"حالىق ءسوزى» گازەتىندە جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ «مادەنيەت» تەلەارناسىنداعى «كىتاپحانا» باعدارلاماسى بويىنشا تۇسىرىلگەن سۇحباتتارىنىڭ جازباشا نۇسقاسى جاريالانىپ كەلە جاتقالى ءبىراز بولدى. ايتايىن دەگەنىمىز، وتكەن جىلى ۇلتتىق تەلەارنانىڭ ۇزدىك باعدارلامالارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان بۇل سۇحباتتار ارقانداي ورتادا اۋىزعا ىلىگىپ قالىپ ءجۇر. www.ikitap.kz سايتىنداعى جۇلدىز ءابدىلدا ۇيىمداستىرعان اشىق اڭگىمە دە وسى سۇحباتتار نەگىزىندە قاعازعا تۇسكەن ەكەن. جازۋشى جاقىندا ءبىر قالامداسىنان: «كەشە www.ikitap.kz سايتىنداعى سۇحباتىڭىزدى وقىدىم. جالپى، پروزانىڭ تابيعاتى تۋرالى، جاڭا اعىمدار نەمەسە باسقا جازۋ ءادىس-تاسىلدەرى جايلى بايىپتى، سابىرلى، ورنىقتى اڭگىمە قاجەت سەكىلدى. ادەبيەت وزگەردى. بىراق، ادەبيەت دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ وزگەرىپ كەلەدى»، – دەگەن حات الىپتى. شىنىندا دا قازىرگە دەيىن ول جۇزگە جۋىق سۇحبات جاساعان ەكەن. جينالىپ قالعان سۇراقتار دا از ەمەس كورىنەدى. دەمەك، اڭگىمەنىڭ باسىن ءبىر قايىرىپ قوياتىن كەز كەلگەن سياقتى.
– قالامداسىڭىزدىڭ جوعارىداعىداي حاتىنا نە دەپ جاۋاپ بەرمەكشىسىز؟

"حالىق ءسوزى» گازەتىندە جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەكتىڭ «مادەنيەت» تەلەارناسىنداعى «كىتاپحانا» باعدارلاماسى بويىنشا تۇسىرىلگەن سۇحباتتارىنىڭ جازباشا نۇسقاسى جاريالانىپ كەلە جاتقالى ءبىراز بولدى. ايتايىن دەگەنىمىز، وتكەن جىلى ۇلتتىق تەلەارنانىڭ ۇزدىك باعدارلامالارىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان بۇل سۇحباتتار ارقانداي ورتادا اۋىزعا ىلىگىپ قالىپ ءجۇر. www.ikitap.kz سايتىنداعى جۇلدىز ءابدىلدا ۇيىمداستىرعان اشىق اڭگىمە دە وسى سۇحباتتار نەگىزىندە قاعازعا تۇسكەن ەكەن. جازۋشى جاقىندا ءبىر قالامداسىنان: «كەشە www.ikitap.kz سايتىنداعى سۇحباتىڭىزدى وقىدىم. جالپى، پروزانىڭ تابيعاتى تۋرالى، جاڭا اعىمدار نەمەسە باسقا جازۋ ءادىس-تاسىلدەرى جايلى بايىپتى، سابىرلى، ورنىقتى اڭگىمە قاجەت سەكىلدى. ادەبيەت وزگەردى. بىراق، ادەبيەت دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ وزگەرىپ كەلەدى»، – دەگەن حات الىپتى. شىنىندا دا قازىرگە دەيىن ول جۇزگە جۋىق سۇحبات جاساعان ەكەن. جينالىپ قالعان سۇراقتار دا از ەمەس كورىنەدى. دەمەك، اڭگىمەنىڭ باسىن ءبىر قايىرىپ قوياتىن كەز كەلگەن سياقتى.
– قالامداسىڭىزدىڭ جوعارىداعىداي حاتىنا نە دەپ جاۋاپ بەرمەكشىسىز؟
– ادەبيەت كۇندە وزگەرسە، تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «قارويىن» وقىماي قويار ەدىك. بۇل اڭگىمە ماعان سۋرەت ونەرىندەگى وتكەن زاماندا سالىنعان بوياۋى قالىڭ تۇپنۇسقا كارتيناداي ەلەستەيدى. اتاقتى سۋرەتشىلەردىڭ سالعان كارتينالارىنىڭ تۇپنۇسقاسىنا باعا جەتپەيدى. بىراق، جوعارىداعى حاتتى بۇگىنگى كۇنگى تالانتتى قالامداستارىمنىڭ ءبىرى بىلمەي جازىپ وتىرعان جوق. ادەبيەتتە جاڭادان تاۋ تۇرعىزا المايتىن دارمەنسىزدىگىمىزدى سەزىنە باستادىق. قالامداستارىنىڭ سول دارمەنسىزدىگىنە شامدانعان، قايراعان ءتۇرى شىعار. قازىرگى زاماندا مىقتى شىعارما تۋدىرۋ ءۇشىن سونداي كوزسىزدىك كەرەك. بىزگە جەتپەسە، ماعاۋيننىڭ «مەنى» جەتپەيدى. سوندىقتان دا كوكىرەگىندە «مەنى» بارلاردى قۇرمەتتەي الساق، قانەكي، دەپ وتىرمىز.
– «كىتاپحانا» باعدارلاماسىنىڭ ماقساتى نە؟
– مۇحتار ماعاۋين ءبىر سۇحباتىندا: «مەن «ادەبيەت تومەندەپ كەتتى» دەپ ايتا المايمىن. ادەبيەت قايتا جوعارىلادى. ادەبيەتتىڭ ساپاسى شىعارمالاردىڭ سانىمەن ەسەپتەلمەيدى»، – دەپتى. ال، قاليحان ىسقاق اعامىز: «بۇگىن ادەبيەت بار سياقتى، بىراق ادەبيەت جوق»، – دەپ سالدى. بىزگە ەكى كۇننىڭ بىرىندە ايتىلىپ جۇرگەن وسىنداي ەكى ءتۇرلى پىكىر جۇمىس تاۋىپ بەردى، قىسقاسى. «ادەبيەت بار، الايدا ادەبيەتتى باعالاۋ جوق»، – دەگەن پىكىرگە كەلدىك.
– جوعارىدا اتالعان اشىق اڭگىمەدە ءسىزدىڭ «ۇزدىك ون اڭگىمە» اتتى ساراپتاماڭىزدى مىسالعا كەلتىرىپتى. ءسىز بۇرىنعىلار ءوتتى-كەتتى دەپ، قازىرگى ءوز قاتارىڭىزداعى ون جازۋشىنىڭ اڭگىمەسىنە قىسقاشا تالداۋ بەرىپسىز. سونى كەڭەيتىپ ايتا الاسىز با؟
– ءبىزدىڭ قاتار ايگۇل كەمەلباەۆا، دۋمان رامازان، ءمادينا وماروۆالارمەن تولىققالى قاشان. مەن ودان دا ءالى ەش جەردە جاريالانباعان مىنا ۇزدىك ون كىتاپ تۋرالى جەكە پىكىرىمدى وقىپ بەرەيىن:
«مۇحتار ماعاۋين سوڭعى كەزدەرى تەڭىز تۇبىنە باتقانداي جىم-جىرت. بىراق تەڭىز تۇبىنەن الىپ كوك كيت كوتەرىلىپ كەلە جاتقانداي كۇتۋلىمىز. ول – مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان جانە ونىڭ اينالاسى» اتتى تاريحي دەرەكتى حيكاياتى. العاشقى تومى كىتاپ دۇكەندەرىندە ساتىلىپ جاتىر. ادەبيەت سىنشىسى ءامىرحان مەڭدەكە: «بۇل ءوزى جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا ءتورت كىتاپتان تۇرادى. ەكىنشى كىتابى باسپاحانادا جاتقان كورىنەدى»، – دەدى. وسى كۇندەرى چەحيادا تۇرىپ جاتقان قازاق قالامگەرىمەن ءامىرحان مەڭدەكە ءبىر-ەكى مارتە حابار الىسقان سوڭ سۇرادىق. «ءتورت توم تۇگەل جارىق كورسە، سۇمدىق جاڭالىق بولادى»، – دەيدى ادەبيەت سىنشىسى. شىڭعىس حانعا الىپ ەسكەرتكىش ورناتقان موڭعولدار دالادا قالادى دەگەن ماعىنادا ايتىپ وتىر. ماعاۋيننىڭ شىڭعىس حاندى: «ونىڭ اتا-تەگىن قۋالاساڭ، قياتتان شىعادى. قيات – ەجەلدەن تۇرىك رۋى. ول قازاقتىڭ تاريحىندا بار»، – دەپ جۇرگەنىن ۇمىتپايىق. ءسوز جوق، ەندىگىدە ۇزدىك ون كىتاپ ءتىزىمىن تاعى دا ماعاۋين باستاۋعا ءتيىس ءتارىزدى. تاعى دا دەپ وتىرعان سەبەبىمىز، جازۋشىنىڭ شەتەلدە جاتىپ جازعان «جارماق» رومانى وسىعان دەيىن ۇزدىك وندىقتىڭ الدىن بەرگەن جوق ەدى. الايدا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ناق وسى شىعارما داقپىرتى ءسونىپ، تەز ۇمىتىلىپ بارا جاتىر. ال، «شىڭعىس حان جانە ونىڭ اينالاسى» قازاقتار ءۇشىن عاسىر كىتابى اتانۋى عاجاپ ەمەس. تۇرسىنجان شاپاي ايتپاقشى، «اسىقپاي، ارتىن كۇتەيىك».
ازىرگە ادەبيەتتى شىن باعالاساق، ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ «سوڭعى پارىز» رومانى الدىعا كىتاپ سالماۋعا ءتيىس. «سونداي دا ءبىر كۇن بولعان»، «سونداي دا ءبىر ءتۇن بولعان» اتتى ەكى بولىمنەن تۇراتىن بۇل كولەمدى روماندى قازىرگى ۋاقىتتا ءتوزىمىڭ جەتىپ وقىپ شىعۋ وڭاي ەمەس، ارينە. كوپشىلىكتىڭ كىتاپتى ۋاقىت وتكىزىپ، دەمالۋ ءۇشىن وقۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىگىنە اسا ساي كەلە بەرمەيدى. كىتاپتى دا ەڭبەك ءسىڭىرىپ وقىپ، تاعىلىم الۋىمىز كەرەكتىگى ۇمىتىلىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى. ەميل زوليانىڭ «شابىت» رومانىنداعى باي ايەلگە كىتاپ وقىپ بەرۋشى قىزمەتىن اتقاراتىن بويجەتكەن ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. قازىر كىتاپ وقۋعا ەرىنگەن ادامعا سونداي قىزمەتتىڭ ورنىن الماستىراتىن ءتۇرلى ەلەكتروندى ءتاسىل بار. بىراق ونى جازۋشىلار دا، وقىرماندار دا تولىق پايدالانا الىپ جۇرگەن جوق. بۇل اڭگىمە اراسىندا ايتىلعان ءسوز، ايتپەسە «سوڭعى پارىز» ۇلتىم، ەلىم، جەرىم دەپ جۇرگەندەر ەڭبەك ءسىڭىرىپ-اق وقيتىن جانە سوعان ابدەن لايىقتى شىعارما. ەكولوگيا ماسەلەسى قازاقتىڭ جانىنا قاتتى باتىپ جۇرگەن تاقىرىپ ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز دۇرىس.
   جالپى، قازاق ادەبيەتى تولىق وقىلماي، تولىق زەرتتەلمەي جاتقان ءتارىزدى. كەيبىر شىعارمالار اۆتورىنىڭ داڭقى مەن داقپىرتى سۇيرەلەمەسە، مۇلدەم ۇمىت قالىپ جاتادى. وقىرمانداردىڭ جازۋشىنى كەش ءبىلىپ، كەش تانىپ جاتاتىن كەزدەرى دە بار. قۇر ءسوز قىلماي، ناقتى مىسالمەن ايتايىق. جاقىندا بەلگىلى پۋبليتسيست-رەداكتور سەرعازى مۇحتاربەك: «بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن وقىپ، تىم جاقسى جازۋشى ەكەن-اۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. قازىر باسقا شىعارمالارىن ىزدەپ تاۋىپ، وقىپ جاتىرمىن»، – دەدى. سول سياقتى قالىڭ وقىرمان اراسىندا جارىسقا سالسا، دۋلات يسابەكوۆتىڭ كەز كەلگەن كىتابى ۇزدىك وندىقتىڭ ىشىندە جۇرەر ەدى. بىلتىر قايتالاپ باسىلىپ شىققان «قارعىن» رومانى  پسيحولوگيالىق باعىتتا جازىلعان، جاڭاشا ويلاۋ سيپاتىنداعى ەركىن رۋحتى دارىپتەيتىن مىقتى شىعارما. وسىلاي كوپتەگەن قالامگەرلەردىڭ اتى-ءجونىن تىزە بەرۋگە بولادى، ونداي قالامگەرلەر قازاق ادەبيەتىندە جەتىپ ارتىلادى. بىراق سوڭعى كەزدەرى ۇزدىك وندىقتىڭ ءتىزىمى جاسالعاندا، كوبىنە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا تۋعان شىعارمالار ساناتقا الىنىپ ءجۇر. ون ۇزدىك كىتاپتى تاڭداۋدا ءبىز دە سول تالاپ تۇرعىسىنان كەلدىك. سونىمەن بىرگە: «بۇل تىزىمدە تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ كىتابى نەگە جوق؟»، – دەگەندەي ساۋال تۋسا، ونى دا ءادىل قويىلعان سۇراق دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.  بىزدىڭشە مۇنداي ءتىزىم جىلدا جاسالۋى كەرەك، ءبىردى-ەكىلىسى تىزىمنەن ءتۇسىپ قالىپ، ورنىنا باسقالارىنىڭ كەلگەنى ءجون. سەبەبى، ادەبيەت توقتاپ قالعان ءولى سۋ ەمەس، ول ەرتىستىڭ، ەسىلدىڭ، سىرداريانىڭ، جايىقتىڭ، ىلەنىڭ اعىسىنداي بىردە تاسىپ، بىردە تۇنىپ جاتۋى كەرەك.
سونىمەن، «شىڭعىس حان جانە ونىڭ اينالاسى» ءالى جازىلىپ بىتكەن جوق; «سوڭعى پارىزعا» كوپشىلىك وقىرماننىڭ ءتىسى باتا قويماعانى بىلاي تۇرسىن، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ وزدەرى دە باتىلى جەتىپ تولىققاندى پىكىر ايتا الماي جاتىر; «قارعىننىڭ» قايتالاپ باسىلعانى بولماسا، دۋلات يسابەكوۆ دراماتۋرگياعا كوبىرەك قالام تارتىپ كەتتى; كەزىندە وقىرمان قاۋىم قىزىعىپ تا ءسۇيىنىپ وقىعان باسقا جازۋشىلارىمىز پۋبليتسيستيكادان بولماسا، كوركەم ادەبيەتتەن جاڭا كىتاپ شىعارا قويعان جوق دەي كەلىپ، ءوز باعدارلامامدا جۇزدەن اسا كىتاپتى تالداعاننان كەيىن ۇزدىك ون كىتاپتىڭ ءتىزىمىن بىلايشا ءتۇزدىم: ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ قازاقشاعا اۋدارعان ارابتىڭ حالىق رومانى «بەيبارىس»، تۇرسىنجان شاپايدىڭ «قازاقتىڭ جانى» توپتاماسى، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ كريليتسامەن تولىق باسىلىپ شىققان 6 تومدىق «قىلمىسى»، «ادام جازعان اپوكاليپسيس» اتانعان ادام مەكەباەۆتىڭ «قۇپيا قويماسى»، تولەن ابدىكوۆتىڭ «پاراسات مايدانى» جيناعى، ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «ءابىلحايات» اتتى ەستەلىكتەرى، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ «ءتالتۇس» رومانى، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا «اقشام حاتتارى»، قىتايدا قازاقشاعا اۋدارىلىپ، توتە جازۋمەن جارىق كورگەن نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى ورحان پامۋكتىڭ «مەنىڭ اتىم قىزىلى» مەن مو ياننىڭ «قىزىل جۇگەرىسى». قايتالاپ ايتايىن، بۇل ۇزدىك ون كىتاپتىڭ ءتىزىمى «مادەنيەت» تەلەارناسىندا جۇرگىزىلگەن «كىتاپحانا» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزىندە جاسالدى. ءالى تالدانىپ ۇلگەرمەگەن كىتاپتاردىڭ ىشىندە بۇلاردان دا مىقتىلارى بولۋى مۇمكىن.
– بۇل ءوز كوڭىلىڭىز ءۇشىن جاساعان ءتىزىمىڭىز بولار. www.ikitap.kz سايتىندا –سىزدەن ون كىتاپتىڭ ەمەس، ءۇش كىتاپتىڭ ءتىزىمىن اتاساڭىز دەپ ءوتىنىپتى عوي.
– ءيا، جۇلدىز: «بۇگىنگى كوزى ءتىرى جازۋشىلاردىڭ ىشىندە ەڭ مىقتىلارى كىمدەر؟ قاي جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ وقۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟» دەپ قويدى سۇراقتى. مەن ەموتسيانىڭ ادامى بولارمىن. ۇشەۋمەن شەكتەلگەنىم راس. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن سۇحباتتى تۇگەل كەلتىرەيىك:
«بۇگىنگى كوزى ءتىرى جازۋشىلاردىڭ ىشىنەن ءۇش جازۋشىنى بولەك اتاپ ايتۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، ءسوز جوق، مۇحتار ماعاۋين. جەكە ءوزىم كۇللى جۇرت مويىندايتىن مۇحتار ماعاۋيننىڭ بۇكىل شىعارمالارىن جوعارى قويا وتىرىپ، «جارماققا» بايلانىستى كۇماندى ويىمدى بىلدىرەمىن. اڭگىمە جەكە شىعارما تۋرالى عانا بولىپ وتىر. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىن ۇلكەن جازۋشىنىڭ ەگدە تارتقان كەزىندەگى ءبىر ءساتتى، ءبىر ءساتسىز ەكسپەريمەنتى دەپ ايتۋعا بولادى. ساتتىلىگى – جاڭا ادەبي ءتاسىل ارقىلى قوعامنىڭ بۇكىل قوياسىن اقتارىپ بەرە العاندىعى. ساتسىزدىگى – الەم ادەبيەتىندە بار، كوپ قايتالانعان ءۇردىستىڭ كوشىرمەسى سياقتى اسەر ەتەتىندىگى. مىسالى، «نوبەل» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى گەرمان گەسسەنىڭ «ستەپنوي ۆولك» دەگەن رومانى بار. ادام ەكىگە جارىلىپ تۇرادى – بىردە ادام، بىردە جىرتقىش. ياكي، ادام جانىنىڭ، ادامنىڭ بولمىسىنىڭ ەكىگە جارىلۋى.
بولگاردىڭ پاۆەل ۆەجينوۆ دەگەن جازۋشىسى دا ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىندەگى ارپالىستى وسىلاي ەكىگە جارىلۋ ارقىلى سۋرەتتەگەن. الەمدىك ادەبيەتتە ونداي-ونداي كوپ. سوندىقتان، ماعان «جارماق» ءبىزدىڭ ۇلكەن جازۋشىمىز سول ءۇردىستى قايتالاپ، سول سوقپاققا تۇسكەندەي اسەر ەتتى. ەگەر الەمدىك ادەبيەتتە ونداي ءۇردىس بولماعان بولسا، مۇنى كەرەمەت دۇنيە دەپ باعالاۋعا بولار ەدى. ال ۇلتتىق ادەبيەت تۇرعىسىنان باعا بەرسەك، بۇل، ارينە، كەرەمەت شىعارما. ال ءبىزدىڭ ماعاۋيندەي جازۋشىمىزدىڭ «جارماعى» نەگە الەم ادەبيەتىن دۇركىرەتىپ كەتە المادى؟ ءوزى ەۋروپانىڭ قاق تورىندە تۇرىپ جاتقان جازۋشى جانە. نەگە الەم ادەبيەتىندە سوعان ءبىر كەرەمەتتەي باعا بەرىپ جاتقان جوق؟ سەبەبى، ءۇردىس بار. ياعني، ولار ءۇشىن جاڭالىق ەمەس. بىراق، قازاق ادەبيەتىندە اۋەزوۆتەردەن كەيىن تۇرعان تۇلعا وسى ماعاۋين. قاي-قاي تىزىمدە دە ول كىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى زاڭدىلىق.
ۇلتتىق ادەبيەت تۇرعىسىنان كەلسەك، ءتىزىم ءسال باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەدى. ال الەمدىك ادەبيەتتىڭ تۇرعىسىنان قاراعاندا، نازار اۋداراتىن ەكىنشى جازۋشى – تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ. «كەنە» دەگەن ءبىر عانا شىعارماسىن الايىق. ادامنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن تىس پاراللەلدى ءومىردى كورسەتۋىن جاڭالىق دەپ باعالاۋعا بولادى. ەڭ باستىسى، جاڭالىقتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ كەتپەگەن، شىنايى كوركەمدىك قۋاتى بار دۇنيە. ادامنىڭ ومىردەن وتكەننەن كەيىنگى جان-دۇنيەسىنىڭ ەكى دۇنيە اراسىنداعى كورىنىسى. ءوزى جانە وزىنە دەگەن اينالاسىنىڭ كوزقاراسى. وتە كەرەمەت سۋرەتتەلگەن.
ءۇشىنشىسى – تولەن ابدىكوۆ. تولەن ابدىكوۆتىڭ قاي شىعارماسىن الساڭىز دا، الەمدىك ۇردىسكە ىلەسە الادى. كەڭەستىك زاماندا جازىلعان شىعارمالارىنىڭ وزىنەن دە سانا اعىمى، پوستمودەرنيستىك ءۇردىس بايقالادى. ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋى كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە دە تولەن ابدىكوۆتىڭ شىعارمالارىندا بولدى. «وڭ قول» دەگەن اڭگىمەسىنەن باستاپ، كۇنى كەشە عانا جازىپ بىتىرگەن «تۇعىر مەن عۇمىر» دەگەن رومانىنا دەيىنگى بارلىق شىعارمالارىندا ادامنىڭ بولمىسىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى بار. پەنداۋي ومىرگە ادامنىڭ ەكى ءتۇرلى كوزقاراسپەن قاراۋى. ياكي، ادامنىڭ بولمىسى ەكىگە جارىلادى دا، شىندىق ءۇشىن وزىمەن-ءوزى ايتىسادى. بۇنىڭ وقىرمانعا ۇناۋىنىڭ سەبەبى، ادام ءومىر بويى شىندىقتى ىزدەۋمەن بولادى.
–  ال ەگەر اڭگىمە ۇزدىك شىعارمالار تۋرالى بولسا شە؟
– ەگەر اڭگىمە ءۇش جازۋشى تۋرالى ەمەس، ءۇش ۇزدىك شىعارما تۋرالى بولسا، ءۇشىنشى ورىنعا مەن جازۋشى ادام مەكەباەۆتىڭ «قۇپيا قويما» اتتى رومانىن قوياتىن ەدىم. بۇل روماننىڭ ەرەكشەلىگى – وقىلىمدىلىعىندا. قازىر كوپتەگەن شىعارمالار وقىلىمدى ەمەس. ءبارى قاراما-قايشىلاسىپ جاتاتىندىقتان، وقۋ، وقىعاندى بويعا ءسىڭىرۋ اۋىرلاۋ كەلەدى. قاراپايىم وقىرمانعا شىعارمانىڭ تۇپكى يدەياسىنىڭ جەتۋىنىڭ ءوزى قيىنعا تۇسەدى. ال ادام مەكەباەۆ سونى قاراپايىم سيۋجەتتەرمەن-اق بەرە العان. بۇل ءوزى وقيعالى رومان. سيۋجەتى وقىرماندى قىزىقتىرىپ، ەلىكتىرىپ وتىرادى. ءبىر وقيعادان ءبىر وقيعا تۋىندايدى. وسىلايشا، سيۋجەت وزىنەن-ءوزى بىرتە-بىرتە شيرىعىپ شىعا كەلەدى. ياعني، ديناميكا بار. بۇل – جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىن كورسەتەتىن، كلاسسيكالىق ۇلگىدە جازىلعان شىعارما. بۇل جەردە رومانتيكالىق سارىن دا جوق.
رومانتيكالىق سارىن تۋرالى تەكتەن-تەككە ايتىپ وتىرعان جوقپىز. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى جازۋشىلارىمىزدىڭ قاي-قايسىسى دا وقىرماننىڭ كوڭىلىن رومانتيكالىق سارىنمەن الىپ كەلدى. بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتتە باسىم باعىت. ال حالىقتىڭ باسىنداعى قاسىرەتتى وقيعالى شىعارما ەتىپ جازىپ، شىعارمانىڭ ىشتەي دامۋى ارقىلى كولەمدى شىعارمامەن وسىلاي وقىرماننىڭ كوڭىلىن الۋ تۇرعىسىنان كەلىپ ەسەپتەگەن كەزدە ادام مەكەباەۆتىڭ وسى رومانى، بالكىم، الدىنا شىعارما سالماۋى مۇمكىن. ۇزدىك ۇشتىكتىڭ قاتارىنا وسى شىعارمانى ويلانباستان قوسۋعا بولادى. ادام مەكەباەۆتىڭ باسقا شىعارمالارى تۋرالى پىكىر باسقا بولسا دا، «قۇپيا قويما» تۋرالى پىكىر باسقا بولۋى كەرەك. روماندى وقىعان ادامداردىڭ كوپشىلىگى وسىنداي پىكىردە سياقتى. مىسالى، عالىم جايلىباي، مارال ىسقاقباي، احات جاقسىباەۆ سىندى قالامگەرلەرىمىز وسى شىعارما تۋرالى جاقسى پىكىر بىلدىرگەنىنە كۋامىن.
– ەكسپەريمەنت جاساۋدان قورىقپايتىنداردىڭ ىشىندە كىمدەردىڭ شىعارمالارىن وڭ باعىتتا كەلە جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى؟
– ويلانباستان قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسى دەپ ايتۋعا بولاتىن جازۋشىلار بار. مارحابات بايعۇت،  جۇماباي شاشتايۇلى، نەسىپبەك ءداۋتايۇلى، ديداحمەت ءاشىمحان، سەرىك اسىلبەكوۆ باستاعان شوعىر. بۇلاردىڭ بارلىعىن قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەپ ايتۋعا بولادى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزىندە ءوسىپ شىققان جازۋشىلار. بىراق، ءبىزدىڭ الدىمىزدان ۇنەمى شىعا بەرەتىن ءبىر سۇراق بار. نەگە ءبىز الەم ادەبيەتىنە قوسىلا الماي جاتىرمىز؟ نەگە ءبىزدى الەم ادەبيەتى مويىنداماي جاتىر؟ كەيبىر ۇلكەن جازۋشىلارىمىزدىڭ ءومىربايانىن قاراپ وتىرساق، شىعارمالارىنىڭ پالەنباي تىلگە اۋدارىلعانىن اڭعارامىز. بىراق، سول پالەنباي تىلگە اۋدارىلعاننان كەيىن ءارى قاراي تۇيىققا تىرەلەمىز. دەمەك، ەسەپ ءۇشىن، ساياسي نەمەسە رۋحاني قارىم-قاتىناستاردىڭ جاقسارۋى ءۇشىن جاسالعان نارسە دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق، بۇل جايت مەن اتاعان نە اتاماعان جازۋشىلارىمىزدىڭ تالانتىن ءبىر مىسقال دا كەمىتپەيدى. ءوز باسىم بۇل جازۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ شىعارمالارىن ءالى كۇنگە دەيىن قىزىعا وقيمىن. ۇيرەنەتىن تۇستارى دا از ەمەس. ارينە، الەمدىك ادەبيەت ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ تىلىمەن سويلەپ كەتپەيدى. ەگەر عايىپتان تايىپ الەمدىك ادەبيەت ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ تىلىمەن سويلەپ كەتەتىن بولسا، جاڭاعى جازۋشىلاردىڭ كەيبىرى الدىڭعى قاتاردان كورىنىپ قالۋى مۇمكىن.
قازىر ءبىز «كىتاپحانا» شەڭبەرىندە الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارى، وسى تۇرعىداعى اۋدارمالار بويىنشا پىكىر تالاستىرىپ ءجۇرمىز. سولاردىڭ كەيبىرىنىڭ جاڭاعى ءبىز ايتىپ وتىرعان جازۋشىلاردان پالەندەي وزىپ كەتكەن ەشتەڭەسى جوق. «الەم ادەبيەتىندەگى وزىق شىعارمالارمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ جازىپ جۇرگەندەرى الدەقايدا مىقتى» دەگەن ءسوزدى ءوز باسىم بۇرىن نامىس ءۇشىن ايتىلاتىن شىعار دەپ ويلايتىنمىن. قازىر مەن ونداي كوزقاراستا ەمەسپىن. جۋىردا قاليحان ىسقاقتىڭ «قوڭىر كۇز ەدى» پوۆەسىن قايتالاپ وقىپ، تالقىلاپ وتىرعان ۋاقىتتا وزىمشە وي ءتۇيدىم. ءبىز، كەيىنگى جازۋشىلار وسى «قوڭىر كۇز ەدىنىڭ» دەڭگەيىنە جەتە الامىز با؟ بۇل شىعارمانىڭ شەبەرلىكپەن ورىندالعانى سونشا، ونداي شەبەرلىك پەن ونداي ەڭبەك ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىنىنە كۇمانمەن قاراعانداي بولادى ەكەنسىڭ. بىراق ولار ەكسپەريمەنت جاسايتىنداردىڭ تىزىمىندە جوق.
– ەكسپەريمەنت دەگەندە، «بولاشاقتىڭ جازۋشىلارى كىمدەر؟» دەگىم كەلگەن. ءبىز كىمدەردىڭ شىعارمالارىن وقۋىمىز كەرەك؟
– بۇل ورايدا ءتىزىمدى ءسال وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى. مەنىڭ تىزىمىمدەگىلەر وزدەرىنىڭ ونداعان جىل ۋاقىتىن قۇرباندىققا شالعان بۋىن. قايتا قۇرۋ، توقىراۋ، نارىقتىق قيىنشىلىق كەزىندە ادەبيەتپەن اينالىسا الماي، ءبىراز ۋاقىتتارىن تەككە وتكىزىپ الدى. سونىڭ سالدارىنان مۇمكىنشىلىگىن تۇتاستاي سارقىپ بەرگەن جوق. اسقار التايدان باستالىپ، نۇرعالي وراز، ديدار امانتاي، روزا مۇقانوۆا، جاڭابەك شاعاتاي بولىپ جالعاسادى. كەيىنگى ايگۇل كەمەلباەۆا، دۋمان رامازان مەن ءمادينا وماروۆانى قوسۋعا بولادى، ءتىپتى، شىعارمالارى ىشكى قۋاتىن بويىنا جاسىرعان داۋرەن قۋاتتاردان كوپ ءۇمىت كۇتۋگە بولادى. بۇلاردان كەيىن دە كەرەمەت تولقىن ءوسىپ كەلە جاتىر. وزىمە ورتا بۋىننىڭ ۇنايتىن سەبەبى، بۇلار ءتۇرلى ەكسپەريمەنتكە بارىپ جاتىر. ول ەكسپەريمەنتتەرى جەمىسسىز دە ەمەس. ءداستۇرلى ادەبيەتتىڭ ۇلگىسىندە جازادى دەگەن اسقار التايدىڭ وزىنەن ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتىڭ نىشانى بايقالادى. ونىڭ «كوزجەندەت» دەگەن اڭگىمەسىن كەز كەلگەن تىلگە اۋدارىپ، ۇيالماي وسى ۇلتتىڭ اتىنان بايگەگە قوسۋعا بولادى. روزا مۇقانوۆانىڭ اڭگىمەلەرىندە دە جاڭاشىلدىق سيپاتى بايقالىپ وتىرادى. جۇرتتى تاڭعالدىرامىن دەپ، باسقالارداي ادام تاعدىرىنداعى پاراللەلدى ءومىردى الماعاننىڭ وزىندە، ادام تاعدىرىنداعى وزگەشە دۇنيەلەردى روزا شەبەر پايدالانادى. مىسالى، «ماڭگىلىك بالا بەينەدەگى» جەكە ادامنىڭ باسىنداعى تاعدىر نازار اۋدارتپاي قويمايدى. ياكي، تاعدىرلى اڭگىمە. سۋرەتشى كالمىكوۆ تۋرالى اڭگىمەسى بار. سۋرەتشىنىڭ ءبىر كەرەمەت كارتينانى تۋدىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قۇرباندىققا باراتىنى، ادامنىڭ اقىلى جەتپەيتىن ارەكەتتەرگە باراتىنى شەبەر سۋرەتتەلگەن. دەنى-قارنى ساۋ ادامدار جاسامايتىن ارەكەت. «موناستىر» دەگەن اڭگىمەسى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇل تىزىمگە مەن ديدار امانتايدى دا قوسار ەدىم. نەگە؟ ديداردا ەلىكتەۋ، سولىقتاۋ دا بولعان شىعار. تىلىندەگى كەمشىلىكتەر دە بولعان شىعار. بىراق، سوڭعى كەزدە ديداردىڭ اڭگىمەلەرىن وقىپ وتىرىپ، ءداستۇرلى ادەبيەتتەگى ءتىلدى جاقسى بىلەتىن جازۋشىلارىمىزدىڭ ءوزى قولدانباعان تىركەستەردى بايقاپ قالىپ ءجۇرمىن. جازۋشى ورازبەك سارسەنباەۆتىڭ «ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز ءتۇردى، ءتۇستى اجىراتا المايدى» دەگەن ءسوزى بار. «جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ ءتۇسىن سۋرەتتەي المايدى. ال چەحوۆتىڭ ارتىقشىلىعى، ول جاۋىپ تۇرعان قاردىڭ ءتۇسىن تۇستەپ بەرە الادى»، – دەيدى ورازبەك اعا. چەحوۆقا تەڭەمەي-اق قويايىن، ديدار امانتايدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ءار نارسەنى ادامنىڭ كوز الدىنا ەلەستەتە وتىرىپ جازادى. ءاربىر جازعان كورىنىسكە سۋرەت بەرەدى. سونىڭ بوياۋىن تابادى. قيمىل-ارەكەتتىڭ كورىنىسىن تاۋىپ بەرەدى. بۇل ءبىزدىڭ قازاق جازۋشىلارىندا جوق. ەندەشە، ونى نەگە مويىنداماسقا؟! ديدار وزىنشە ءبىر سوقپاق سالىپ جۇرگەن جازۋشى رەتىندە مويىندالۋى ءتيىس.
– ال سۋرەتكەرلىك تۇرعىسىنان كەلسەك شە؟
– سۋرەتكەرلىك جاعىنان قازىرگى جازۋشىلاردىڭ ىشىندە نۇرعالي ورازعا ەشكىم جەتپەيدى. نۇرعالي تابيعي سۋرەتكەر. وقىرماننىڭ كوڭىلىن الىپ جازۋعا جاقسى يكەمى بار. ومىردە دە، جازۋشىلىقتا دا سولاي. جازۋشىلىقتا دۋلات يسابەكوۆتىڭ يۋمورىنداي تابيعي يۋمور ەشكىمدە جوق-اۋ. جالپى، قاراۋىلبەك قازيەۆ، دۋلات يسابەكوۆ، مارحابات بايعۇت، نۇرعالي وراز تورتەۋىندە ۇقساستىق، وڭتۇستىككە ءتان ءبىر جىلى اعىس بار. جانە ول جىلى اعىس سۋرەتكەرلىكپەن بەرىلەدى.
–  ءجون ەكەن. ارنەدەن اڭىس بەرگەن، اۋىزشا تۇزىلگەن ءتىزىم ەكەنى بايقالىپ تۇر. كوڭىلىڭىزدە تاعى ءبىراز جازۋشى قالىپ قويعان سياقتى.
– راس... عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ سۇڭعىلالىعى بىرەۋلەر جاقتىرماسا دا ايتايىن، راقىمجان وتارباەۆقا دارىعانداي كورىنەدى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ تاكەن الىمقۇلوۆتى ەلەستەتەدى، بىرىمەن ءبىرى ساباقتاس ءتارىزدى، ەرەكشەلىگى تالاسبەك استارلى جازعاندا الىمدى جازادى. ۇزدىك وندىققا تالاسبەكتى ەل بەكەردەن-بەكەر قوسىپ جۇرگەن جوق. مارحابات بايعۇت – بەيىمبەت مايليندەي، مىسالى. نەسىپبەك ءداۋتايۇلى ورىستىڭ كەيبىر جازۋشىلارىنا ۇقسايدى، «دەرەۆنيا پروزاسى» دەگەن. بىراق، بۇلاردىڭ ىشىندە ۆالەنتين راسپۋتين دە، ورالحان بوكەي دە جوق.
– شەتەلگە تانىلا الماي جاتۋىمىزدىڭ سەبەبى، «ولاردىڭ ءبىزدىڭ تىلىمىزدە سويلەمەگەندىگىنەن» بە سوندا؟
– قازىر الەم ادەبيەتىندە ماگيالىق پروزا، سيقىرلى رەاليزم ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر. ول ادامدى سۇمدىق اربايدى. ءبىز ءالى مۇرجادان قىستا اق ءتۇتىن، جىلىلاۋ كەزدە قارا ءتۇتىن شىعۋى كەرەك ەكەن دەپ ءجۇرمىز. جاقىندا ينتەرنەتتەن مو يان مەن ورحان پامۋكتىڭ سۇحباتىن ەلدىڭ ءبارى وقىدى. باسقا جۇرتتاردا وق مۇرجانى قۇلاتىپ كەتكەندە، ءتۇتىن پەشتىڭ ۇستىندە تۇرعان شاينەكتىڭ شۇمەگىنەن شىعا باستاپتى. سودان-اق ايىرا بەرىڭىز.
– راحمەت!