ازاتتىق كۇرەسكەرى

سەرالى ءلاپيننىڭ 155 جىلدىعى قارساڭىندا

قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش شىعىس ساۋلەت ونەرى تاريحىن زەرتتەۋشى، وريەنتاليست، اعارتۋشى، زاڭگەر، ساياساتكەر، تۇركولوگ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى سەرالى مۇڭايتپاسۇلى  ءلاپيننىڭ 155 جىلدىعى كەلە جاتىر.  وسى داتاعا وراي مىنا ءجايت ەسكە تۇسەدى. سەرالى لاپين كەڭەس بيلىگى تۇسىندا ەڭبەكشىلەر وكىمەتىنىڭ قاس-دۇشپانى سانالعان، ۇلتشىل ساناتىنداعى ەسىمى دارىپتەلمەۋگە ءتيىس تۇلعا-تىن. دەگەنمەن عىلىمي، ساياسي ەڭبەكتەردە  اتالاتىن. 1988 جىلدىڭ باسىندا، ايگىلى سەكسەن التىنشى جىل ورناتقان «كىشى 37-ءدىڭ» ىزعارى قايتا باستاعاندا، مەن رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاق كوممۋنيستەرى تۋرالى جازۋدى قولعا العان ەدىم. سول ماقساتپەن سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ زايىبى گۇلاندام اپايمەن اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا، كوپتەگەن قىزىق دەرەكتەر قاتارىندا، ول كىسىنىڭ سەرالى ءلاپيننىڭ تۋعان قارىنداسى ەكەنىن ءبىلدىم. بىلگەن بويدا ول جايىنداعى زەرتتەۋ ماقالامدى جازۋعا وتىردىم. ساياساتتاعى قىزمەتىن زامان ىڭعايىنا قاراي اتاۋسىز قالدىرىپ، شىعىستانۋشى ەسەبىندەگى عىلىمي ەڭبەگىنە نازار اۋداردىم، سوسىن، ارينە، تۋىستارى جايىندا ازداعان اقپارات بەردىم. ماقالا «سەرالى لاپين كىم بولعان؟» دەگەن تاقىرىپپەن 1988 جىلعى مامىردا «وركەن» گازەتىندە جاريالاندى. سودان كەيىن بىرتىندەپ ءلاپيننىڭ ءومىر جولى كوپتەگەن عالىمداردىڭ، ولكەتانۋشىلاردىڭ قالامىنا ارقاۋ بولدى...

سەرالى لاپين

كوشپەندى مالشىلىقتى قويعان دا، زامانىنىڭ ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلىپ، كەرۋەن تارتۋ كاسىبىمەن تابىستى شۇعىلدانعان لاپى دەگەن كىسىنىڭ ۇلى مۇڭايتپاس جاسىنان ىسكەرلىگىمەن تانىلىپتى. وزىنە جەتەرلىك داۋلەت قۇراپ، كوزى اشىق ادامدارعا جاقىن ءجۇرۋىنىڭ ارقاسىندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ابىروي-بەدەلگە دە يە بولعان ەكەن. ون توعىز ۇل-قىز ءوسىرىپ-تاربيەلەپتى. 1869 جىلى تۋعان ەكىنشى بالاسى سەرالى وقۋ-ءبىلىم قۋعا ايرىقشا ىنتا كورسەتىپ، اۋەلى اۋىلىندا مۇسىلمانشا ساۋات اشقان. سوسىن اقمەشiتتەگى ورىس-تۋزەم مەكتەبiن، تاشكەنتتەگi تۇركiستان مۇعالiمدەر سەمينارياسىن،  رەسەي استاناسىندا يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ (يسپۋ) زاڭ فاكۋلتەتiن بiتiرگەن.  1889–1892 جىلدارى تۇركiستان سەمينارياسىندا ورىس وقۋشىلارىن جەرگiلiكتi تiلدەرگە جاتتىقتىراتىن رەپەتيتور،  1892 جىلدان سامارقان وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورى جانىندا اۋدارماشى، 1901 جىلدان ۇزiلiستەرمەن 1917 جىلعا دەيiن ادۆوكات بولعان. سەميناريا قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەن كەزiندە تۇركiستانتانۋشىلار ۇيiرمەسiنە قاتىسىپ، شىعىس تاريحى مەن مادەنيەتiن، شىعىستىڭ ساۋلەت ونەرi تاريحىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانا باستاعان. اراب، پارسى، ت.ب. شىعىس تiلدەرiن بiلگەن. گۋري-ەمير، رەگيستان، شاھي-زيندا كەشەندەرiندەگi, كوكiلداش مەدرەسەسi جانە ت.ب. كونە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكiشتەردەگi ارابتىڭ كونە ەملەلەرiمەن ورنەكتەلگەن كوركەم جازۋلاردى (ەپيگرافيكالاردى) وقىپ، ولاردى ورىسشاعا اۋداردى، عىلىمي اينالىمعا قوستى.

1895 جىلى سامارقاننان ەكى كىتاپشا جارىق كورىپ، رەسەي شىعىستانۋشىلارىن ەلەڭ ەتكىزەدى. ولاردى سامارقان وبلىستىق باسقارما ءتىلماشى سەرالى لاپين جازعان-تىن. كىتاپشانىڭ ءبىرى «سامارقان قالاسىنىڭ تاريحي ەسكەرتكىشىندەگى جازۋلاردىڭ اۋدارماسى»، ەكىنشىسى «ورىس-وزبەك قالتا سوزدىگى. تۇركىستان ولكەسىندەگى وتىرىقشى تۇزەمدىكتەرمەن   كۇندەلىكتى   تۇرمىستىق اڭگىمەگە ارنالعان 4000 ءسوز، وزبەك ءتىلىنىڭ قىسقاشا  گرامماتيكاسى قوسا تىركەلگەن» دەپ اتالدى. ءبىرىنشى كىتاپشادا اۆتور: «بۇل   جازۋلاردىڭ دەنى بۇگىندە وقىلۋى قيىنعا تۇسەتىن كونە ەملەلەرمەن (سيۋلسي جانە زيۋلفي) اراب تىلىندە جازىلعان... ءوز بەتىمشە تارجىمەلەگەن كەزدە مەن مۇمكىندىگىنشە تۇپنۇسقادان  اۋىتقىماۋعا   تىرىستىم، تەك سوزبە-ءسوز اۋدارۋ ورىس تىلىندە لوگيكالىق جانە ستيليستيكالىق قيسىنسىزدىقتارعا ۇرىندىرعان  جاعدايلاردا عانا ەركىن كەتىپ وتىردىم»، – دەي كەلە، گۋري-ەمير  («ءامىردىڭ كورى  (مولاسى، زيراتى)» ماۆزولەيىن،    شاھي-زيندا («ءتىرى  پاتشا»),   رەگيستان («قۇمداۋىت جەر»)   انسامبلدەرىنىڭ   ماۆزولەيلەرى مەن  مەدرەسەلەرىن بەزەندىرگەن   ويۋ   تەكتەس   ورنەكتى جازۋلاردى ورىسشا سويلەتەدى. ەكىنشىسىن – ورىس-وزبەك سوزدىگىن («كارماننىي  رۋسسكو-ۋزبەكسكي   سلوۆار   سەر-الي  لاپينا»)  ۆ.ۆ. بارتولد «لينگۆيستيكالىق سيپاتتاعى تۇركولوگيالىق ەڭبەكتەردىڭ ىشىندەگى» ەلەۋلىلەردىڭ ءبىرى دەپ باعالاعان (شىعارمالار جيناعى، 9-توم، 594-بەت), رەسەي شىعىستانۋ عىلىمىنداعى جاڭا مەكتەپتىڭ نەگىزىن سالۋشى، پەتەربۋرگ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ۆ.ر. روزەن «يمپەراتورلىق ورىس ارحەولوگيا قوعامى شىعىس بولىمشەسىنىڭ جازبالارى» دەگەن عىلىمي جۋرنالدا رەتسەنزيا جاريالاعان. سامارقاندا سوزدىكتىڭ 4-ءشى باسىلىمى («رۋسسكو-ۋزبەكسكي   سلوۆار   س.ا.  لاپينا») 1915 جىلى شىقتى. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى (قسە، 7-ت.، 183-ب.) 1900 جىلى سامارقاننان ءلاپيننىڭ «ورىس-تۋزەم (قازاق) سوزدىگى» جارىق كورگەنىن حابارلاعان. ونىڭ تۇركولوگياداعى ورىنىن بەرتiندە، 20-ع-دىڭ ورتا تۇسىندا ا.ە. كرىمسكي، ن.ا. باسكاكوۆ، ا.ن. كونونوۆ، گ.ن. چابروۆتار سەكىلدى ايگىلى عالىمدار دا ءوز ەڭبەكتەرiندە اتاپ ءوتتi.

ءلاپيننىڭ بىزگە بەيمالىم باسقا دا ەڭبەكتەرى بار ءتارىزدى، ماسەلەن بارتولد  (شىع.، 1-توم، 143-6.) ماۆەرانناھر تاريحىن زەرتتەگەن جۇمىسىندا سامارقان وبلىسىنىڭ 1896 جىلعا ارنالعان انىقتاما كىتاپشاسىنداعى «لاپين مىرزا كەلتىرگەن باسقا اڭىزدارعا» دا سىلتەمە جاسايدى. ونىڭ «سامارقان ەسكەرتكىشتەرى تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر» دەگەن وچەركىنە قاراعاندا – لاپين وزىندەگى تۋھۆات ءال-حاني قولجازباسىن مۇقيات وقىپ، اشىق جيەگىنە ويلارىن ءتۇسىرىپ  وتىرىپتى. ونىسىنا سامارقاندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ارحەولوگ، شىعىستانۋشى، ورتا ازيا تاريحىن زەرتتەۋشى ن.ي. ۆەسەلوۆسكيدىڭ دە نازار اۋدارعانىن ايتا كەلىپ، جازۋلاردى بارتولد (شىع.، 4-توم، 39-ب.) عىلىمي اينالىمعا قوسقان. جالپى، لاپيندە كونە قولجازبالار كوپ بولعانىن ايتقان. 1902 جىلدىڭ جازىندا تۇركىستان ولكەسىنە كەلىپ قايتقان ساپارىنان    كەيىن   جازعان ەسەبىندە بارتولد بىلاي دەيدى: «مەن چاستنىي پوۆەرەننىي (سامارقان وبلىسى گۋبەرناتورىنىڭ بۇرىنعى ءتىلماشى) سەر-الي ءلاپيننىڭ   جيعاندارىمەن   تانىستىم: قولجازبالاردى مارقۇم گراف ن.يا. روستوۆتسەۆ (گەنەرال-لەيتەنانت, سامارقان گۋبەرناتورى، 1831–1897 جج.، سامارقاندا دۇنيەدەن وزعان – ب.ق.) ساتىپ العان كورىنەدى، لاپين مىرزانىڭ سوزىنە قاراعاندا، گراف قولجازبالاردى وعان كوزىنىڭ تىرىسىندە ءوزى بەرىپتى. قولجازبالار جەتەۋ ەكەن...»  (شىع.، 8-توم، 157-ب.). قازاق ەنتسيكلوپەدياسى كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، لاپين «وزىنە   دەيىن بەلگىسىز   بولىپ   كەلگەن   «تۋھرات ءال-حاني»، «شاھناما...»    داستاندارى   نۇسقالارىن – شىعىستانۋ ىلىمىندە تۇڭعىش رەت ورتا ازيا جانە پارسى تىلدەرىندەگى  قولجازبالاردى تاپتى;  شاھي-زيندا، اراب قولباسشىسى يبن كۋسسام جايلى اڭىزداردى   جازىپ   قالدىردى...   (قسە، 7-ت.،   183-ب.). «سامارقانداعى   كونە   ارحيتەكتۋرالىق   ەسكەرتكىشتەردىڭ... سالىنعان  جىلىن   (اراب ارىپتەرىنىڭ ورنالاسۋ جۇيەسىنە بايلانىستى), سالدىرعان ادامداردى جانە تۇرعىزعان ساۋلەتشىلەردىڭ ەسىمىن انىقتادى. مىسالى، سامارقانداعى شير-دور، تيلليا-كاري (شەر-دور، «ارىستان تاڭبالى عيمارات»; تيلليا-كاري، «التىنمەن، دىلدامەن اپتالعان». – ب.ق.) مەدرەسەسىن كىشى ءجۇز... ءجالاڭتوس ءباھادۇر سالدىرعان» (قسە،  12-ت، 242-ب.).

سەرالى مۇڭايتپاسۇلىنىڭ قوعامدىق قىزمەتى، رەسەي مەن قازاق ەلىنىڭ دوستىق بايلانىسىن كۇشەيتە تۇسۋگە تىكەلەي سىڭىرگەن ەڭبەگى دە ءوز الدىنا ءبىر توبە. ول تۇركىستان ولكەسىندە قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشۋ ىسىنە ارالاستى، ءارى ءوزى اشىسقان ورىس-تۋزەم مەكتەپتەرىنىڭ كەيبىرىندە ساباق تا بەردى. 1900–1904 جىلدارى «تۇركەستانسكيە ۆەدوموستي»، «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتتەرى بەتتەرىندە قازاق، وزبەك، قىرعىز سەكىلدى تۇركى حالىقتارىنىڭ اتاۋلارىن دۇرىس قولدانۋ جونىندە ماسەلەلەر كوتەردى. ونىڭ ادۆوكاتتىق قىزمەتىنىڭ پايداسىن قاراپايىم حالىق 1905 جانە 1916 جىلدارى ايقىن سەزىندى. وسى كەزدەردەگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە قاتىسقانى ءۇشىن ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن جەرگىلىكتى حالىق (قازاق، قىرعىز، وزبەك) وكىلدەرىن اقتاۋى ءلاپيننىڭ زاڭ قىزمەتىندەگى ۇلكەن ەڭبەگى بوپ تابىلادى. ول تۇركىستان ولكەسىندە تۇراتىن مۇسىلمانداردىڭ جيناعان قارجىسىنا پەتەربۋرگتە 1913 جىلى مەشىت سالۋ ىسىنە دە اتسالىستى (قسە، 7-ت.، 183-ب.). ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ العاشقى جىلىنداعى پەتيتسيا ناۋقانىندا جەرگىلىكتى حالىق ونىڭ اقىل-كەڭەسىنە، پىكىرلەرىنە ساي ارەكەت ەتتى. سەرالى ولاردىڭ اتىنان تالاپناما جازىپ، پاتشا ۇكىمەتىنە  جولداۋعا جاردەمدەستى. «شىققان تەگى پەروۆسك ۇيەزىنىڭ كەڭتۇپ وبلىسىنىڭ كيرگيزى (قازاعى – ب.ق.) بوپ تابىلاتىن چاستنىي پوۆەرەننىي سەر-الي لاپين ۇيرەتكەن... ويلار.. جازىلعان پەتيتسيا پەروۆسكىدە سىرداريا گۋبەرناتورىن ابىگەرگە سالدى»، – دەپ جازدى ە. فەدوروۆ وزبەك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى جانىنداعى 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيانىڭ 20 جىلدىعىن وتكىزۋ جونىندەگى كوميسسيا تاپسىرىسىمەن جازىلىپ، 1925 جىلى شىعارىلعان «ورتا ازياداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس وچەركتەرى» اتتى كىتابىندا.

مۇڭايتپاستىڭ تاعى ءبىر بالاسى – سەرالىنىڭ قارىنداسى ءلاتيپا دا تاريحتا وزىندىك قولتاڭباسىن قالدىرعان. حالىق قولونەرىنىڭ شەبەرى، سسرو سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى ءلاتيپا قوجىقوۆانىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى ف. رۋزۆەلتكە ارناپ تىككەن قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى اقش-تا، رۋزۆەلت مۋزەيىندە ساقتاۋلى كورىنەدى. ءلاتيپا مۇڭايتپاسقىزى بارماعىنان بال تامعان شەبەر عانا ەمەس، قازاق ونەر شەبەرلەرىنىڭ تۇتاس ءبىر اۋلەتىنىڭ باسىندا تۇرعان قادىرمەندى انا. ونىڭ بالالارى: قوجاحمەت – ۇلتتىق بەينەلەۋ ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، كەسكىندەمەشى، كاريكاتۋراشى، گرافيك; قۇلاحمەت – قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاتر جانە كينو سۋرەتشىسى، ال سۇلتاناحمەت – ايگىلى كينورەجيسسەر بولدى. كۇيەۋى قوڭىرقوجا رەۆوليۋتسياعا دەيىن ءبىلىم الىپ، ورىس-تۋزەم مەكتەپتەرىندە ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن مۇعالىم. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قاتىسۋشى. 37-جىلى ۇلكەن تەررور رەپرەسسياسىنا ۇشىراعانعا دەيىن الماتىدا قىزمەت اتقاردى. ول 1934 جىلى ناركوم جۇرگەنوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن «شاھنامانى» ىزدەستىرگەن. گۇلاندام مۇڭايتپاسقىزى سەرالى قايتىس بولعاننان كەيىن اركىمنىڭ قولىندا كەتكەن بۇل قولجازبانىڭ قالاي تابىلعانى جونىندە قىزىق ەستەلىك ايتاتىن...

رابيعا سەرالىقىزى لاپينا-اسفەندياروۆا اكەسىنىڭ باسىندا. سامارقان، شاھي-زيندا. حح ع. 20-جج

سەرالى مۇڭايتپاسۇلىنىڭ ۇلكەن قىزى رابيعا ء(رابيا) سانكت-پەتەربۋرگتە، سمولنىيداعى  اسىل  تەكتى   قىزدار   ينستيتۋتىندا، ۇلى مەرالىشەر تسارسكوە سەلوداعى اعىلشىن سپورت مەكتەبىندە وقىدى. بۇل ءبىزدىڭ عاسىردىڭ 10-جىلدارى-تىن، سول كەزدە رابيعامەن سانكت-پەتەربۋرگ اسكەري-مەديتسينالىق اكادەمياسىنىڭ ستۋدەنتى سانجار اسپاندياروۆ تانىسقان. ولار 1913 جىلى ۇيلەندى. سەرالىنىڭ بۇل كۇيەۋ بالاسى ۇزاماي رەۆوليۋتسيونەر، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى عالىم بولعانى تاريحتان ءمالىم. تاريح پروفەسسورى، سسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالى پرەزيديۋمى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سانجار جافارۇلى اسپاندياروۆ (اسفەندياروۆ) ستاليندىك رەپرەسسيالىق ماشينانىڭ پىشاعىنا الماتىدا ىلىكتى. وسىندا «حالىق جاۋى» بەلگىسىمەن تاڭبالانعان بەلگىلى مەملەكەت جانە مادەنيەت قايراتكەرى تەمىربەك جۇرگەنوۆپەن قىزمەتتەس بولعان تالاي ازاماتتىڭ قاتارىندا، قارىنداسى ءلاتيپانىڭ ەرى قوڭىرقوجا قامالدى. تاشكەنتتە قارىنداسى تاعى ءبىر قارىنداسى گۇلاندامنىڭ جۇبايى، پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانوۆ تۇتقىنعا الىندى. ولار سول بەتى قايتپاس ساپارعا كەتتى. ال رابيعا مەن گۇلاندام «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلدەرى رەتىندە ايگىلى الجير-دە كازارمالىق سوتسياليزم قۇرۋ ازابىن  باستان كەشتى...

س. لاپين قويىلعان ورىننىڭ قازىرگى كورىنىسى

قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرiن مۇعاجىر (پەرەسەلەن) مۇقتاجدىقتارى ءۇشiن كەسiپ الۋ جالعاستىرىلا بەرگەن كەزەڭدە حالىق مۇددەسiنە قىزمەت ەتۋدiڭ مۇمكiن بiر جولى رەتiندە، تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ رۇقساتىمەن، لاپين قازاق اراسىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق سەرiكتەستiك قۇردى (1910–13). 1912 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ وقۋ ورىندارىندا بiلiم الىپ جاتقان تۇركiستاندىق ستۋدەنتتەرگە كومەك كورسەتۋ قوعامىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى. قوعامنىڭ جينالىسىندا تۇركiستان حالىق-اعارتۋ iسiنiڭ جاي-كۇيi تۋرالى بايانداما جاسادى (1913).  سانكت-پەتەربۋرگتە مەشiت سالۋ iسiنە اتسالىستى (1913). بۇكiلرەسەيلiك مۇسىلماندار سەزiندە پاتشا ۇكiمەتiنiڭ اعارتۋ جانە دiني سالالارىنداعى ساياساتىن سىنادى (1914). ونىڭ ساياسي كۇرەسكە ارالاسۋ بەلسەندiلiگi مونارحيا قۇلاعاننان كەيiن ەرەكشە ارتا ءتۇستi. 1917 جىلعى ناۋرىزدا اقمەشiت حالىق وكiلدەرi كەڭەسiنiڭ توراعاسى، ساۋiردە تاشكەنتتە وتكەن بۇكiلتۇركiستان مۇسىلماندارىنىڭ 1-سەزi تورالقاسىنىڭ مۇشەسi, شiلدەدە مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءوزiن-ءوزi دiني قاعيدالار نەگiزiندە بيلەۋiن مۇرات ەتۋشiلەردi بiرiكتiرەتiن  «ۋلەما جامياتي» («عۇلامالار قوعامى»، «دiن يەلەرiنiڭ كەڭەسi») ۇيىمىنىڭ توراعالىعىنا سايلاندى. ۇيىمنىڭ قىركۇيەكتەگi سەزi تۇركiستاننىڭ بولاشاق ساياسي قۇرىلىسى جايىندا قاۋلى الدى. سوعان سايكەس،  1917 جىلعى قاراشادا بولعان جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ ولكەلiك 3-ءشى سەزiندە ءسوز سويلەپ، تۇركiستان ولكەسiندەگi وكiمەت بيلiگiنiڭ حالىقتاردىڭ ساندىق ۇلەسiنە سايكەستiكپەن ۇيلەسiمدi قۇرىلۋى كەرەكتiگiن مالiمدەدi. الايدا  جەرگiلiكتi حالىق وكiلدەرiنiڭ ورىندى تالاپ-تiلەكتەرiن ەسكەرمەي، بار بيلiكتi  جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسi ءوز قولىنا الدى. سونداي احۋالعا بايلانىستى قوقان قالاسىنا شاقىرىلعان توتەنشە 4-ولكەلiك مۇسىلماندار سەزiندە تۇركiستان اۆتونومياسىن جاريالاۋعا قاتىستى. تۇركiستان مۇحتارياتى ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەسiنiڭ مۇشەسi بولىپ سايلاندى.  ول قوقانداعى تۇركiستان اۆتونومياسى مەن تاشكەنتتەگi كەڭەس وكiمەتi ورگاندارى اراسىنداعى تەكەتiرەستi بەيبiت جولمەن شەشۋدi كوزدەپ، 1918 جىلعى 17 قاڭتاردا ولكەلiك حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنە جولداعان مالiمدەمەسiندە ەكi تاراپتىڭ بiرلەسiپ حالىق مۇددەسiنە جاۋاپ بەرەتiن ورتاق بيلiك ورگانىن قۇرۋى كەرەكتiگi تۋرالى ۇسىنىس بiلدiردi. الايدا بولشەۆيكتەر قوقان (تۇركiستان) اۆتونومياسىن قارۋلى كۇش قولدانىپ قانتوگiسپەن قۇلاتۋ  جولىن تاڭدادى.  سوندا لاپين ساياسي كۇرەسiن جالعاستىرۋ ماقساتىمەن اۋەلi بۇحار امiرلiگiنە ءوتتi, الايدا كەڭەس ىقپالى بۇحاراعا دا تەگەۋiرiندەپ ەنiپ كەلە جاتقاندىقتان، ودان كەتۋگە ءماجبۇر بولدى، ءسويتiپ، تاشكەنت ارقىلى، 1-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتقىندارىن  قايتارۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن نەمiس كوميسسياسىنىڭ كومەگiمەن، گەرمانياعا باردى. وندا بولشەۆيزممەن كۇرەسۋگە جاردەم سۇرادى. تيiستi قولداۋ تاپپاي، 1919 جىلى سامارقانعا ورالدى. كوپ ۇزاماي، بەلگiسiز جاعدايدا قايتىس بولدى.  شاحي-زيندا قابىرستانىنا جەرلەندى (قسە، 7-ت.، 183-ب.).

ح. تۇرسىن، س. قوجىقوۆا جانە سوفيا سانجارقىزى اسفەندياروۆا سامارقانداعى ىزدەستىرۋ جۇمىستارى كەزىندە

سەرالى ءلاپيننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەگەن  جاس عالىم ەلميرا ازىرەتبەرگەنوۆا   ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا ديسسەرتاتسيا قورعادى. بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعاندارعا تىنىمسىز بارعىشتاپ ءجۇرىپ، الماتىدا سەرالى لاپينگە كوشە اتىن بەرۋگە مۇرىندىق بولدى. كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى نەگىزىندە تانىمدىلىق ءمانى جوعارى مونوگرافيا جازدى. الايدا كىتابىن جارىققا شىعارۋدىڭ رەتى ءالى كۇنگە دەيىن كەلەر ەمەس. العاش رەت ءلاپيننىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىندا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ادەبيەت قاتارىندا باسىپ شىعارۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ ۇسىنىلعان ەدى، قابىل الىنبادى. سودان بەرى جىل سايىن قايتا-قايتا ۇسىنىلىپ كەلەدى، ناتيجەسىز. ەندى 155 جىلدىعىنا وراي شىعارۋدىڭ رەتى كەلە مە، جوق پا، ءالى بەيمالىم. بۇل ەكى ارادا قازاقتان شىققان تۇڭعىش وريەنتاليست جانە قوعام قايراتكەرى سەرالى ءلاپيندى زەرتتەۋشىلەر (باستى قوزعاۋشى كۇش: جيەنى – قارىنداسى ءلاتيپا مەن كۇيەۋبالاسى قوڭىرقوجانىڭ نەمەرەسى ساۋلە قۇلاحمەتقىزى قوجىقوۆا (حودجيكوۆا), تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەسى حازىرەتالى تۇرسىن جانە «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى) مەن جاناشىرلاردىڭ سامارقان مەملەكەتتىك تاريحي قورىق-مۋزەيىمەن بىرلەسە ىزدەنىپ، عالىم جانە كۇرەسكەردىڭ جەرلەنگەن ورنىن انىقتادى، باسىنا ۋاقىتشا ەسكەرتكىش بەلگى قويدى، بۇگىندە جويىلىپ كەتكەن ساعانانى جاڭعىرتىپ سالۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلدانىپ كەلەدى. بۇل ورايدا وزبەك اعايىنداردىڭ جانە ءلاپيننىڭ قىزىلوردالىق جەرلەستەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، قايراتكەردىڭ الداعى 155 جىلدىق مەرەيجاسىنا قاراي بەيىت باسىنا لايىقتى ەسكەتكىش قويۋ، جۇرتشىلىققا ارناپ دوڭگەلەك ۇستەل، عىلىمي كونفەرەنتسيا، باسقا دا ءىس-شارالارىن وتكىزۋ شارالارىن ويلاستىرۋ قاجەت-اق. جانە كوپتەن ءتيىستى بيلىك ورنىنا ۇسىنىلىپ كەلە جاتقان  لاپين جايىنداعى ە. ازىرەتبەرگەنوۆانىڭ كىتابى مەملەكەتتىك تاپسىرىس جوسپارىنا ەنىپ جارىق كورە قالسا – ۇلكەن ابىروي بولار ەدى.

بەيبىت قويشىباەۆ،

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.

28 قاراشا 2023 ج.

Abai.kz