قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جۋىردا جارىققا شىعارعان «مەنىڭ ءومىرىم: بوداندىقتان بوستاندىققا» اتتى مەمۋارىندا ايدىك بەلوۆەجە كەلىسىمىنە نە ءۇشىن بارماعانى جايلى جازىپتى. 6-7 پاراقتىق جازباعا «نازارباەۆ كەلمەدى» دەپ تاقىرىپشا قويعان، - دەپ جازادى Mezgil.kz. 

سونىمەن نازارباەۆ نەگە كەلمەدى؟ ءوز سوزىنەن ۇزىندىلەر تەرەيىك:

اۋەلى رەسەيدىڭ بۇرىنعى باسشىسى بوريس ەلتسينمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعانى جايلى تارقاتىپ جازادى.

ەلتسين مەن گورباچەۆتىڭ ەرەگەسى

«ارامىزدا نەشە ءتۇرلى جاعداي بولدى. اركىم ءوز ەلىنىڭ مۇددەسىن ويلاپ، ايتىسىپ، تارتىسىپ تا قالا بەرەتىنبىز. بىراق ول دا، مەن دە شەكتەن شىقپايتىنبىز»، - دەپ كەلىپ، ەلتسينمەن اراداعى سول ايتقان تارتىستاردان ءبىر مىسال كەلتىرەدى. ەلتسيننىڭ اتىراۋداعى تەڭىز مۇناي-گاز كەشەنىن سۇراعانىن، ءوزىنىڭ ەلتسيننەن ورىنبوردى بەرۋىن تالاپ ەتكەنىن جازادى. ەلتسيندى «ايتۋى دا، قايتۋى دا تەز ادام ەدى», دەپ سيپاتتايدى.

ءارى قاراي ەلتسين مەن گورباچەۆتىڭ (ميحايل) ەرەگەسى جايلى جازادى. «ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن بىتىسپەستەر ەدى»، - دەيدى. كسرو-نىڭ ىدىراۋىنا وسى ەكەۋدىڭ ەرەگەسى سەبەپ بولعانىن جازادى.

بەلوۆەجە كەزدەسۋى: نازارباەۆ نە دەيدى؟

«رەسەي، ۋكراينا مەن بەلارۋس باسشىلارىنىڭ بەلايا ۆەجا توعايىنداعى كەزدەسۋى اتىمەن كۇتپەگەن وقيعا ەمەس ەدى. كسرو-نىڭ قۇلاماي قويمايتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلدى. تەك ونىڭ الدىن الا بولجاۋعا كەلمەيتىن ارنالارمەن جۇزەگە اسىپ، ساياسي كۇشتەردىڭ شيەلەنىسكەن تەكەتىرەسىنە اينالىپ كەتۋ قاىپى قاتتى ويلانتاتىن.

مەن 8 جەلتوقسان كۇنى م.گورباچەۆتىڭ شاقىرۋىمەن ماسكەۋگە باردىم. 9 جەلتوقساندا ءتورت رەسپۋبليكانىڭ – رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس پەن قازاقستاننىڭ باسشىلارى كەزەدەسىپ، وداقتىق شارت تۋرالى اقىلداسامىز دەگەنبىز. ول كەزدە ماسكەۋدە ءجيى-ءجيى باس قوساتىنبىز. بارۋعا ءبارىمىز كەلىسىم بەرگەنبىز. الايدا، سول كۇننىڭ الدىندا رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيا باسشىلارى بەلورۋس توعايلارىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندەگى رەزيدەنتسيادا جاسىرىن جولىعىپ جاتىر ەكەن. گورباچەۆپەن كەزدەسۋدىڭ الدىن وراپ كەتىپتى. بوريس ەلتسيننىڭ، لەونيد كراۆچۋكتىڭ، ستانيسلاۆ شۋشكەەۆيچتىڭ مەمۋارلارىندا، ەستەلىكتەرىندە، سۇحباتتارىندا بەلوۆەجەدەگى كەزدەسۋدىڭ اياقاستىنان، قۇپيا تۇردە ۇيىمداستىرىلعانى، مەنى كەزدەسۋگە شاقىرۋ يدەياسى جۇمىس بارىسىندا تۋعانى اشىقتان-اشىق ايتىلادى. مۇنىڭ الدىندا جاڭا كونفەدەراتسيا قۇرۋ، ونى «ەگەمەن رەسپۋبليكالار وداعى» - «سويۋز سۋۆەرەننىح رەسپۋبليك» دەپ اتاۋ جونىندە اڭگىمە قوزعالىپ جۇرەتىن. سوندا قىسقارتىپ سويلەگەندە سسسر-ءدىڭ ورنىنا سسر قۇرىلعان بولىپ شىعاتىن. جۇرتتىڭ كوزى دە، قۇلاعى دا ۇيرەنگەن ءسوز. ۇشەۋى باس قوسىپتى دا، سسر اببرەۆياتۋراسى «سويۋز سلاۆيانسكيح رەسپۋبليك» سياقتى وقىلىپ كەتۋى قاۋپى بار ەكەنىن ويلاي قالىپتى. ەندى سلاۆيان ەمەس پرەزيدەنت كەرەك بولا قالىپتى...

ولارعا سلاۆيان ەمەس پرەزيدەنت كەرەك بولدى

ولاردىڭ ۇشەۋى دە بەلوۆەجە كەلىسىمىندە ەكسپرومت ەلەمەنتتەرى كوپ كەزدەسكەنىن، وعان قاتىسۋشىلاردىڭ قۇرامى دا اپىل-عۇپىل قاراستىرىلعانىن ايىلىن جيماي جازادى. ايتقانداي، سوجەنيتسىن سول تۇستا مەملەكەتتىك دۋمادا سويلەگەن سوزىندە نازارباەۆتى بەلوۆەجەگە شاقىرمادى دەگەن وكىنىشىن بىلدىرگەن. بوس ءسوز. شاقىرعان. مەن بارماعانمىن»، - دەپ جازادى نۇرسۇلتان نازارباەۆ. بەلوۆەجە كەلىسىمىنە ءوزىن دە شاقىرعانىنا دالەل رەتىندە شۋشكەەۆيچ، كراۆچۋك پەن ەلتسيننىڭ ەستەلىكتەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرەدى. ءارى قاراي، ۇشاعى ماسكەۋگە قونعان بەتتە ەلتسين تەلەفون شالىپ، بەلوۆەجەگە شاقىرعانىن جازادى.

«مەن ماسكەۋ اۋەجايىنا تۇسكەن بەتتە ب.ەلتسين تەلەفون شالعان. وسىلاي دا وسىلاي، بەلوۆەجە دەگەن جەردە ۇشەۋىمىز شەشىم قابىلداپ، ارنايى كەلىسىمشارت جاسادىق، سەن ءبىزدى قولداساڭ، قول قويساڭ جاقسى بولار ەدى دەيدى. ول قانداي قۇجات؟ نە جايىندا؟ ماسەلەنىڭ مانىنە قانىپ الماي تۇرىپ، قالاي جول جۇرمەكپىن؟ ارينە، بارا المايمىن. ولارعا ءۇش سلاۆيان رەسپۋبليكاسى بىرىگىپ الىپ، وڭايشا شەشىم قابىلداپتى دەگەن اڭگىمەدەن قاشۋ كەرەك بولىپ تۇرعانى بەلگىلى. ءبۇتىن ءبىر الىپ ەلدىڭ تاعدىرىن وسىلايشا، وپىر-توپىردا، وپ-وڭاي شەشە سالۋ كوكەيگە قونا ما ءوزى؟»، - دەپ تولعانادى.

ونان ءارى رەسەي كونستيتۋتسياسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ ءبىرى سەرگەي شاحرايدىڭ: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ۆيسكۋليگە كەلە جاتىپتى-مىس، ونى ورتا جولدان ماسكەۋدە كسرو پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ قىزمەتىن بەرۋگە ۋادە ەتكەن گورباچەۆ قاعىپ الىپ قالىپتى-مىس دەگەن اڭىز اڭگىمە بار. بۇل بولجام ماعان قيىننان قيىستىرۋ بولىپ كورىنەدى، ويتكەنى قازاق پرەزيدەنتى – وتە تاجىربيەلى ساياساتكەر. ول سول ساتتە ءىس جۇزىندە دە، ءسوز جۇزىندە دە وداقتىق ۇكىمەت جوق ەكەنىن تاماشا ءبىلىپ وتىردى: بۇرىنعى ۇكىمەت بۇلىكتەن كەيىن دوعارىسقا جىبەرىلگەن، ال جاڭا ۇكىمەت قۇرىلماعان كۇيى قالعان. يۆان سيلاەۆ باسقاراتىن كسرو-نىڭ رەسپۋبليكالىق ەكونوميكالىق كوميتەتى عانا جۇمىس ىستەپ تۇردى. نازارباەۆتىڭ نەنى باسقارۋى مۇمكىن ەدى؟»، - دەگەن ەستەلىگىن مىسال ەتەدى.

«...ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن بولساق، وڭاشا، ءتىپتى جاسىرىن جينالىپ جاتقانىنان، ەل باسشىسىنىڭ حابارسىزدىعىنان-اق ونداعى اڭگىمە نە جونىندە قوزعالاتىنىن شامالاۋ قيىن ەمەس ەدى. مەنى ول جەرگە كەلىسىمگە ءتورتىنشى قۇرىلتايشى رەتىندە قول قويۋعا شاقىرىپ وتىر. شۋشكەەۆيچ جازعانداي، ۇشاعىم تەحنيكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى ماسكەۋدەن شىعا المادى... ال ۇشاق نەگە «شىعا الۋى» ءتيىس ەدى؟»، - دەيدى. دەيدى دە 1991 جىلعى ناۋرىزداعى بۇكىلوداقتىق رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەسى جايلى: «ءبىر جاعىنان سونىڭ الدىندا عانا بۇكىل ەل بويىنشا رەفەرەندۋم جۇرگىزىلىپ، وندا قاتىسۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كسرو-نى ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ساقتاۋدى جاقتاعان. قازاقستاندا وداقتىڭ ساقتالۋىن جاقتاۋشىلاردىڭ ۇلەسى باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ بارىنەن دە جوعارى (94 پايىزدان استام) بولىپ شىققانى تۇسىنىكتى. ەلدىڭ ەركىمەن ساناسپاۋدىڭ ءجونى جوق...

ەكىنشى جاعىنان، ساياساتكەر رەتىندەگى ىشكى تۇيسىگىم حالقىنىڭ جارتىسىنان استامىن وزگە ۇلت وكىلدەرى قۇرايتىن (قازاقتاردىڭ ۇلەسى نەبارى 39 پايىز ەدى) رەسپۋبليكانىڭ باسشىسى رەتىندە مۇنداي كەلىسىمگە قول قويماق تۇرماق، ونى تالقىلايتىن كەزدەسۋگە قاتىسۋىمنىڭ ءوزى قيسىنعا كەلمەيتىنىن سەزدىردى»، - دەيدى.

1991 جىلعى قاراشاداعى نوۆو-وگارەۆوداعى باسقوسۋلار جايلى ايتا كەلىپ، سول كەزدە بەلارۋس سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان پەتر كراۆچەنكونىڭ: «بەلوۆەجە كەلىسىمىنە 23 ليتر ساموگون كەتتى»، - دەگەن ەستىلىگىن ءسوز ەتىپ: «نازارباەۆتى بەلوۆەجەگە شاقىرۋدىڭ اياقاستىنان ويلاپ تابىلعانى قول قويۋعا سلاۆيان ەمەس پرەزيدەنتتىڭ كەرەك بولا قالعانىنا بايلانىستى ەكەنىنە، ول وقيعاعا قاتىسقان ادامداردىڭ تالايى ەكى كەش بويىاعىل-تەگىل ىشىمدىك قۇيىلعانىن جازعانىنا... توقتالماق ەمەسپىن.

ارادا التى جىل وتكەندە الەكساندر لۋكاشەنكو سول توعايدا كراۆچۋك پەن شۋشكەەۆيچ ەلتسينگە كسرو پرەزيدەنتى قىزمەتىن ۋادە ەتكەن ەدى دەپ ايگىلەدى. مۇنداي مۇمكىندىك قاراستىرىلعانىن ەلتسيننىڭ ءوزى دە تولىقتاي تەرىسكە شىعارمايدى»، - دەپ اياقتايدى.

قۇرىلماي قالعان تۇران وداعى

ونان كەيىن سول جىلى جەلتوقساندا اشحاباتدا وا رەسپۋبليكالارى باسشىلارىنىڭ باس قوسىپ، بەلوۆەجە كەلىسىمىنە جاۋاپ رەتىندە تۇران وداعىن قۇرۋ، ياعني، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى كونفەدەراتسياسىن قۇرۋ تۋرالى جوبانىڭ تالقىلانعانىن جازادى. «بۇل جوبادا سلاۆيان ەلدەرى باسشىلارىنىڭ ارەكەتتەرى ايىپتالعان ەدى»، - دەيدى.

«ەلتسين ءبىزدى ۇشتىك وداققا قوسىلىڭدار دەپ ۇگىتتەپ باقتى. ول تۇركىتەكتەس ەلدەردىڭ وداعى قۇرىلۋى مۇمكىندىگىنەن قاتتى سەسكەندى. قالىپتاسقان كۇردەلى جاعدايدى سراپاتاي كەلىپ، مەن ونداي وداققا قوسىلمايتىنىمىزدى، بىراق تەڭ قۇقىقتى، جاڭا وداق قۇرۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋعا بولاتىنىن ايتتىم. سلاۆياندار بۇل ويدى قابىلدادى. سول ءۇشىن الماتىدا باس قوسۋدى، دوستاستىقتىڭ قۇرىلۋىن زاڭدى ەتۋدى ۇسىندىم»، - دەيدى. دەيدى دە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ (تمد) قۇرىلۋى تۋرالى باياندايدى.

بەلوۆەجە كەلىسىمى تۋرالى، وعان نازارباەۆتىڭ شاقىرعانى، بىراق بارماعانى تۋرالى اتالعان كەلىسىمگە قاتىسقان وزگە ساياساتكەرلەر ۋاعىندا ەستەلىكتەرىن دە ايتقان ەدى. ولار نە دەدى؟ ءبىرسىپىراسىن سوزتالقى ەتەيىك:

شۋشكەەۆيچ نە دەيدى؟

نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز مەمۋارىندا ەسىمىن ءجيى اتاعان ستانيسلاۆ شۋشكەەۆيچ بىر سۇحباتىندا:

«بەلوۆەجەدەگى كەزدەسۋگە قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا شاقىرىلعان. بىراق نازارباەۆ جولاي ماسكەۋگە توقتاپ، كرەملدە سسسر پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىنا كىرىپ، اقىرى بارماي قالعانىن»، - ايتادى.

ونىڭ ايتۋىنشا، نازارباەۆ كەلىسىم جاسالعانعا دەيىن شاقىرىلماعان، بىراق اسا ماڭىزدى گەوساياسي ماسەلەنى شەشۋگە تەك قانا سلاۆيان مەملەكەتتەرىنىڭ قاتىسقانىن بۇرىس ساناپ، سول كەزدە بەدەلدى ادام نازارباەۆتى شاقىرۋدى ءجون كورگەن. وعان ەلتسين قوڭىراۋ شالادى، الايدا قانداي قۇجاتقا قول قوياتىندارىن ايتپايدى.  ول كەزدە نازارباەۆ ۇشاق بورتىندا بولعان.

«ءيا، نازارباەۆ ۇشاق بورتىندا بولاتىن جانە وعان ۇشاقتىڭ راديوجۇيەسى ارقىلى بايلانىستىق. بىراق گورباچەۆ وعان بارماۋعا كەڭەس بەردى. ول كەلمەدى. ول ينتەلليگەنت ەمەس ادامعا ءتان قۋلىق ىستەدى. ءۇنسىز كەتتى. ونىمەن بايلانىس ءۇزىلىپ قالدى. سول سەبەپتى نازارباەۆ ماڭىزدى ماسەلەنى تالقىلاۋعا قاتىسقان جوق»، - دەيدى شۋشكەۆيچ.

فوكين نە دەيدى؟

1991 جىلى ۋكراينا پرەمەر-ءمينيسترى بولعان ۆيتولد فوكين بىلاي:

«ناقتى كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، قۇجاتقا قول قويماعانداردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك، ءبارى دايىن بولعان كەزدە: «بۇل ىسكە قازاقستاندى دا ارالاستىرساق جامان بولماس ەدى»، - دەپ قالدى. ءبارى: «ارينە»، - دەپ كەلىسە كەتتى. نۇرسۇلتان ابىشۇلىمەن سىيلاس قارىم-قاتىناستا ەكەنىم ەسكەرىلىپ، وعان نە بوپ جاتقانىن ايتىپ بەرۋدى ماعان تاپسىردى»، - دەپ ەسكە الادى.

فوكين نازارباەۆپەن ەلتسين ەمەس، ءوزىنىڭ سويلەسكەنىن ايتادى. ول نازارباەۆقا قانداي قۇجات دايىنداعاندارىن ايتىپ، وعان كەيىن باسقا رەسپۋبليكالارمەن بىرگە قول قويسا دا بولاتىنىن ايتقان. الايدا، نازارباەۆ ءوزىنىڭ قولى جينالعانداردىڭ قولىمەن قاتار تۇرعانىن قالايتىنىن جانە ءوزىن كۇتە تۇرۋىن سۇراعان. فوكين ونىڭ ناقتى ۇشاق ىشىندە بولعانىن ناقتى ايتا الماسا دا، «جارايدى، قازىر بورت شاقىرامىن»، - دەپ ايتقانى ەسىندە جاقسى ساقتالعانىن ايتقان.

ۆيتولد فوكين 2016 جىلعى ءبىر سۇحباتىندا:

«قۇجاتتار دايىن بولعاننان كەيىن، قول قويۋعا ازىرلەنىپ، ەندى تەك قول قويۋ عانا قالعان ۋاقىت. كىم ەكەنى ەسىمدە جوق، بىرەۋى: «بالكىم گورباچەۆتى قۇلاقدار ەتۋ كەرەك پە ەدى»، - دەدى. كىم ەكەنىن ايتپاي-اق، قويايىن، سونداعىلاردىڭ بىرەۋى: «جوق. مۇلدە بولمايدى، وعان ايتۋعا. ول بىردەن شارا قولدانادى. ال بۋشپەن اقىلداسۋعا بولادى»، - دەدى. ءسويتىپ، بارلىعى ورتاق شەشىمگە كەلىپ، ەلتسين بۋشقا حابارلاساتىن بولدى. ول حابارلاستى. ەلتسين مەن بۋشتىڭ اڭگىمەسى كەزىندە مەن سوندا بولدىم. بارلىعىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. اڭگىمە سوندايلىق ءبىر ناقتى بولمادى. بۋش ناقتى جاۋاپ بەرمەدى، بەرە المايتىن دا ەدى. ويتكەنى، ول سول بولعان جايدى تولىق ءتۇسىنىپ تە ۇلگەرگەن جوق.

مەن: «بۇل دۇرىس بولمادى. اۋەلى گورباچەۆكە حابارلاسىپ ايتۋ كەرەك ەدى»، - دەدىم. سول كەزدە سونداعىلاردىڭ (پرەزيدەنتتەر) ءبىرى: «بۇل ىسكە نازارباەۆتى دا قوسۋ كەرەك ەمەس پە»، - دەدى. بارلىعى: «ءيا، ءيا، نازارباەۆ تا بۇل جاعدايدى ءبىلۋى كەرەك»، - دەپ قولدادى. سوندا جينالعانداردىڭ اراسىندا نازارباەۆپەن جاقىن، جىلى قارىم-قاتىناستاعىسى مەن ەدىم. مەن ول ادامدى قازىر دە ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن. ول شىنىندا كەمەڭگەر ادام. كاريموۆكە دە كوڭىلىم سونداي. مەن ولارمەن دوس بولدىم. ءسويتىپ، جينالعاندار نازارابەۆقا حابارلاسۋ كەرەكتىگىن، جانە وعان حابارلاسۋعا ىڭعايلى ادام مەن ەكەنىمە ماقۇلداستى.

مەن حابارلاستىم. «نۇرسۇلتان، قول قويۋ ءۇشىن، مىنە وسىنداي قۇجات دايىندالدى. ءبىز سەنىڭ پىكىرىڭدى بىلمەكپىز»، - دەدىم. ول: «ارينە، ارينە مەن قولدايمىن»، - دەدى. مەن: «ەندەشە سەن كەيىنىرەك قول قويۋشى ۇشتىككە قوسىلا الاسىڭ»، - دەدىم. ول: «جوق، مەن سوندا، سەندەرمەن بىرگە بولىپ، قول قويعىم كەلەدى»، - دەدى. مەن: «ءبىز مىنە دايىنداپ، قول قويايىن دەپ وتىرمىز عوي»، - دەپ ەدىم، ول: «مىنە، بورت شاقىرىپ، ۇشىپ كەلەمىن. مەنسىز قول قويماڭدار»، - دەدى.

مەن بولعان اڭگىمەنى، جينالعاندارعا جەتكىزىپ ەم، بارلىعى نازارباەۆتى كۇتۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ءسويتىپ، ءبىز نازارباەۆتى كۇتەتىن بولىپ، اقىرى اڭعا شىقتىق. ارادا 5 ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بولسا ءالى جوق. بارلىعىنىڭ كوڭىل-كۇيى تۇسە باستادى. سويتسەك، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىندا ەكەن. مەنىڭ ميحايل سەرگەۆيچتىڭ كومەكشىسىمەن بايلانىسىم بولدى. دەرەۋ حابارلاسىپ: «نۇرسۇلتان ءابىشۇلى سەندەر جاقتا ما»، - دەپ سۇرادىم. ول: «ءيا، ولار ميحايل سەرگەۆيچ ەكەۋى كەزدەسىپ وتىر»، - دەدى. بارلىعىنا تۇسىنىكتى بولدى»، - دەيدى.

ءتۇيىن: 8 جەلتوقسان «بەلوۆەجە» كەلىسىمىنە قول قويعان كۇن. كەڭەس وداعىن ىدىراتقان بىردەن-ءبىر قۇجات. 1991 جىلى 8 جەلتوقساندا رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس رەسپۋبليكالارى باسشىلارى بەلوۆەجە ورمانىندا كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوزدە كەڭەس وداعىن ساقتاپ قالۋدىڭ بۇدان بىلاي مۇمكىن ەمەستىگىنە كوزدەرى جەتىپ، ولار ءوز رەسپۋبليكالارىنىڭ وداقتان شىعاتىنىن جانە ءوزارا ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري وداقتاستىق جونىندە جاڭا شارتقا قول قوياتىندىقتارىن مالىمدەدى. وسىلايشا كەڭەس وداعى تارايدى.

Abai.kz