«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

جاقىندا وقۋشى جاستارمەن جۇزدەسىپ، سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى. مەكتەپ ۇجىمى مەنى قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش سۋرەتشى، عالىم، اعارتۋشى، دەموكرات، گۋمانيست شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى بايانداپ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمدى سۇراعان بولاتىن.

وتە اسەرلى وتكەن كەزدەسۋ بارىسىندا ءبىر ەرەسەك سىنىپ وقۋشىسى ماعان «اعا، قازاق حاندىعى دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى. ول نەنى بىلدىرەدى، ساياسي قۇرىلىم با؟ قۇرامى، باسقارۋ جۇيەسى قانداي؟ قازىرگى مەملەكەت دەگەن ۇعىممەن سالىستىرۋعا بولا ما؟»، - دەگەن سۇراق قويدى.

بىردەن جاۋاپ بەرمەي ءبىراز ويلانىپ الۋعا تۋرا كەلدى. سول ساتتە كوزىم كەزدەسۋ ءوتىپ جاتقان زالدىڭ ساحناسىنا قويىلعان قازاق ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسىنە ءتۇستى. جارتىلاي بولسا دا شاڭىراق، ۋىقتار، كەرەگە، ساندىق، جينالعان كورپە، دوڭگەلەك ۇستەل سياقتى كوشپەندى قازاققا ءتان زاتتار كورىنىپ تۇر. كەيىن بەلگىلى بولعانداي، بۇل دەكوراتسيا شوقان ومىرىنەن شاعىن سپەكتاكل قويۋ ءۇشىن الدىن الا قويىلعان ەكەن.

سول ارادا وقۋشىلارعا بەرەر جاۋابىمدى كوز الدىمىزدا تۇرعان قازاق ءۇيدىڭ كەسكىنىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، بەرۋدى ءجون دەپ تاپتىم دا، تومەندەگى مازمۇندا شاعىن شولۋ جاساپ، ءتۇسىندىردىم.

قازاق حالقى – وسىدان 6 مىڭ جىل (بوتاي مادەنيەتى) بۇرىن العاش رەت جابايى جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەن، بىرتىندەپ باسىنا جۇگەن، ارقاسىنا ەرتوقىم سالۋدى، ال وزدەرى ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن تەرىدەن شالبار تىگۋدى ۇيرەنىپ، قولىنا نايزا، ارقاسىنا ساداق، بەلىنە قىلىش بايلاپ، اتقا مىنگەن قاھارلى جاۋىنگەرگە اينالعان ۇلى ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ، تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى.

ىقىلىم زاماننان بەرى قيىر شىعىستان باتىسقا دەيىنگى كەڭىستىكتە الىپ يمپەريالار قۇرىپ، شەكسىز بيلىك جۇرگىزگەن ءبىزدىڭ بابالارىمىز جارتىلاي كوشپەندى، جارتىلاي وتىرىقشىل ءومىر سۇرگەن.

كوشپەندىلەردىڭ نەگىزگى باسپاناسى - كيىز ءۇي. كيىز ءۇي - تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى، ءتىپتى وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ دە تۇراق - مەكەنى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، عاسىردان عاسىرعا ونىڭ ءمان-ماڭىزىن وزگەرتپەي جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن ءاردايىم ماقتانىشپەن ايتامىز.
سوندىقتان،  اتا-بابالارىمىز «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش»، «كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەگەن اتالى ءسوز ايتىپ قالدىرعان.

ال XII - XIII عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ كەتكەن ەدى.

التىن وردا ىدىراي باستاعاندا كەرەي مەن جانىبەك حان جەتىسۋ جەرىنە قازاقتاردى جيناپ، 1465 جىلى قازاق حاندىعىن قۇرعاندارى بەلگىلى.

سودان باستاپ  قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى بەكىپ، اۋقىمى ۇلعايا ءتۇستى. مىسالى، ەڭ وركەندەگەن كەزەڭىڭدە،  حاقنازار حان باسقارعان جىلدارى جالپى اۋماعى قازىرگى قازاقستاندى، ەدىلدەن جايىققا دەيىن، سىرداريا مەن امۋداريا وزەندەرىنىڭ ارالىعىن، حوراسان جەرىن قامتىعان.

XVII عاسىردا قازاق حاندىعى جوڭعار يمپەرياسىمەن جەر ءۇشىن ءجۇز جىلدان استام تىنىمسىز سوعىسىپ، قاتتى السىرەدى. بۇل جاعدايدى پايدالانعان رەسەي پاتشالىعى  كەلەسى عاسىردان باستاپ، بىرتىندەپ قازاق جەرىن  جاۋلاپ الۋعا كىرىستى.

قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دالا دەموكراتياسىنا نەگىزدەلگەن مونارحياعا ۇقساس بولعان. بۇل جۇيەدە بيلىك حاننىڭ قولىندا بولعانىمەن، جانىنداعى ۋازىرلەر مەن بيلەر ارقىلى تەپە-تەڭدىك قاعيداسى قاتاڭ ساقتالدى. حاندار  ۇلى قاعان شىڭعىسحان ۇرپاقتارى - تورە دەپ اتالاتىن رۋدان شىققان سۇلتاندار اراسىنداعى تاڭداۋ نەگىزىندە سايلاناتىن. ناتيجەسىندە، عاسىرلار بويى ەڭ جوعارعى بيلىك تەك شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنا عانا تيەسىلى بولدى. بۇل ءتارتىپ ەل ىشىندە اۋىزبىرشىلىك پەن ىنتىماقتاستىق جاعدايىن قالىپتاستىرىپ وتىردى. سۇلتاندار اراسىندا حان تاعى ءۇشىن سيرەك بولسا دا ورىن العان ءوزارا تارتىستاردى ەسەپتەمەگەندە، قازاقتىڭ ەشقانداي رۋ، تايپا كوسەمدەرى، كوشباسشىلارى نەمەسە بي، باتىرلارى حان تاعىنا تالاسپاعان، حان بولۋعا ۇمتىلماعان. كەرەك دەسەڭىز، وزدەرىن باسقارىپ وتىرعان حان قايتىس بولىپ، ورنىنا وتىراتىن مۇراگەرى بولماعان جاعدايدا، سول ەلدىڭ يگى جاقسىلارى وزدەرىنە حان سايلاۋ ءۇشىن باسقا وڭىردەن نەمەسە باس وردادان جاس تورە سۇراپ، الدىرىپ وتىرعان جاعدايلار تاريحتان بەلگىلى.

قازاق حاندىعىنىڭ تۇڭعىش حانى -  كەرەي, سوڭعى حانى -  كەنەسارى قاسىمۇلى.

سونىمەن، حاندىق دەگەنىمىز ءوز داۋىرىندە وركەندەگەن دەربەس، تاۋەلسىز، ساياسي-ەكونوميكالىق وداق، ياعني مەملەكەت ەكەنىن بىلدىك. ەندى ونىڭ قۇرىلىمىنا كەلەتىن بولساق، دانا حالقىمىز اتا-بابا سالتىن بەرىك ۇستانىپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باسقارۋ جۇيەسىن قولدانعان. بۇل جۇيەنىڭ باسىندا ەل باسقارۋشى حان تۇراتىن بولسا، نەگىزىن ءۋازىر، بي، باتىر، اقىن، شەشەن سياقتى حالىق سىيلايتىن دانا-دانىشپاندارى قۇراعان.

حاندىق جۇيە قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى – قازاق ءۇيدىڭ  قۇرىلىمىنا ۇقساس بولىپ كەلۋىندە. بۇل تەگىننەن تەگىن ەمەس. بۇل ۇقساستىقتى بەينەلى تۇردە، كەلەسى سالىستىرۋدان بايقاۋعا بولادى.

مىسالى، قازاق ءۇيدىڭ شاڭىراعىن حانعا تەڭەۋگە بولادى. ال وعان شانشىلعان ۋىقتار جوعارىدا اتالعانداي، سۇلتان، بي، باتىر، اقىن، جىرشى سياقتى ەل بىرلىگىن ساقتاعان ابىز اقساقالدار مەن داناگويلەر دەپ ايتۋعا بولادى. قازاق ءۇيدىڭ كەرەگەلەرى – ول قالىڭ قازاق ەلى, ولاردى ءبىر - بىرىمەن بەرىك بايلانىستىرىراتىن تاڭعىش، باس ارقان، شالما، بەل-باۋ سياقتى باۋ-قۇرالدار – ول ءار رۋدىڭ، ەلدىڭ، تايپانىڭ كوشباسشى ازاماتتارى. قازاق ءۇيدىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن باسقۇر، جەلباۋ، ۇزىك باۋلارى بولسا، ولار ەلدىڭ كوركى قىز – كەلىنشەكتەردى ەلەستەتەدى. سونداي، اق قازاق ءۇيدىڭ سىرتقى كيىزى، تۋىرلىعى، تۇندىگى، ءتۇرلى-ءتۇستى كىلەمدەر مەن كورپە-جاستىقتارى، جابدىقتارى سياقتى زاتتار حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى، زاڭدارى، مادەنيەتى دەپ بەينەلەۋگە بولادى.

ەڭ قىزىعى، قازاق ءۇيدىڭ قۇرىلىمىنا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسىن قازاق حاندىعىنان باستاپ، قازاقتىڭ كەز كەلگەن رۋى، ەلى، تايپاسىنا دەيىن، ءتىپتى ءاربىر وتباسىنا دا سالىستىرمالى تۇردە قولدانۋعا بولادى. مىسالى، وتاعاسى - ول قارا شاڭىراق يەسى، ياعني وتاسىنىڭ باس ادامى، ونىڭ ايەل، بالا-شاعاسى – ۋىقتار، اعايىن-تۋىس، جەكجاتتارى – كەرەگەلەر دەپ جالعاسا بەرەدى.

سونىمەن، تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن قايتالاپ ايتاتىن بولساق، حاندىق جۇيە مەن قازاق ءۇيدىڭ قۇرىلىمىندا بەينەلى تۇردە تومەندەگىدەي ۇقساستىق بار:

• شاڭىراق – حان;
• ۋىقتار – سۇلتان، بي، باتىر، اقىن، جىرشى سياقتى ەل بىرلىگىن ساقتاعان ابىز اقساقالدار مەن داناگويلەر;
• كەرەگەلەر – قالىڭ قازاق ەلى;
• باۋ-قۇرالدار – ءار ەلدىڭ كوشباسشى ازاماتتارى;
• باسقۇر، جەلباۋ، ۇزىك باۋلار، ويۋ-ورنەكتەرى سياقتى ساندىك زاتتار – وسكەلەڭ ۇرپاق، قىز-كەلىنشەك، اپا-اجەلەر;
• كيىز، تۋىرلىق، تۇندىك، ءتۇرلى-ءتۇستى كىلەمدەر مەن كورپە-جاستىقتار مەن جابدىقتار سياقتى زاتتار – حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى، زاڭدارى مەن مادەنيەتى.

ارينە، بۇل سالىستىرمالى تۇردە، ابستراكتى ويلانۋ ءۇشىن بەينەلەنگەن كوزقاراس. ونى اركىم ءوز بەتىنشە تولىقتىرىپ، دامىتا الادى. مۇنداعى ەڭ  باستى ماسەلە – وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ قازاق حاندىعىنىڭ تامىرى وتە تەرەڭدە ەكەنىن، اتا-بابالارىمىزدىڭ ىقىلىم زاماننان بەرى تەمىردەي تارتىپكە نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسىن يگەرگەندىگىن، سونىڭ ارقاسىندا الىپ يمپەريالار قۇرعاندارىن ءبىلىپ، ەستە ساقتاپ، ماقتانىش تۇتىپ، اتا-بابا سالتىن جوعالتپاي، سوعان لايىقتى ازامات بولىپ قالىپتاسۋىندا.

قازاقتىڭ «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلۋى»، تەك سوڭعى ەكى ءجۇز جىلدىڭ ىشىندە باسىنا تۇسكەن وتارشىلدىق، اشارشىلىق، گەنوتسيد، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن، ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس،  اتوم بومباسىنىڭ قاسىرەتى سياقتى باسقا ەشبىر ەلدەر كورمەگەن زوبالاڭنان ۇلت رەتىندە امان قالۋى دا وسى قازاق ۇيمەن بايلانىستى ەكەنى ءسوزسىز. سەبەبى، قانداي دا بولماسىن تاستان، كىرپىشتەن سالىنعان عيماراتتار ءبىر جەر سىلكىنىسىنەن قيراپ قالادى، ال قازاق ءۇيدى جەر سىلكىنىسى دە، نوسەر جاۋىن دا، قارلى بوران دا قۇلاتا المايدى. مىنە، قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرى وسىندا، ماڭگىلىك ەل بولۋدىڭ ءبىر سىرى دا وسىندا. ءبىزدىڭ مىندەت اتا-بابالارىمىزدىڭ وسىنداي اماناتىن ساقتاپ، بولاشاق ۇرپاققا امان-ەسەن تابىستاۋ.

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ،

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، تەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، بوس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسادى.

Abai.kz