مىرزان كەنجەباي. قازاقستاندىق ورىس بالاسىنا قازاقشا قاجەت ەمەس (پە؟)
ادام-پەندە قىزىق قوي! سونىڭ ىشىندە ءوز-وزىنەن وتىرىك ايتىپ، ونى نەگە ايتىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەي، سول ءوز وتىرىگىنە ءوزى يلانىپ، سودان ارابشا ايتقا اندا «كايف» ۇستاپ بالماعىز ءبىر راحات سەزىمگە بولەنەتىن ادامدار بولادى. وسى كۇنى كەيبىر قازاقتار «2020 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 90 %-ى قازاقشا سويلەيتىن بولادى» دەپ كۇپسىنىپ وتىرعانىن ەستىگەندە تاپ الگى «كايفكەر» قازاق ەسىمە تۇسە كەتەدى. وعان نەگە سەنگىڭ كەلمەيدى دەيسىز عوي؟! ءيا، ءوز باسىم وعان 99,9% سەنبەيتىنىمدى قازاقستانداعى قاي «قۇدايدىڭ» بولسادا قارسى الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ ايتا الامىن. ويتكەنى...
ادام-پەندە قىزىق قوي! سونىڭ ىشىندە ءوز-وزىنەن وتىرىك ايتىپ، ونى نەگە ايتىپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەي، سول ءوز وتىرىگىنە ءوزى يلانىپ، سودان ارابشا ايتقا اندا «كايف» ۇستاپ بالماعىز ءبىر راحات سەزىمگە بولەنەتىن ادامدار بولادى. وسى كۇنى كەيبىر قازاقتار «2020 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 90 %-ى قازاقشا سويلەيتىن بولادى» دەپ كۇپسىنىپ وتىرعانىن ەستىگەندە تاپ الگى «كايفكەر» قازاق ەسىمە تۇسە كەتەدى. وعان نەگە سەنگىڭ كەلمەيدى دەيسىز عوي؟! ءيا، ءوز باسىم وعان 99,9% سەنبەيتىنىمدى قازاقستانداعى قاي «قۇدايدىڭ» بولسادا قارسى الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ ايتا الامىن. ويتكەنى...
ءيا، ويتكەنى ايتىلعان ءسوز بولسىن، بەرىلگەن ۋاعدا بولسىن، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ الدىن-الا بەلگىلەنگەن جوسپارى، ءتيىستى شارالارى بەلگىلەنىپ، ول سولاردى اتقارۋشى ادامدارعا جۇكتەلەدى، مىندەتتەلەدى، تاپسىرما بەرىلەدى، ولاردى باستاۋ، ءتامامداۋ ماۋلەتتەرى ياعني، مەرزىمى بەلگىلەنەدى. بىزدە الگى 90% قازاقشا سويلەۋگە قاتىستى بۇلاردىڭ بىردە-ءبىرى جوق! قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى، مەكتەپتەردەگى قادىر-قاسيەتى، الار ورنى وسىدان 21 جىل بۇرىن، قانداي بولسا، بۇگىنگى شىققان «بيىگى دە»، الار ورنى دا ءالى دە سول كۇيىندە. ول الگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە دە، بۇكىل مينيسترلىكتەردە دە، مەكتەپتەردە دە، تەلەارنالاردا دا سول كۇيىنەن تومەندەمەسە، جوعارىلاعان جوق دەپ باتىل ايتۋعا ءار قازاقتىڭ حاقى بار. جوعارىلاماق تۇگىل، قازاق ءتىلىنىڭ قازاقستاندا ونشالىقتى قاجەت ەمەس ەكەنىن كولبيننەن ەستەلىككە قالعان قوستىلدىلىك از بولعانداي، ەندى ۇشتۇعىرلى ءتىلدى ەنگىزىپ، جاس ءسابيدىڭ ميىن اتالا قىلۋدىڭ ءوزى-اق دالەلدەپ بەردى. بۇل–قازاقتىڭ جاس ۇرپاعىن ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ، ەڭ وڭاي، ەڭ ارامزا ءتاسىلى. ويتكەنى، جاستايىنان ءۇش تىلدە سويلەگەن ءسابي ەشقاشان ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىن سۇيەتىن، ءوز ۇلتى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن، تازا ءوز ۇلتىنىڭ ازاماتى بولىپ شىقپايدى. ول بولامىن دەسە دە بولا المايدى. ءۇش ءتىل تۇگىل كەڭەس زامانىندا تاربيەلەنگەن قوستىلدىلەردىڭ كوبى، ورىسشا ولەڭ جازىپ اتاقتى اقىن اتانعانداردىڭ قازاق ءتىلى، قازاقى تاربيە، قازاقى سالت-ءداستۇر ماسەلەسىنە كەلگەندە نە سابىنداي بۇزىلىپ، نە قازاققا قارسى جاققا تايقىپ شىعا كەلىپ، سولارعا قوسىلا شاپقانىن دا كورىپ ءجۇرمىز. ەل بايلىعىن قالتاسىنا باسىپ، شەت ەلگە قاشىپ كەتكەندەر تۇگەل دەرلىك ورىس مەكتەبىندە وقىعاندار. سويتە تۇرا، سونداي كوسموپوليتتەر مەن نيگيليستەردى، ساناسى سامسوز ماڭگۇرتتەردى ۇلتىمىزدىڭ بەتكە ۇستارى رەتىندە جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتايتىندار ءالى دە بار. ال بۇگىن شە؟
رەسەيدەن ازاتتىق العان قازاقستاننىڭ ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى شە؟ ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ دۇرىس جولعا قويىلعان با؟ قازاق مەكتەپتەرىندە قازاق بالالاردىڭ ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋىنە قانداي تالاپ قويىلسا، ورىس مەكتەپتەرىندە ورىس بالالارىنىڭ قازاقشا ۇيرەنۋىنە سونداي تالاپ قويىلا ما؟ بۇل تۋرالى ءبىر اۋىز لەبىز ايتىلمايدى.
ەندى وسى ماسەلەگە توقتالايىقشى. قازاق مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلى ءپانى اپتاسىنا 3 رەت وقىتىلسا، ورىس ءتىلى دە ءدال سولاي 3 رەت وقىتىلادى. بۇل بولاشاقتا قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى بيىگىنە كوتەرىلەتىنىنە زور كۇمان تۋعىزادى. ويتكەنى، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى پوليتسيا دا، اسكەر دە ەمەس – ءتىل. مەملەكەت ەڭ اۋەلى مەملەكەتتىك ءتىل ارقىلى باسقارىلادى. ءبىر تاقتا ەكى پرەزيدەنت نەمەسە ەكى حان وتىرماۋعا ءتيىستى ەكەنى راس بولسا، ءتىل دە سولاي. رەسەيدە 130 ەمەس، 400 ۇلت تۇرىپ جاتسا دا مەملەكەتتىك ءتىل –ورىس ءتىلى. ورىسشا بىلمەسەڭ – اۋلا سىپىرۋشىلىققا دا المايدى. اشەيىندە، ورىس نە ىستەسە سونى ىستەيتىن قازاقباسىلارى ورىستىڭ وسى ۇلتشىلدىعىن قازاقستاندا نەگە قايتالامايدى؟ كەلەشەكتە قازاقستاندىقتاردىڭ 90%-ى قازاقشا سويلەيدى، ءىس قاعازدارى قازاقشاعا كوشىرىلەدى دەگەننىڭ ءبارى قىپ-قىزىل وتىرىك ەمەس، قازاقتى الداپ قويۋ ەمەس بولسا، مەملەكەتتىك ءتىل تاعىندا الدەقاشان قازاق ءتىلى عانا وتىرۋى كەرەك ەدى. ولاي ىستەۋگە ورىستاردان نەمەسە رەسەيدەن قورقاتىندار قازاقستان حالقىنىڭ 80 پايىزى قازاق، وزبەك، ۇيعىر، ءازىربايجان، تاتار، قىرعىز دەپ اتالاتىن تۇركى تىلدىلەر ەكەنىن العا تارتۋىنا ابدەن بولادى. ال بۇلاردىڭ ءبارى قازاقشا بىلەدى، ءبىر-بىرىمەن ەمىن-ەركىن سويلەسەدى، سويلەشەدى، گاپلاشادى. سوندىقتاندا بىردە-ءبىر نە ۇيعىر، نە وزبەك، نە تۇرىك، نە ءازىربايجان، نە دۇڭعان، ءتىپتى، نەمىستەر دە قازاق ءتىلى ءوز تاعىنا وتىرۋىنا قارسى ەمەس. قارسى شىعاتىندار تەك ورىستاردان شىعۋدا. ءازىل رەتىندە دە، شىندىق رەتىندە دە ءوز باسىم ءوزىمنىڭ مىنا ءبىر ءسوزىمدى ۇستەلىمنىڭ ۇستىنە جازىپ قويدىم: قازاق تىلىنەورىستىڭءبارىقارسىەمەس, بىراققارسىلاردىڭءبارىتەك – ورىستارعانا! ەندەشە، قازاق جەرىنىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ، اس-سۋىن ءىشىپ، وزگە بايلىقتارىن قازاق قاسقانىڭ وزىنەن ارتىق بولماسا، كەم پايدالانباي وتىرسا دا ونى مىسە تۇتپايتىن جانە باياعى «ۇلى ورىستىق»، شوۆينيستىك اۋرۋىنان ارىلماعان از عانا توپتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، مەكتەپتەرىمىزدە ورىس تىلىنە قازاق تىلىمەن بىردەي ساعات بەرىپ قوياتىنداي بىزگە نە كورىندى؟ الدە ەرتەڭ بالالارىمىز ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەمەيتىن بولسا، ءوز مەملەكەتىن باسقارا الماي قالادى ما؟ بۇل قازاق مەكتەپتەرىندەگى قازاق بالالارىنىڭ ميىنا ارتىلعان قوسىمشا جۇك قوي! بۇل ءبىر.
ەكىنشىدەن، قازاق مەكتەبىندەگى بالالار ورىس تىلىنەن مازمۇنداما، شىعارما جازادى. ەگەر ەڭ ۇزدىك وقيتىن قازاق بالاسى ورىسشا وسىنداي جازبا جۇمىستارىنان 3 نەمەسە 4-تىك باعا الىپ، توقساندىق نە جىلدىق قورىتىندىدا 4-كە شىقسا، ول قازاق ءسابيى ۇزدىك وقۋشى بولىپ ەسەپتەلمەيدى. بۇل قازاق ۇرپاعىن قورلاۋ، قازاق ۇرپاعىنىڭ كەلەشەگىنە ور قازۋ ەمەس دەي الاسىز با؟ دەي المايسىز!
وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي قازاق ءسابيى ورىسشا جاۋاپ بەرىپ تۇرىپ، ەكپىندى (ونى ۋدارەنيە دەۋى كەرەك!) دۇرىس تۇسىرمەسە دە، مىسالى «راسس-ي-ي-يا» دەمەي، «ر-و-و-سسيا» دەپ ەكپىندى «و»-عا، «ت-و-و-پول» دەمەي «توپ-و-و-ل» دەپ، «ل-ە-ە-ە-بەد» دەمەي، «لەب-ە-ەد» دەپ ەكپىندى ەكىنشى «ە»-گە تۇسىرسە، ورىسشا «تازاسويلەيتىن دانىشپان» بالالارعا كۇلكى بولادى دا، مۇعالىمى وعان – 3 قويىپ: «ساديس، مينۋس تري» دەيدى. بۇل دا قازاق بالاسىن جاستايىنان ورىستىڭ الدىندا كىبىرتەك، كىرىپتار، جاسقانشاق ەتىپ، ۇلكەيگەسىن ءوزىن ورىستان تومەن سەزىندىرۋدىڭ مىقتى قۇرالى. مىنە، وسى جاعداياتتىڭ، ياعني ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنىڭ ارقاسىندا الگى ورىس بالاسى وسكەسىن دە ءوزىن قازاقتان جوعارى ۇستايتىن بولادى. بۇل قازاقتى باياعى قۇلمىنەز قالپىندا ۇستاۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى. ال قۇلمىنەزۇرپاق, قۇلمىنەزحالىقناعىزازاتتىق, ناعىز بوستاندىق, ناعىز تاۋەلسىزدىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن, قانداي بولاتىنىن بىلمەيدى, وعان تەرەڭىرەك بويلاپ, ويلانۋعا دا قابىلەتسىز بولادى. ال ناعىز تاۋەلسىزدىكتى, ناعىز ازاتتىقتى بىلمەيتىن ۇلت تويقۇمار, ويىن-ساۋىقشىل, اتا-باباسىندا بولماعان, «تۋعان كۇن» دەگەندى جىل سايىن اتاۋسىز قالدىرمايتىن, ىشكەن-جەگەنىنە, قارنى توقتىعىنا, ۇستىندە بىركيەر تازا كيىمى بولعانىنا ءماز, ماڭگۇرت ۇلت بولىپ قالا بەرەدى.
الگىندە قازاق بالاسى ورىستىڭ ءبىر ءسوزىن دۇرىس ايتپاسا ءوزى كۇلكى، الاتىن باعاسى تومەن بولاتىنىن ايتتىق. ويتكەنى، قازاقتاردىڭ ىشىندە كۇنى كەشەگە دەيىن «ورىسشا اكتسەنتسىز» سويلەۋىكتەر عانا ەڭ دانىشپان، ەڭ ءبىلىمدى، ەڭ اقىلدى بولىپ ەسەپتەلىپ، ەڭ الدىمەن اتقا مىنەتىندەر دە، اتاق-داڭقتىلار دا سولار بولىپ ەسەپتەلىپ كەلدى. سول ءۇردىس قازاقستاندا ءالى سول كۇيىندە! قازاق مەكتەبىندە كەيبىر قازاق بالاسى ورىسشا «اكتسەنتپەن» سويلەسە، ورىس بالاسى قازاقشا اكتسەنتپەن دە سويلەمەيدى، قازاقشا مۇلدە سويلەگىسى دە كەلمەيدى. ويتكەنى، ورىس مەكتەبىندە ولارعا قازاق مەكتەبىندەگى بالالارعا ورىسشا بىلۋگە قويىلعانداي تالاپ قويىلمايدى. كەرەك بولسا، قازاق ءتىلى ساعاتىندا ورىس بالالارى مەكتەپ اۋلاسىندا دوپ تەۋىپ، بىلگەن بوعاۋىزىن سىقپىرتىپ اسىر-سالىپ ويناپ جۇرەدى. ويتكەنى، ولار كۇنى ەرتەڭ مەكتەپ بىتىرەردە قازاق تىلىنەن «قاقپاسا» دا اتتەستات الىپ، قازاقشاسىز-اق كەز-كەلگەن جوو-عا تۇسەتىنىنە حريستوسقا سەنگەندەي سەنەدى. ويتكەنى، ولار سول جوو-نى بىتىرگەسىن دە قازاقتىڭ ءدام-تۇزىن تاتىپ وتىرىپ تا قازاقتىڭ «نان»، «تۇز» دەگەن ءسوزىن، اڭقاسى كەۋىپ ءولىم اۋزىندا جاتسا دا «سۋ» دەگەن ءسوزىن ايتپاي-اق قازاقستاندا «موجنو جيت كاك ۆ رايۋ» ەكەنىن كىشكەنتايىنان، سوناۋ بالاباقشادا ءجۇرىپ-اق ابدەن ءبىلىپ العان. ول سولاي تاربيەلەنگەن. وسى جەردە ايتپاسقا بولمايتىن ءبىر ءجايت بار. الدە ورىسقا قاراعاندا وقۋ-بىلىمگە العىر ما، الدە قازاققا دەگەن قۇرمەتشىلدىگى، ورىستان گورى مادەنيەتتىلىگى مە، ول جاعىن ءبىز بىلمەيمىز، ايتەۋىر قازاقستاندا تۇراتىن نەمىستەر قازاقشاعا سۋداي نە ءاپ-ساتتە قازاقشا ۇيرەنىپ الادى. ورىس مەكتەبىندە وقيتىن نەمىس بالالارىنىڭ قازاقشا سايراپ تۇرعانىن تالاي كوردىك. ال ورىس بالالارى نەگە ونداي ەمەس؟ ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نەگە قاتاڭ تالاپ قويىلمايدى؟ ال قازاق مەكتەبىندەگى قازاق سابيلەرىنىڭ ورىسشا سويلەۋىنە، ورىسشا «اكتسەنتسىز سويلەۋىنە» نەلىكتەن سونشا جوعارى تالاپ قويىلادى؟ بۇنىڭ ارجاعىندا قانداي قۇپيا جاتىر، ول قۇپيا نەگە اشىپ ايتىلمايدى؟ بۇل –قازاقتار ءدال بۇگىن ويلانىپ، تالداپ، قازاقتار شەشىم شىعاراتىن جاعدايات. بىلە بىلگەن ادامعا بۇل – قازاق ۇلتىنا جاسالىپ وتىرعان قيانات، قازاققا قارسى جاسالىپ وتىرعان قىلمىس! ەندى وسىنىڭ ءبارى از بولعانداي قازاق شونجارلارى قازاق سابيلەرىنە بالاباقشادان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋدى مىندەتتەدى. بۇل قاستاندىقتى كىم ويلاپ تاپقانىن، كىم ۇسىنىس جاساعانىن ءبىز بىلمەيمىز. بىراق ءبىر ۇلتتى، ياعني،
قازاق ۇلتىن جويىپ جىبەرۋ ءۇشىن وسى قوستىلدىلىك، ۇشتىلدىلىك دەگەننىڭ ءوزى-اق مول جەتەدى. ءبىر ۇلتتى جەر بەتىنەن ەشقانداي قارۋ-جاراقسىز جوق قىپ جىبەرۋ ءۇشىن قوستىلدىلىك دەگەندى ەنگىزۋ-اق جەتەتىنىن دەۆيد كريستال دەگەن اعىلشىن عالىمى «ءتىل اجالى» دەگەن كىتابىندا ايتقان. ال عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى:
قاشاندا ءتىلى ەكەۋدىڭ-ءدىنى ەكەۋ
بايقاماي، جوق قىپ الما ءدىنىڭدى ادام!–دەگەن ەكەن.
ءيا، بۇگىندە قازاقستان شونجارلارى دۇنيەجۇزىلىك لينگۆيستيكادا جوق، ادام بالاسى ەستىپ كورمەگەن «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندى ويلاپ تاپتى. قازىر «كوپ ءتىل ءبىلۋ پايدالى» دەگەن سايقالي ءسوز قازاقتاردىڭ ميىنا سىنالاپ، بىلدىرمەي ەنگىزىلۋدە. سوعان سەنگەن اڭقاۋ قازاقتار مەن ەلىكتەگىش قازاقتار بالالارىن شەت تىلدەرىن وقىتۋعا بەرىپ جاتىر. ءتىپتى، «ءبىز– قازاقتار، ارقايسىمىز وسىلاي كوپ ءتىل ءبىلۋ ارقىلى الداعى ۋاقىتتا دۇنيەجۇزىن باسقاراتىن بولامىز» دەگەن ەڭ ەسۋاستىق، ەڭ اقىماقتىق سوزدەر ارا-تۇرا ايتىلىپ قالىپ ءجۇر. دۇنيەجۇزىن ەڭ قۇدىرەتتى، ەڭ ءادىل، ەڭ قايىرىمدى، ەڭ مەيىرىمدى ءبىر اللاھ قانا باسقارا الادى. مۇنداي ەسسىزدىك باسقا حالىقتاردا بار ما، جوق پا بىلمەيمىز. بىراق بىردە-ءبىر ورىس، بىردە-ءبىر اعىلشىن نەمەسە فرانتسۋز بالالارىنا كوپ ءتىل ءبىلۋ كەرەك دەگەندى ايتپايدى. قازاقتار عانا بالالارىنا «كوپ ءتىل ءبىل» دەپ ۇيرەتەدى. قاراپ وتىرساڭىز، قازىر ۇلتىن ءتىلىن، ءدىنىن ساتىپ، ەلىن ساتىپ، وتانىن ساتىپ شەتەلگە كەتىپ جاتقاندار تۇگەل دەرلىك ورىس مەكتەبىندە وقىعاندار! الەمدەگى ەڭ ءبىر وزىق تا، ەڭ ءبىر ءىلىم-ءبىلىمى دامىعان، ءارى مادەنيەتى جوعارى جاپون ۇلتى بالالارى 14-15-كە كەلگەنشە باسقا ءتىلدى ماڭىنا جۋىتپايدى. ويتكەنى، ولار كىشكەنتايىنان ەكى تىلدە، ءۇش تىلدە سويلەگەن بالا وسكەسىن ناعىز ءوز ۇلتىن سۇيەتىن، ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىن قۇرمەتتەيتىن ازامات بولمايتىنىن، تۋعان جەرىن ەمەس، تويعان جەرىن سيلايتىن بىرەۋ ياعني، كوسموپوليت بولىپ شىعاتىنىن عىلىمي جانە ءىس جۇزىندە زەرتتەپ، دالەلدەپ شىققان.
تاعى ءبىر قىزىق: «ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى» دەگەن ەسۋاستىق قاعيدانى كىم ويلاپ تاپتى؟ دۇنيەجۇزىلىك لينگۆيستيكادا ونداي تەرمين اتىمەن جوق قوي! كەڭەس زامانىندا «نادو دۋمات ۆ پلانەتارنوم ماسشتابە»، «وب وبششەچەلوۆەچەسكيح زابوتاح» دەپ گۇرىلدەپ، «پروششاي، ناسەكومىي برات، پرەكراسنىي ورگانيزم»، «تى، زەمليا، پوكلونيس چەلوۆەكۋ!» دەپ، ولەڭ جازىپ، وسى كۇنى دە «قازاقستان ءۇشىن تاۋەلسىزدىك وتە قاۋىپتى» دەپ جۇرگەن كوسموپوليتتەردىڭ ءبارى ورىس مەكتەبىندە وقىعاندار نەمەسە قوستىلدىلەر! قازىر «قازاقتەلەكومداعى» «118» دەپ اتالاتىن انىقتامالىقتا وتىراتىن ورىس قىزعا قازاقشا بىرنارسە سۇراساڭ تەلەفون قۇلاقشاسىن تاستاي سالادى، دۇكەندە تۇرعان ساتۋشى ورىس قاتىنعا قازاقشا سويلەسەڭ، جاۋاپ بەرمەي «نە دەپ تۇرسىڭ؟» دەگەندەي بەتىڭە بەدىرەيىپ قارايدى. ءبىراز شەكەقىزباي بولىپ باراتسا، ول ساعان «يا نە وبيازان تەبە گوۆوريت نا كازاحسكوم» دەپ اۋزىڭا ءبىر ۋىس قۇمدى قۇيا سالادى. مىنە، بىزدەگى «بىرلىگى جاراسقان» «براتاندىقتىڭ» ءتۇرى.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ءدال بۇگىنگى جاعدايىندا 2020 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ 90%-ى قازاقشا سويلەيدى دەۋ نە اڭقاۋ قازاقتى الدارقاتۋ، نە 20 جىلدان كەيىن نە ەسەك ولەدى، نە حان ولەدى، نە مەن ولەمىننىڭ كەرى ەكەنىنە داۋ جوق! ونىڭ ەسەسىنە قازىر
قازاقتىڭ ءۇش ءسوزىنىڭ ەكەۋى ورىسشا بولىپ باراتقانىن كۇن سايىن كوزىمىز كورىپ وتىر. وسىنىڭ ءوزى-اق تىلدەر دە، مادەنيەت تە ەشقاشان ءبىرىن-ءبىرى بايىتپايتىنىن، قايتا قاي ۇلتتىڭ مەملەكەتىنىڭ قارۋى كوپ، ۇلتىنىڭ سانى كوپ بولسا، سول ۇلتتىڭ ءتىلى وزىنە باعىنىشتى ەكىنشى ۇلتتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن ياعني، مادەنيەتىن بىرتىندەپ جۇتىپ قوياتىنىن، ياعني جاڭاعى دەۆيد كريستال مەن ابۋباكىر كەردەرى (1858-1903) ايتقانداي ۇلتتى جويىپ جىبەرەتىنىن انىق كورسەتىپ وتىر. بۇل دا كەيبىر ەكىجۇزدى عالىمداردىڭ، كۋلتورولوگتاردىڭ ورىس وتارشىلدىعىنىڭ ىعىنا جىعىلىپ ايتقان ساياسي سايقالناماسى ەكەنى ەندى بەلگىلى بولىپ وتىر. ءسويتىپ، ۇلت جويىلار الدىندا ەكىنشى، ياكي، باعىنىشتى ۇلتتىڭ جاستارى ءوز تىلىندە سويلەۋدى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋدى ارتتا قالۋشىلىق، مادەنيەتسىزدىك دەپ ويلايتىن جانە سانى كوپ، اسكەري قارۋلى كۇشى باسىم ۇستەم ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەيتىن بولادى.مۇنى لينگۆيستيكادا «اسسيميلياتسيا» دەيدى. ءبىز اسسيميلياتسياعا ۇشىرادىق. اتتەڭ، بۇگىنگى قازاق باسشىلارى وسىنى بىلسە دە بىلمەگەن بولىپ، الگىندەي قوستىلدى، ءۇشتىلدى ساياساتتى نەگە جۇرگىزىپ وتىرعانى تۇسىنىكسىز. تۇسىنىگىڭدى ايتساڭ، نە نادان اتانۋىڭ، نە 130-دان استام ۇلتتى ءبۇلدىرۋشى ەكسترەميست، ءتىپتى، الدەبىر جاعداي بولسا، تەرروريست اتانىپ كەتۋىڭ بەك مۇمكىن. ال، جاسى 80-گە تاقاپ قالعان ولجاس، كەشىرىڭىز، الجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ بەرگەن سۇحباتى بويىنشا ءبىزدىڭ بۇل ايتىپ وتىرعانىمىزدىڭ، جالپى قازاق ماسەلەسى تۋرالى جۇدىرىقتاي جۇرەگىڭ جاپىراقتاي قالتىراپ وتىرىپ ايتقانىڭنىڭ ءبارى وبششەچەلوۆەچەسكي ەمەس «اۋلبايسكي پاتريوتيزم»! الدە قازاقتارعا قاراپ اۋزىڭا كەلگەنىڭدى ايتا بەرسەڭ، سەنە بەرەدى دەپ ويلايدى ما، الدە وزدەرىنىڭ ناداندىعى ما قايدام، قازىر قازاق باسشىلارى مەن كەيبىر عالىمسىماقتار «ورىس ءتىلى –ۇلتارالىق ءتىل»، «اعىلشىن تىلى–ەكونوميكانىڭ، نارىقتىڭ ءتىلى» دەگەن تەزيستى ويلاپ تاۋىپتى. سونى كەيبىر قازاق گازەتتەرى سو كۇيىندە جاريالايدى. سوندا ول تىلدەرگە ونداي مارتەبەنى (ستاتۋستى) كىم بەرىپتى؟ سوندا قالاي، ەگەر ورىس ءتىلى بولماسا، بۇكىل تۇركىتىلدى حالىقتار مەن يسپان، ۋگرو-فين، فارسى، قىتاي، سانسكريت ءتىلدى حالىقتار ءبىر-بىرىمەن سويلەسە الماي، ءبىر-بىرىنە ەكى كوزى جاۋدىراپ قاراپ تۇراتىن مىلقاۋلارعا اينالا ما؟ ەگەر اعىلشىن ءتىلى بولماسا، دۇنيەجۇزىندە ساۋدا-ساتتىق توقتاپ، اركىم ءوز زاتىن ءوزى عانا پايدالانىپ، ۇيىنەن شىعۋدان قالادى ما؟ بۇل – اشەيىن، قازاق باسشىلارىنىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى جارەۋكەلىگى، جاعىمپازدىعى جانە قايتكەندە قازاق ءتىلىن قاجەتسىز ءتىل دەپ ءوز جىمىسقىلىعىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى عانا. ولاردىڭ قازاقستانداعى تەلەارنالاردى ءتۇپ-تۇگەل كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سارناتىپ قويۋىنىڭ، قازاقستاننىڭ بۇكىل قالالارى مەن ءتىرى ورىسى جوق اۋىلدارىنا ورىسشا گازەت-جۋرنالداردى قارداي بوراتىپ تاستاۋىنىڭ ارجاعىندا وسى جىمىسقىلىق جاتىر. اڭگىمەنى، ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق تىلىنەن باستادىق. ەندەشە، ولار وسىنىڭ ءبارىن كورمەي-بىلمەي وتىرعان جوق. ياعني، ولار بالالارىنا مەكتەپتە دە، ۇيدە دە قازاقشا ۇيرەتپەيدى دە، وقىتپايدى. ويتكەنى، قازاقستاندا قازاق تىلىنە قاجەتتىلىك جوق ەكەنىن ءتۇسىنىپ بولدى. ولار تۇگىل قازىر قازاقتار سويلەپ وتىرعاندا قۇلاق تۇرسەڭىز، ولاردىڭ ءۇش ءسوزىنىڭ ەكەۋى ورىسشا. ەڭ قورقىنىشتىسى سول قازاقتار ءوزى قولدانىپ جۇرگەن بۇيىمدار مەن مۇلىكتەردىڭ قازاقشا اتاۋىن بىلە تۇرا سونىڭ ورىسشاسىن ايتاتىن اۋرۋعا ۇشىرادى. مىسالى، قازىر قازاقتار ءبىر-بىرىنە «نورمالنو»، «نورمالنو ما؟»، «كوروچە»، «ۆووبششەم»، «كستاتي»، «براتان»، «سەسترەنكام»، «پلەمياننيتسام»، «پلەمياننيگىم»، «سنيمات ەتۋ كەرەك» دەگەن سياقتى سوزدەردى قىستىرماسا، ءوز ويىن جەتكىزە الماي، قولدارىن ەربەڭدەتىپ، ايانىشتى ءبىر كۇيگە تۇسەدى. ەندى «ڭ» ءارپىن ايتپاي ونىڭ ورنىنا «ن» دىبىسىن قولدانىپ «جاڭاعى» دەمەي «جاناعى»، «مىڭ تەڭگەنى» «مىن تەنگە» دەپ ءتىلىن وتىرىك بۇرمالايتىن اقىماقتار كوبەيىپ بارادى. سولارعا قاراپ تۇرىپ، ءارى «بايعۇس قازاقتار-اي» دەپ ايايسىڭ، ءارى ءىشىڭدى اشۋ-ىزا كەرنەپ كەتەدى. بۇل ءۇشىن دە حالىقتى ەلىكتەگىش دەپ كىنالاۋ قاتە. وعان جوعارعى جاقتاعىلاردىڭ جالتاقتىعى، ۇلتتىق نامىسىنىڭ جوقتىعى، كۇشتى مەملەكەتكە جاعىمپازدىعى، ياعني، جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى ەڭ اۋەلى كىنالى. قازىر قازاقتار اسحاناعا بارعاندا تاماعىن «پەرۆىي»، «ۆتوروي» دەپ اتايدى. ويتكەنى، بۇكىل اسحانالاردىڭ ءمازىرى (مەنيۋى) ورىسشا جازۋلى تۇر. سوندىقتااندا «پولوۆينا بەرشى»، «پولنىي بەرشى» دەپ سۇرايدى. قازىر اسىرەسە الماتى وبلىسىنىڭ قازاقتارى «ءۇيدىڭ قابىرعاسىن تەك «ستەنا» دەپ اتايدى. ونى قازاق قابىرعا دەپ تە، كەرەگە دەپ تە، جار دەپ تە ايتا بەرەدى. قازىر قازاقتار قازاننىڭ قاقپاعى دەمەيدى، «كرىشكا»، ءۇيدىڭ توبەسىن «كرىشا»، سىپىرتقى، سىپىرعىش، سىپىرعىنى «ۆەنيك»، مونشانى «بانيا» دەيدى. باسقا مۇنداي مىسالدى كەلتىرسەڭىز، قاعازعا سىيماي كەتەدى. «ەكى بولمەلى، «ءۇش بولمەلى» دەمەي، «دۆۋح كومناتنايا»، «ترەح كومناتنايا» دەيدى. وسىنىڭ ءبارى بۇگىنگى قازاقتىڭ ءوز ەلىندە ءجۇرىپ-اق ءتىلى، سالت-ءداستۇرى عانا ەمەس، بۇكىل سانا-سەزىمى، اقىل-ەسى اسسيميلياتسياعا ۇشىراعانىنىڭ، قاتتىراق ايتساق، جاپپاي ماڭگۇرتتەنىپ باراتقانىمىزدىڭ ناقتى، بۇلتارتپاس دالەلى. ال اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان جەكە ادامدا دا، تۇتاس ۇلتتا دا ۇلتتىق سانا، ار-نامىس دەگەن مۇلدە جويىلىپ، ول بىرىڭعاي ماڭگۇرت ادامعا ماڭگۇرت ۇلتقا اينالادى. ءبىز سوعان جاقىن كەلدىك. ءبىز قازىر بۇل قاسىرەتتەن ساقتانۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ كەتكەنىمىزدى دە بايقاماي قالدىق. سول بايقاماعانىمىزدىڭ، سول اڭقاۋلىعىمىزدىڭ كەسىرىنەن ءالى دە «وشكەنىمىز جاندى، ولگەنىمىز ءتىرىلدى»، «ەگەمەندىكتىڭ ارقاسىندا» دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز وتىرىك جۇباتىپ كەلەمىز. ەندى دەرەۋ ەس جيماساق، بولمايدى.
Abai.kz
