اۋىرادى، كارىلىك كەلەدى; قورشاعان ورتانىڭ اسەرى – ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس قيىنشىلىقتارى; تابيعات قيىنشىلىقتارى – قۇرعاقشىلىق، سۋ تاسقىنى، جەر سىلكىنىسى ءتارىزدى تابيعي اپاتتار. سوندىقتان ادامنىڭ ءوزىنىڭ كىناراتتىعىنان جانە تابيعات قۇبىلىستارى اسەرىنەن جەر بەتىندە قيىنشىلىقسىز ءومىردى، ياعني كوممۋنيزمدى ورناتۋ مۇمكىن ەمەس.

ءۇشىنشى سەبەپ – اتەيزم. كەڭەس داۋىرىندە اتەيستىك يدەولوگيا رۋحاني بولمىستى جوققا شىعارعاندىقتان، جان قۇمارىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بولمادى. جان قۇمارىن جوققا شىعارعان مۇنداي يدەولوگيا بولمىستىڭ ىشكى سىرىنا ءمان بەرمەي، تەك قانا ونىڭ سىرتقى كورىنىسىنە كوڭىل ءبولىپ، ءومىردى ءمانسىز قۋىرشاق ويىنىنا اينالدىرىپ جىبەردى. ال جۇماق، ياعني كوممۋنيزم دەگەنىمىز قۋىرشاق ەمەس، ادام ءومىرىنىڭ نەگىزگى ماقساتى. بۇل ماقساتقا بۇكىل قوعام بولىپ، توبىرمەن ەمەس، جەكە ادام عانا جەتە الادى. ول ءۇشىن ءوزىنىڭ قالاۋى بويىنشا اباي كورسەتكەن رۋحاني جولعا تولىق ءتۇسۋ كەرەك. مۇنداي ادامدى ابايدىڭ ءوزى «تولىق ادام» دەپ اتاپ، «بىراق بۇل جول – بەك شەتىن، بەك نازىك جول» دەپ بۇل جول كوپشىلىك ءۇشىن ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. وسى سەبەپتەردەن نەگىزگى قۋات كوزىنەن ايىرىلعان كوممۋنيزم يدەياسى ۋتوپيا ەدى دەپ ەركىن ايتۋعا بولادى. تاريحتىڭ ءوزى دە وسىنى دالەلدەدى.

سونىمەن، كەڭەس ۇكىمەتى ادامدى باقىتتى ومىرگە ءوزىنىڭ ەركىنسىز، قاتاڭ ءتارتىپ ارقىلى جەتكىزبەك بولدى. تىرشىلىكتە ادام بالاسى جارقىن بولاشاققا سەنسە دە، كۇندەلىكتى ومىردە ونى ۇمىتىپ، قازىر ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. سوندىقتان ونىڭ سەنىمىن ءبىر قالىپتى جوعارى دەڭگەيدە ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس. كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيزم تۋرالى ادامدى قىزىقتىراتىن ۇگىت-ناسيحاتىنا سەنىپ، حالىق اۋەلدە جان دۇنيەسىمەن جاقسى قابىلداعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ول سەنىم ازايىپ، اقىرى جوعالىپ كەتتى دەۋگە بولادى. كوممۋنيستەر جارقىن بولاشاققا سەنىمنىڭ جوعالماۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساپ، كوپ كۇش جۇمسادى. بىراق ۋتوپيانىڭ اتى – ۋتوپيا. ول بولمىس ۇيلەسىمدىلىگىنە كەلمەيتىن قيال. ال قيال ەشۋاقىتتا ورىندالمايدى.  بۇل قيالعا حالىقتى سەندىرىپ، قوعامنىڭ رۋحاني جاعىن ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ ءۇشىن قاتاڭ تارتىپكە جۇگىنۋ كەرەك بولدى. وسىلاي رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كەزىنەن باستاپ قاتاڭ تارتىپكە كوڭىل ءبولىندى. توتاليتارلىق پرولەتاريات ديكتاتۋراسى وسىلاي ورنادى. ابايدىڭ رۋحاني مۇراسىن تولىق قابىلداماي، ونى تەك قانا ۇلى اقىن رەتىندە قابىلداۋدىڭ سەبەبى دە وسى ەدى. ديكتاتۋرا جاندى كۇيزەلىسكە ءتۇسىرىپ، قوعام ءىرىپ—شىرىپ، اقىرى جويىلىپ كەتتى.

ۋتوپيالىق يدەيانى ىسكە اسىرۋ جولىندا حالىق نە كورمەدى! ادامزات تاريحىندا مۇنداي كوپ قيىنشىلىقتى كورگەن ەلدى تابۋ قيىن شىعار! تاريحتىڭ مۇنداي زوبالاڭ كەزەڭى ادامزات ءۇشىن ۇلگى جانە ادام جانىن تازارتۋعا ارنالعان ۇلكەن ساباق بولۋعا ءتيىستى. سوندىقتان بۇل وتكەن تايحىمىزدىڭ ءمان-ءمانىسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ودان عيبرات الۋ كىمگە بولسا دا وتە كەرەك.

وسىلاي، اباي ءىلىمى ارقىلى ادامزات قوعامىندا كوممۋنيزم ورناتۋدىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كورەمىز.

دوسىم وماروۆ،

فيلوسوۆ-عالىم

Abai.kz