1917 جىلى 12 جەلتوقساندا وسىدان 106 جىل بۇرىن ورىنبور قالاسىندا 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانى جاريالاندى. وسى سەزدە ءبىرىنشى باياندامانى ءاليحان بوكەيحانوۆ جاسادى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ جاساعان بايانداماسى نەگىزىندە شىعارلعان قاۋلىدا قازاق اۆتونومياسى، ميليتسيا جانە ۇلتتىق كەڭەس ماسەلەلەرىن قاراۋ ءۇشىن جەتى ادامنان تۇراتىن كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە قۇرىلعان كوميسسيا اتىنان حالەل عابباسوۆ اۆتونوميا، پوليتسيا جانە ۇلتتىق كەڭەس تۋرالى بايانداما وقىدى.

حالەل عابباسۇلى اتلعان بايانداماسىن: «اركىم ءوزىن ويلاسا، ەشكىم ەشكىمگە باعىنباسا، ازاماتتىق سوعىس باستالۋى مۇمكىن. مەملەكەتتىڭ بۇكىل اۋماعىن انارحيا تولقىنى الىپ جاتىر. ول بارلىق ۇلكەن قالالار مەن شاعىن اۋىلدارعا كىردى. قازاقتار قونىستانعالى تۇرعان انارحيا ادامداردىڭ ومىرىنە، مۇلكىنە، باسپاناسىنا قاۋىپ توندىرەدى. ادامدار قورعاۋسىز قالدى. بۇل قيىن كەزەڭنەن شىعۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – قازاق وبلىستارى مەن ايماقتارىندا قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋ. قازاق ايماقتارىن انارحيا باسىپ السا، قازاق حالقىنىڭ مۇلدە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن حالىق اسكەرىن – حالىقتىق جاساق قۇرۋ قاجەت» دەپ باستادى.

بۇدان وڭگە، حالەل عابباسۇلى اۆتونوميانى قۇرۋداعى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءرولىن ەرەكشە اتاپ ءوتىپ، جاڭا اۆتونوميانى «الاش» دەپ اتاۋعا ۇسىنىس جاسادى. وسىلايشا 1917 جىلى 12 جەلتوقساندا سەزد دەلەگاتتارى ۇزاق تالقىلاۋدان كەيىن ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەس – الاش ورداسىن قۇرادى. وسى تالقىلاۋ بارىسىندا كوپشىلىك داۋىسپەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلاندى.

ءالىمحان ەرمەكوۆ كەيىننەن بۇل تۋرالى «سارىارقا» گازەتىنىڭ 1918 جىلعى 22 قاڭتارداعى No28 سانىندا: «12 جەلتوقساندا تۇسكى استان كەيىن ساعات 3-تە «الاش» دەپ اتالاتىن اۆتونوميا دۇنيەگە كەلدى. بۇكىل قازاقتىڭ ۇكىمەتى قۇرىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى. بۇرىن باي اۋىلداردا توپتاسىپ، شاشىراپ كەتكەن قىرعىز-قازاقتار ءوز اۋىلىنا جينالدى. وتانى جوق حالىق اتامەكەنىن تاپتى» دەپ جازدى.

الاش قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى، ولاردىڭ جاقتاستارى ۇلى گۋمانيتارلىق ميسسيانى جۇزەگە اسىرماققا بەل بۋدى. بىراق ستالينيزم جاعدايىندا ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان الاش وردا ۇكىمەتى مەن مۇشەلەرىنە قاتىستى سالعان تىيىمدار بايلانىستى اسىل ارسىتارىمىزدىڭ مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگىن جوعالتقانىمىزعا قاراماستان الاش قوزعالىسىنىڭ ارقاسىندا حح عاسىردا قازاق قوعامىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان مادەني پروگرەسىنىڭ كوپتەگەن تاعانتاستىق ءتۇپ نەگىزدەرى قۇرىلىپ نىعايدى. الاش قايراتكەرلەرى قازاقستاننىڭ جانە قازاق حالقىنىڭ ناعىز پاتريوتتارى ەدى. سوندىقتان كەڭەس ۇكىمەتى ولاردى 1937-1938 جج. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. ولار قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءوز ومىرلەرىن قۇربان ەتۋگە دايىن ناعىز مەملەكەت قايراتكەرلەرى بولعاندىعىن ەرەك اتاپ وتۋگە بولادى.

اتالعان سەزدەن كەيىن «الاش وردا» اۆتونومياسى ءوزىنىڭ كەڭ كولەمدى جۇمىسىن باستادى.

1917 جىلى 20 جەلتوقساندا ءاليحان بوكەيحانوۆ ءسىبىر ولكەلىك كەڭەسىنە جەدەلحات جولداپ، وندا الاش اۆتونومياسى مەن الاش وردا ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىن ءمالىم ەتتى. الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ورتاق ماقساتى ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ، قازاق قوعامىن جاڭعىرتۋ، حالىقتى زامانعا بەيىمدەۋ بولعانى بەلگىلى. «الاش وردا» اۆتونومياسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەيالارى ارقاشان مەملەكەتىمىز ءۇشىن وزەكتى بولىپ قالا بەرەدى.

ولاردىڭ تاريحي ميسسياسىنىڭ جۇزەگە اسقاندىعى تاۋەلسىز قازاقستان جىل سايىن 16 جەلتوقساندا اتاپ وتەتىن تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن دە بەرىك بايلانىستى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz