ۇندەمەي عانا كىتابىمدى شۇقىلاپ ءجاي جاتايىن دەسەم، جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر قىرىپ بارا جاتىر...

اتالى ۇل، قوجالى قۇل تۋرالى - 2

بىلە بىلگەن ادامعا ەكسمينيستر ق.بىشىمباەۆتىڭ قىلمىسى قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ، ونىڭ بيلەۋشى توپتارىنىڭ قوياسىن اشقان قىلمىس. قانداي دا بولسىن ادامزات قاۋىمى قىلمىسسىز بولمايدى، قۇداي تاعالا ادام بالاسىن جاراتقاندا توپىراقتى جەردەن العان-مىس. شالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا توپىراقتى باسقا پەرىشتە ەمەس، ازىرەيىل اكەلگەن جانە باسقا جەردەن ەمەس تۋرا قازىرگى قاعبا تۇرعان جەردەن. ازىرەيىل جەر «توپىراقتى مەنەن الماڭىز، ەرتەڭ ادام بالاسى كوبەيگەندە ءبىرى زالىم، ءبىرى مومىن، ءبىرى كۇناھار، ءبىرى قۇربان بولىپ ازاپ شەگەر» دەگەنىنە بولماي العان.

ونسىز دا سوۆەتتىڭ 70 جىلىنان ازىپ-توزىپ، داستۇرىنەن، مادەنيەتىنەن، تىلىنەن ايرىلعان ەلگە نازارباەۆ بيلىگى ۇرعان ۇستىنە جۇدىرىق بولدى. 30 جىل بويى قازاقستاندى جايلاعان ۇرلىق-قارلىق، وتىرىك-زورلىق ەندى بىشىمباەۆتار ارقىلى شىعىپ جاتىر. قۇلدىقتان ەندى قۇتىلدىق پا دەگەندە اۆتوريتارلى بيلىك جاڭا قۇلدىقتى ورناتتى. قازاقستاندىقتاردىڭ، كوپشىلىگى قازاقتار، 84 پايىزى، ياعني 8,5 ملن ادام، جۇمىسقا قابىلەتتى ادامنىڭ 77 پايىزى بانكتەرگە قارىز. بانكتەر كىمنىڭ قولىندا ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى.

حح عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارى بولشەۆيكتەر قازاقتى قىرىپ-جويۋ ءۇشىن قۇلداردى پايدالاندى، بۇل ساياسات نازارباەۆ كەزىندە قايتا جاڭعىردى. كىم جاعىمپاز، كىم جانتىق، كىم كوتتاقى- سولار بيلىككە كەلدى، بايلىققا كەنەلدى. قازاق قۇلعا مال باعۋدىڭ ءوزىن سەنىپ تاپسىرماعان، ولارعا ەل باقتىرساڭ قانداي ناتيجە بولماق؟! جوعارىدا ءبىز قازاقتىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن كورسەتۋ ءۇشىن بانك سالاسىنان مىسال كەلتىردىك، رۋحانيات سالاسى ەشقانداي تسيفرعا باعىنبايدى، بىراق ول سالاداعى جاعداي ءدال وسىنداي.

***

جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاق حالقىندا قاتىندى ۇرۋ ءداستۇرلى سالتتاردىڭ بىرىنە جاتادى، بۇل قوعام پاتريارحالدى، كەرتارتپا قوعام، سول سەبەپتى قاتىن ۇرۋ كۇندەلىكتى، ءتىپتى مىندەتتى شارۋا. وسىلار ەشتەڭە وقىمايدى، اسىرەسە ورىس تىلدىلەرى، تۇسىنىك جوق. مەن سان رەت جازدىم، ايتتىم- ءداستۇرلى قازاق قوعامى ول رىتسارلىق قوعام، ونىڭ 80 پايىزى ورتا شارۋا. ونىڭ ۇستىنە قازاق ەركەگى دە، ايەلى دە ات قۇلاعىندا وينايتىن جاۋىنگەر قوعام. جۇسىپبەكتىڭ «كۇنىكەيدىڭ جازىعىنان» كۇنىكەي قىزدىڭ قاشاعاندى قۋعان اڭگىمەسىن وقىساڭىزدارشى

قازاق كوشپەلى ءومىر سالتىنا بايلانىستى قاتىن- قىزدارىن ءبىر بولمەگە تىعىپ تاستاي المايدى، بىرىنەن ءبىرى جاسىرىنبايدى، ويىنا كەلگەنىن ەركەگى دە، ايەلى دە حان الدىندا بولسا دا قورىقپاي ايتادى. بۇگەجەكتىكتى بىزگە رەسەي وتار ۇكىمەتى، جازالاۋشى وتريادتارى، قۇلدار، ودان قالدى اشتىق، رەپرەسسيالار اكەلدى. ءماشھۇر جازبالارىنىڭ ىشىندە «مۇسابەك كوتەرىلىسى» دەگەن اڭگىمە بار: «كەشە قوڭىرات دەگەن ەلدە –«كوكتىڭۇلى ساپاق»- اتانعان كىسى بولدى. سونىڭ ءىنىسى مۇسابەك داتحانىڭ ات ارقاسىنا مىنگەن كۇنىندە قوڭىرات دەگەن ەلدىڭ كوشىن شۇبىرتىپ ساناپ، الگى ايتىلعان رەتتى ءىستى زەكەتشىلەر (قوقان ادامدارى-ج.ا.) قىلىپ تۇرعاندا، تۇيە جەتەكتەگەن ءبىر بايبىشە قاتىن مۇسابەككە ءۇرىستى:

- اي، سەن، جامان مۇسابەك بي، سەن بەرى كەل!- دەيدى.

باستاپقى حاننىڭ ءتۇسىندا،

ارعىماق مىندىك نوقتالاپ،

سوڭعى حاننىڭ ءتۇسىندا

شاركە ءبىر كيدىك سوقتالاپ!- دەگەن وسى ەكەن-اۋ! كەشە سەنىڭ اعاڭ ساپاق ۇيىندە وتىرىپ، ءبۇحارا مەن قوقاننىڭ حانىنا ايتقانىن قىلدىرۋشى ەدى. سونىڭ شىققان جەرىنەن سەن دە شىقتىڭ عوي! سەنىڭ ءتۇسىڭدا كورگەن كۇنىمىز مىناۋ بولسا، قارتايعان كۇنىمىزدە قىز-كەلىنشەك ورنىندا بولىپ، قۇرىپ، سۋالىپ قالعان ەمشەگىمىزدى ءار سارتقا ءبىر ۋقالاتىپ قويعانىڭ! سەنى تاپقان قاتىن يت تە: «ۇل تاپتىم!»- دەپ، قۋاندى-اۋ! ءبۇيتىپ اۋىرتىپ تاپقان ارتىمنىڭ ساداعاسى كەت!»- دەپ، بايبىشە اتىن سانعا ءبىر ءۇرىپ، جونەلە بەرگەندە، مۇسابەكتە ەس قالمادى، اجار، ءتۇر قالمادى.

ەسى شىعىپ كەتتى، ۇستىندەگى كيىمىن دال-دال قىلىپ، ءجۇلىپ-ءجۇلىپ تاستادى دا:- ال، بوزبالا، ءبىر كۇن تۋىپپىز، ءبىر كۇن ءولىپپىز! ولگەن ولگەن جەردە، قالعان قالعان جەردە!- دەپ»، قىرىپ-جويىپ قوقاننىڭ شەنەۋنىكتەرىن قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى.

ءسىز وسىنداي بايبىشە-قاتىندى ۇرماق تۇگىلى «ءاي» دەپ كورىڭىز، نە بولادى ەكەنسىز، سول جەردەگى ەلدىڭ ازاماتتارى باسىڭىزدى جۇلىپ الادى.

***

قازاق ايەلىنىڭ قادىرى قاشان جانە نە سەبەپتى كەتتى؟ بىرىنشىدەن، قالاي سوۆەت ۇكىمەتى قالىڭ مال ينستيتۋتىن قىلمىسقا اينالدىردى، سولاي قادىرى كەتتى. قازاقتىڭ ءوز زامانىندا 47 جىلقىنى بايلاپ-ماتاپ بەرمەسەڭ ساعان قاتىن جوق. قازاقتا ءتىپتى ۇساق مالدىڭ بيلىگى دە قاتىندا بولادى. قاتىنمەن بىرگە وتاۋ ءۇيىڭ، جاساۋ-دۇنيەڭ كەلەدى، جۇرت قاتارلى ءۇي بولاسىڭ، ادام قاتارىنا قوسىلاسىڭ. ارينە، قازاق قوعامى ەر ازاماتىن الدىنا سالعان پاتريارحالدى قوعام، ايەلى ەر ازاماتىن قادىرلەيدى، اتىن اتامايدى، الدىنان كەسىپ وتپەيدى. ءبىز سول قوعامنىڭ سارقىنشاق داستۇرلەرىن كوردىك، بالا كەزىمىزدە اجەلەرىمىز دە الدىمىزدان جول كەسپەيتىن، ازامات دەپ قۇرمەت كورسەتەتىن، ول قۇرمەتتى كورگەن سوڭ ءوزىڭنىڭ سوزىڭە، ىسىڭە جاۋاپتى بولاسىڭ.

قازاق ايەلىنىڭ قادىرىن كەتىرىپ جۇرگەن ەكىنشى توپ ءبىزدىڭ انشىلەر، ونەر – بوموند ادامدارى ت.ب.. مىسالى، ءيمانجۇسىپتىڭ ءانى دەپ «ءبىر تۇندە سەگىز قىزدى الىپ قاشتىم» دەيدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا سەگىز ەمەس، ءبىر قىزدى الىپ قاشىپ كور، مىڭ جەردەن ءيمانجۇسىپ بولساڭ دا ءولىمشى بولىپ تاياق جەيسىڭ، قىزدىڭ قالىڭ مالىنىڭ قۇنىنداي ايىپ تولەيسىڭ. ول قىزدىڭ ايتتىرعان جەرى بار، تولەپ قويعان قالىڭ مالى بار، ول بىرەۋدىڭ اماناتى. الىپ قاشۋ دەگەن رەسەي كەلگەن باستالدى، ورىس وندايلاردى التاي اسىرىپ قورعادى، شوقىندىردى. قازاق تا قارسىلاسىپ، شوقىنعانداردى ءولتىرىپ، «شوقىنشىنىڭ مالى ادال، قاتىنى ادال» دەپ قىز الىپ قاشقىشتاردىڭ سوڭىنان ءتۇستى. باستىسى كۇشپەن الىپ قاشام دەگەنىڭە قىز كونسە جاقسى، اقتوتىنىڭ اقان سەرىگە پىشاق تىعىپ العان وقيعاسى ەستە بولۋ كەرەك.

***

ارينە، قازاق قوعامىنىڭ ءبارى بىركەلكى ەمەس. وتباسىن قاشاندا قاتىن ۇستايدى، ۇقساتادى، ەركەك تابىسكەر، قورعان. بۇل ەرەجەگە ساي كەلەتىن دە، كەلمەيتىن دە ەركەكتەر بولادى. ساي بولماعان جاعدايدا ايەلدىڭ بيلەر كەڭەسىنە ارىز بەرىپ، باس ەركىن الاتىن جاعدايلار بولادى. قاتىنداردىڭ اراسىندا دا نەبىر بەتباقتارى، جەڭىل جۇرىستىلەرى ت.ب. ول زاماندا دا بولعان. ول جاعدايدا اقسۇيەكتەرى، ورتا تابى قاتىندى ۇرمايدى، سوقپايدى، بۇل بولمايتىن شارۋا ەكەن دەيدى دە، دۇنيە-مۇلكىمەن توركىنىنە اپارىپ تاستايدى.

كەدەي-كەپشىك، قۇلدار مەن كۇڭدەردىڭ ۇلەسى قازاقتا ونشا كوپ بولمايدى، ولار ءوز تىرشىلىگىن جاساپ جاتادى. مىنە، وسى ورتادا قاتىن ۇرۋ دەگەن بولادى. ءبىز جۇسىپبەككە، ونىڭ «اقبىلەگىنە» جۇگىنەيىك: «يتاياقتىڭ ۇلتاراعى، يتاياق اكەسى باقىراش، باقىراشتىڭ اكەسىن ادام بىلمەيدى. سوندىقتان ۇلتاراقتاردى جۇرت «ءتۇبى جوق، شۇناق قۇل» دەۋشى ەدى. جاسى قىرىققا كەلسە دە ءالى قاتىن العان جوق ەدى، ۇيتكەنى وزىنەن ۇلكەن ەكى اعاسى ۇشەۋ ارا ءبىر قاتىندى ازەر العان عوي....ۇلتاراق «جاقسىلاردىڭ» قاسىنا ەرىپ، ەت جەگەنگە بۋسانىپ، جەڭگەسىن قاتىنىنان جامان ۇرۋشى ەدى...»

***

ەگەر بۇرىڭعى قازاق زامانى بولسا بىشىمباەۆقا قانداي جازا قولدانار ەدى؟ بۇل تۋرالى تاعى دا ماشھۇرگە سۇيەنەيىك. اڭگىمە ۇلبيكە اقىننىڭ ءولىمى تۋرالى. ۇلى شەجىرەشى بۇل اڭگىمەنى «ۇلبيكەنى ءجۇن جەپ، جاباعى تىشقان ءبىر بايدىڭ بالاسى (بۇل بىشىمباەۆ سياقتىلارعا ادەمى كەلەتىن تەڭەۋ ەكەن!-ج.ا.) كوپ مال بەرىپ العان ەكەن. بايىنىڭ اتى بويتانسەرى ەكەن. تويعا بارىپ، ولەڭ ايتىسقانىن قىزعانىپ جۇرەدى ەكەن:

- ەگەر ەندىگارى تويعا بارىپ، ولەڭ ايتىسساڭ، ولتىرەمىن،- دەپتى.

كۇيەۋى ۇيدە جوعىندا قاينى-قايناعالارى ەركىنە قويا ما، -ۇرعىزبايمىز، ساباتپايمىز،- دەپ تويعا اپارىپ، ولەڭ ايتقىزىپ، توي تارقاعان سوڭ، كەلىنشەك-قاتىن اياقسىز اسىعىپ، ۇيىنە قايتىپ، سىلاڭ ەتىپ ۇيىنە كىرىپ كەلسە، يەسىز ۇيگە بايى بۇرىن كەلىپ، بالتاسىن قايراپ وتىر ەكەن. ەسىكتەن كىرىپ كەلگەن ۇلبيكەنى قاق ماڭدايدان قويدىڭ ءبىر قاتقان سانىمەن پەرىپ قالعان ەكەن. سونان ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتكەن دەسەدى...».

وسى ولىمگە كۇدەرى قوجا تورەلىك ايتىپ- بويتانسەرىنىڭ جاقىندارى ۇلبيكەنىڭ توركىنىنە – سۇيەك قۇنى، قارا قۇن، ونەر قۇنى دەپ ءۇش كىسىنىڭ قۇنىن تولەگەن. ونىڭ ۇستىنە وسى وقيعاعا كۋا بولعان جاننىڭ ءبارى كۇيىنىپ بويتان سەرىنى باس جەتىمى ءۇشىن دەپ ۇلبيكەنىڭ توركىنىنىڭ بوساعاسىنا بايلاعان. بوساعاعا بايلادى دەگەنى - بويتان سەرىنى ول جاق قۇل قىلىپ ۇستاسا دا، ولتىرسە دە ەرىكتى دەگەن ءسوز.

- مىنە، سىزدەر جامانداپ جۇرگەن قازاق ءداستۇرلى قوعامىنىڭ ءوزىنىڭ قاتىنىن ولتىرگەن بايىنا بەرگەن جازاسى. وسى جازانى نەگە قايتا جاڭعىرتپاسقا؟!

پروف. جامبىل ارتىقباەۆ

Abai.kz