ءبىر جىل بۇرىن، قاراشانىڭ 26-سى كۇنى استاناداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا قاسىم-جومارت توقاەۆتى قازاقستان پرەزيدەنتى رەتىندە سالتاناتتى ۇلىقتاۋ ءراسىمى ءوتتى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ سايلاۋالدى باعدارلامالارىندا ايتىلعان ماسەلەلەردى شەشىپ، ساياسي رەفورمالاردى ىسكە اسىردى. سول سەبەپتەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستانداعى ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالىق جولمەن وزگەرتۋ ۇدەرىسى جالعاسىپ كەلەدى. بۇل تۋرالى تانىمال قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى ءبورىحان نۇرمۇحامەد ءبىزدىڭ باسىلىمعا بەرگەن سۇحبات بارىسىندا ايتتى.

جۋرناليست: ءبىر جىل بۇرىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «ادىلەتتى قازاقستان: ءبارىمىز جانە ارقايسىمىز ءۇشىن. قازىر جانە ءاردايىم» اتتى ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىن تانىستىرعان بولاتىن. وسى باعدارلامادا ايتىلعان رەفورمالار قانشالىقتى ىسكە استى دەپ ويلايسىز؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: مەنىڭ پىكىرىمشە ايتىلعان ۋادە ورىندالدى، جوسپارلانعان بارلىق ماسەلە شەشىمىن تاپتى. كەيبىرى بىردەن جۇزەگە استى. ال كەيبىر ماسەلە ءبىراز ۋاقىت الاتىن بولعاندىقتان ۋاقىتى سوزىلعانى راس. مىسالى، بيىل 45 اۋداندا اكىم سايلاۋى ءوتتى، حالىق ءوز اكىمىن ءوزى سايلادى. سەنات جاڭادان سايلاندى، تاعايىندالدى، ءماجىلىس، ءماسليحات دەپۋتاتتارى سايلاندى. وسىنىڭ ءبارى ۇلكەن وزگەرىس.

جولداۋدا ايتىلعانداي، ۇلتتىق قور قاراجاتىنان جاڭا تۋعان نارەستەلەرگە ەسەپشوت اشۋ جونىندە زاڭ قابىلداندى. مىنە، وسىنداي-وسىنداي كوپ دۇنيە جۇزەگە اسىپ جاتىر. سوندىقتان مەن پرەزيدەنت ءوز ۋادەسىن ورىندادى دەپ ەسەپتەيمىن.

جۋرناليست: ءسىز ءوز سوزىڭىزدە كەيبىر ماسەلە ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىندىكتەن بىردەن ورىندالمادى دەدىڭىز. بۇل قانداي ماسەلەلەر؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: الەۋمەتتىك-ەكونوميكا تالاپتارىنا بايلانىستى ايتىلعان رەفورمالار بىرتىندەپ ءوز ۋاقىتىمەن جۇزەگە اسا بەرەدى. ول ءۇشىن اۋەلى زاڭ قابىلدانۋى ءتيىس. ەكونوميكالىق ماسەلەلەر دە بىردەن شەشىلمەيدى. بىراق بۇل باعىتتا ءتيىستى جۇمىس ىستەلىپ جاتىر. مىسالى سايلاۋ الدىندا حالىق اراسىندا نەسيەگە باتقاندار كوپ بولدى. وسىعان وراي پرەزيدەنت ءوز ويىن ايتتى، قازىر بۇل ماسەلە بويىنشا جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. مەنىڭ ويىمشا زاڭ قابىلداعانشا تاعى ۋاقىت كەرەك. وسى باعىتتا باسقا دا جۇمىستار بار، جوعارىدا ايتقانداي، ناقتى ناتيجەگە كەلۋ ءۇشىن ءبىراز ۋاقىت كەرەك.

تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – شەتەلگە زاڭسىز كەتكەن قاراجاتتى قايتارۋ جايى. بۇعان بايلانىستى دا زاڭدار قابىلدانىپ، كوميسسيا قۇرىلدى، جاسالاتىن جۇمىس الدا.

رەفورما تۋرالى ايتساق. مەنىڭ ويىمشا ەكونوميكا سالاسىنداعى رەفورما حالىق ءۇشىن الەۋمەتتىك سالاداعى رەفورماداي وڭاي بولمايدى. مۇنىڭ اۋىرتپالىعى حالىق ءۇشىن ايتارىقتاي بولۋى مۇمكىن. بۇل سالاداعى شەشىمدەر بىردەن ەمەس، 2-3 جىلعا سوزىلىپ قابىلدانۋى مۇمكىن. ال ناتيجەسىن ءتورت-بەس جىلدان كەيىن كورەتىن شىعارمىز. بىراق پرەزيدەنت يناۋگۋراتسيا كەزىندە جانە ونىڭ الدىنداعى جولداۋىندا ايتقان، ساياسي باعدارلاماسىندا كوتەرگەن ماسەلەلەر بىرتىندەپ جۇزەگە اسىپ كەلەدى.

جۋرناليست: بيىل سەنات، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، اكىمدەر سايلاندى. پرەزيدەنت ءوز سوزىندە كونسترۋكتيۆتى ديالوگ ورنايدى دەگەندى ايتقان بولاتىن. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، بۇل ديالوگ قانشالىقتى ورناي باستادى؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: شىنىن ايتساق، بۇل بۇرىننان كەلە جاتقان ماسەلە. پرەزيدەنت بۇل جەردە كۇللى ساياسي جۇيەنى وزگەرتەمىز دەگەن اڭگىمەنى ايتتى. سول ساياسي جۇيەگە بايلانىستى زاڭدار قابىلدانىپ، كونستيتۋتسيا وزگەرىپ، سايلاۋ وتكىزىپ، ەندى بىرتىندەپ ءوز ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر. مىسالى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ الدىڭعى جىلى باستالىپ، ءالى ءجۇرىپ جاتىر. كەزەك-كەزەك سايلاۋ ءوتىپ جاتىر. بيىل مىسالى، اۋدان اكىمدەرى سايلاندى. ودان باسقا قازىر ورتالىقتان كەيبىر قۇزىرەتتى وبلىسقا، وبلىستان اۋدان دەڭگەيىنە اۋدارۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى ولجاس بەكتەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ءبىراز فۋنكتسياسى ۇكىمەت دەڭگەيىنە وتكەن. ول ماسەلەگە ەندى پرەزيدەنت اپپاراتى ارالاسپايدى، دەمەك ۇكىمەت ءوز جۇمىسىن دەربەس جۇرگىزە باستايدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جۇمىس راديكالدى جولمەن ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ءجۇرىپ جاتىر. سول سەبەپتەن بۇل ءۇردىس بىرنەشە جىلعا سوزىلۋى مۇمكىن.

جۋرناليست: ال پارلامەنت پەن جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ قۇزىرەتى قانشالىقتى كەڭەيدى؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: قازىر پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ كوتەرىپ جاتقان ماسەلەلەرى وتە وتكىر. ولار ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىن سىناپ، وتكىر ساۋالدار قويادى. وسىنىڭ بارلىعى پارلامەنتتىڭ جۇمىسىنا جاتادى. ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى ءتىپتى قاتتى وزگەرىپ جاتىر. مىسالى وسى ۋاقىتقا دەيىن بولعان مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ءبارىن توقتاتىپ، جاڭا ادىستەمەلىكتەر قولدانىپ، باسقاشا كوزقاراس بولادى دەگەن ءۇمىت بار. بۇرىنعىداي قاعاز جۇزىندە عانا «قاتىرىپ»، حالىقتى، ءوزىن الداۋدى قويادى دەگەن سەنىم بار. بىراق شەشىلمەي جاتقان ماسەلە دە كوپ. بۇل ەندى جۇرە بارا جوندەلەدى دەپ ويلايمىن. ال ەندى بيۋدجەت، سالىق جيناۋ ماسەلەسى، جەرگىلىكتى دەڭگەيدە وتكىزىلەتىن سايلاۋ جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ جۇمىسىن وزگەرتىپ جاتىر، كەيىن ءوز ناتيجەسىن بەرۋى كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ەندى بۇل بىرنەشە جىلعا سوزىلاتىن بولعاندىقتان ناتيجەسىن ءسال كەيىنرەك كورەمىز. مىسالى قازىر 45 اۋداندا سايلاۋ ءوتتى، ال 2021-2025 جىلدار ارالىعىندا 2345 اكىم سايلانۋى كەرەك. اكىمدەر سايلانىپ بولعان سوڭ اتقارۋشى بيلىك تولىعىمەن سايلانعان تۇلعالار بولادى. ولاردىڭ ورتالىقپەن قارىم-قاتىناسى، قايشىلىقتارى جانە تۇسىنبەۋشىلىكتەرى دە بولۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلە مەن ايتقانداي ۋاقىت الادى، بارلىعى وڭايلىقپەن بولمايدى. پرەزيدەنت ءوز باعىتىنان اينىمايتىنىن، بەرگەن ۋادەسىن ورىندايتىنىن كورسەتىپ كەلە جاتىر. تاعى ءبىر ايتىپ كەتەتىن جاعداي، بۇل بىزبەن كورشىلەس ەلدەرمەن سالىستىرساق، ۇلكەن وزگەرىستەر! بۇعان قازىر ەشكىم ءمان بەرىپ جاتقان جوق. كورشى ەلدەردە مۇنداي وزگەرىس مۇلدەم باستالعان جوق.

جۋرناليست: ورتا ازيا ەلدەرىن ايتىپ وتىرسىز با؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: رەسەي، ورتا ازيا ەلدەرى، قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستاندا العاننىڭ وزىندە وسىلاي عوي. ءبىز قاراپ وتىرساق بارىعىمىز ءبىر «شاپاننان»، ياعني كەڭەس وداعىنان شىققان ەلدەرمىز. ولاردا بۇل ماسەلە ءالى قاراستىرىلماعان، ال بىزدە اكىمدەردى حالىق سايلاي باستادى.

جۋرناليست: ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قايتا قۇرىلۋى قازاقستاندىقتارعا نە بەردى؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: بۇرىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە شاعىمداناتىنداردىڭ سانى شەكتەۋلى بولاتىن. سونىمەن قاتار كونستيتۋتسيالىق كەڭەس شەشىمدەرى تەك ەسكەرتۋ رەتىندە جۇرەتىن. ال قازىر كەز كەلگەن ساياسي ۇيىم، مەكەمە نەمەسە جەكە تۇلعا كونستيتۋتسيالىق سوتقا شاعىمدانا الادى. وسىنداي مۇمكىندىك پايدا بولدى. ەكىنشىدەن، سوت شەشىمى كادىمگىدەي اسەر ەتىپ، بەلگىلى ءبىر شەشىمدەردى توقتاتا الادى. ولاردىڭ سايلانعان سۋديالارى پرەزيدەنت مەرزىمىنەن دە ۇزاق جۇمىس ىستەيدى، ياعني ولار پرەزيدەنتكە تاۋەلدى بولمايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن بايقاعانىم، بۇل سوت ءبىراز شەشىم شىعارىپ، جاريالادى. باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا، بىزدە بۇل جۇيە جۇمىس ىستەپ جاتىر. حالىق ءۇشىن كەڭەستەن گورى سوت بولعانى ىڭعايلى عوي.

جۋرناليست: سوڭعى ساياسي وزگەرىستەر قازاقستان قوعامىن قالاي وزگەرتتى دەپ ويلايسىز؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەد: بۇل كۇتىلگەن وزگەرىستەر. حالىق مۇنداي وزگەرتۋلەردى كۇتتى. بىراق وزگەرىس جىلدام بولماعان سوڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە سەنىمسىزدىك تۋىپ تا جاتىر. ماسەلەن، رەفورما اياعىنا دەيىن بارا ما، جوق پا دەگەن كۇمان بار. مەنىڭ ويىمشا، حالىق رەفورمانى دۇرىس قابىلدادى، بىراق ازىرگە بەرىلگەن مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانباي، قورقا قاراپ وتىر. مىسالى وتكەن سايلاۋدا كوپ ادام «سايلاۋ بۇرىنعىداي ءوتتى، ءۇمىتىمىز اقتالمادى» دەپ نارازىلىق ءبىلدىردى. كەيبىرەۋلەر سايلاۋعا تۇسە المادى، تۇسكەنى وتە المادى. وسى ماسەلە رەفورماعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرۋى مۇمكىن، ونى دا ايتۋ كەرەك. قوعام بىردەن وزگەردى دەپ ايتا المايمىن. نەگە؟ جىلدامدىق جەتىسپەي مە، الدە ەموتسياعا بەرىلمەي وتىر ما، مۇنى ۋاقىت كورسەتەدى. بارلىعى الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى عوي. حالىق ىشىندە نەسيەگە باتقانى، قارىزدعا كىرگەنى كوپ. بۇل ۇكىمەتكە نەمەسە بيلىككە عانا بايلانىستى دۇنيە ەمەس، قوعامنىڭ وزىنە دە بايلانىستى. ماسەلەگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ، جاۋاپكەرشىلىك سەزىنبەۋ بار.

مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن وتكەن ءبىر جىل تەك باستاما عانا. بۇل جىلدا وتپەلى قادامدار جاسالدى، ياعني جۇيەنى دايىندادى. پرەزيدەنت مەرزىمىنىڭ ەكىنشى جىلىندا ەكونوميكا سالاسىندا، الەۋمەتتىك سالادا وتە ماڭىزدى رەفورمالار بولۋى كەرەك. ال بۇل رەفورمالار وڭاي بولمايدى. مىسالى سوڭعى جولداۋىندا پرەزيدەنت سەگىز مارتە «تاريف» دەپ ايتتى، ياعني سۋعا، جىلۋعا، گازعا دەگەن تاريفتەر ءوسىپ جاتىر، كوتەرىلىپ جاتىر. بۇل تەك باستاماسى. كەلەشەكتە تاعى دا وسىنداي وزگەرتۋلەر بولىپ، قىمباتشىلىق بولسا، ينفلياتسيا قايدا اپارادى؟ الايدا مۇنداي رەفورمالاردى ىسكە اسىرماسا دا بولمايدى. سەبەبى سايلاۋدا العان سەنىم مانداتى جوعارى بولعاننان كەيىن سونداي قادامعا بارۋ كەرەك. بارمايتىن بولسا وندا جاعداي ودان دا قيىن بولىپ كەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتەن مەنىڭ ويىمشا، ءبىرىنشى جىل ساياسي دەڭگەيدەگى باستاۋىش جىل بولسا، ەندى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دەڭگەيدە بولادى. ەندەشە بۇرىنعىدان دا جوعارى دەڭگەيدە كۇش-جىگەر كەرەك. قايتپايتىن ۇستانىم كەرەك، رەفورمادان قايتپايتىن پوزيتسيا كەرەك بولىپ تۇر. سوندىقتان مەن الداعى 2-3 جىلدا كوپتەگەن وزگەرىس بولادى دەپ ويلايمىن. بۇعان شىنايى قاراۋ كەرەك.

جۋرناليست: اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!

گۇلسارا سىزدىقوۆا

Abai.kz