قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا رەسەيدىڭ كوكشەتاۋ، سەمەي جانە وسكەمەن قالالارىندا سالىناتىن كومىرمەن جاعىلاتىن ءۇش جىلۋ جىلۋەنەرگوستانتسيالارىن (جەس) سالۋ تۋرالى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ پەن ۆ.ءپۋتيننىڭ ءوزارا كەلىسىمىنەن تۋىنداعان جوبا جاريالانىپ، قوعامدىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلدى. قوعامدىق تالقىلاۋ 28 جەلتوقسانعا دەيىن جالعاسادى. بۇگىن وسى تالقىلاۋدىڭ العاشقى پاراعىن اشىپ وتىرمىز.

قازاقستان ءوزىنىڭ الدىنا ۇلكەن ماقسات قويىپ وتىر. قازاقستان پرەزيدەنتى بۇل پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ بيىلعى قىركۇيەك ايىنداعى حالىققا جولداۋىنىڭ «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» دەپ اتالۋىنان‑اق ايقىن كورىندى.  پرەزيدەنت:   «ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن دە شەشۋ قاجەت. بۇل سالادا قولدان كەلگەنشە ءوز رەسۋرستارىمىزعا ارقا سۇيەگەن ابزال. باستى مىندەت ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىنا جۇكتەلەدى. الداعى 5 جىلدا كەمىندە 14 گيگاۆاتتىق جاڭا ەلەكتر قۋاتى ىسكە قوسىلادى. تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقستان ەلەكتر قۋاتىن باسقا جاقتان الماۋعا ءتيىس، ياعني كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى بولماۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالىمىز ءماز ەمەس. بۇل – ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. جالپى، قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، بۇعان مۇلدە جول بەرۋگە بولمايدى» دەگەن بولاتىن.

مىنە، سوعان ساي ومىرگە جىلۋ ەنەرگيا ستانتسيالارىن سالۋ جوباسى ۇسىنىلىپ وتىر. بۇل جوبا رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى ءىرى جوبا. وسىنىڭ الدىندا رەسەي ەلىمىزدە اتوم ستانتسيالارىن سالىپ بەرۋگە ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. الايدا، ول تەك رەفەرەندۋم ارقىلى شەشىلەتىن بولعاندىقتان، رەسەي ەندى جىلۋ ستانتسيالارىن سالۋ جوسپارىن ۇسىنعان سىڭايلى... قازاقستان تاراپى ونى 28 جەلتوقسانعا دەيىن حالىقتىقڭ تالقىلاۋدان وتكىزىپ، سودان كەيىن ناقتى شەشىمىن ايتاتىن بولادى.

سونىمەن، ۇسىنىلعان جوبادا 2‑باپ بويىنشا رەسەي تاراپىنان جاۋاپتى مەردىگەر رەتىندە  جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى قوعام  «ينتەرراو –ەكسپورت» دەپ كورسەتىلگەن. وعان بارلىق قوسالقى مەردىگەرلەردى تاڭداۋ قۇقى بەرىلگەن. ال قازاقستان تاراپىنان او سامۇرىق‑ەنەرگو تاڭدالعان. ءبىر قىزىعى، «ينتەرراو‑ەكسپورت» تا، «اق «سامۇرىق‑ەنەرگو» دا وسى ماقساتتا ارنايى كىندىكتەس كومپانيالار اشادى.  ەكى ەلدىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلىكتەرى ولاردى ۇستىنەن باقىلايدى. قاراپ وتىرساق، شارت  سحەماسى سونشالىقتى كۇردەلى. بۇل بولاشاق وبەكتىلەردىڭ وزىندىك قۇنىنا قانشالىقتى اسەر ەتەدى، ول جاعى بەيمالىم.

شارتتا قازاقستان جاعى تولىعىمەن «تاپسىرىس بەرۋشى» بولىپ تابىلادى.  مىسالى، نەگىزگى وبەكتىلەردىڭ قۇرىلىس الاڭدارىنا گەودەزيالىق بارلاۋ جۇمىستارى مەن جەر قىرتىسى تۋرالى ساراپتامالاردى رەسەي جاعى ورىندايدى. ال، قازاقستان ولارعا دەر كەزىندە ينفراقۇرىلىم تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋگە مىندەتتەنەدى. بىراق، گەودەزيا سالاسىندا قازاقستاننىڭ باي تاجىريبەسى بار. ەندەشە، جەرگە قاتىستى بارلاۋ جۇمىستارىن نەگە رەسەيلىكتەر جاساۋى ءتيىس؟ شىناۋايتىندا، وسى جانە كوپتەگەن باسقا جۇمىستاردى قازاقستاننىڭ ءوز كۇشىمەن اتقارۋعا قازاقستاننىڭ قارىمى جەتەر ەدى.

ودان وزگە، ستانتسيالار سالىنىپ بىتكەن سوڭ، ونى باسقارۋ تەتىكتەرىن قازاقستان جاعى ءوز قولىنا الاتىن بولادى. ەندەشە، بۇل بولاشاقتا سوعان ساي مامانداردى دايارلاۋ قاجەت ەكەندىگىن ەسكەرۋدى تالاپ ەتەدى. بىراق جوبادا ول جاعى كورسەتىلمەگەن. نەگىزى، بولاشاق ەنەرگەتيك ماماندار دايارلاۋدىڭ جوسپارى مەن ينۆەستيتسيالىق شىعىنى دا وسى جوبادان ورىن تابۋى ءتيىس دەگەن ويدامىز.

ويتكەنى، بۇل ماسەلە الدىن الا شەشىلمەسە، «ستانسالاردىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋدى قازاقستان جاعى ءوزى شەشەدى» دەپ كورسەتىلگەندەي، «قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن» دەپ باسقارۋ تەتىكتەرىن رەسەي ءوز قولىنا الۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، «ماماندارى دايىن ەمەس قازاقستان» وعان امالسىز بارۋعا ءماجبۇر. ولاي بولسا، بۇل ەلىمىزدىڭ «ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىنە» كەرى اسەرى ەتەتىن بولادى. ودان وزگە، بۇنىڭ تاۋەلسىز قازاقستانعا سىرتتان قىسىم كورسەتۋ قۇرالىنا دا اينالۋى عاجاپ ەمەس.

رف تاراپى وزىنە مىنا مىندەتتەردى الۋعا مۇددەلى ەكەن:

كونتاركتىگە قول قويىلعانعا دەيىن ءۇش ستانتسيا بويىنشا تەحنيكالىق شەشىمدەردىڭ جوباسىن جاساۋ (گاز نە كومىر وتىنىمەن) جانە قۇرىلىس سالىناتىن جەرگە جوبالىق‑زەرتتەۋدى جۇرگىزۋ. بۇل جۇمىستاردى قازاقستان قارجىلاندىرادى.  ال، كونتراكتىگە قول قويىلعاننان كەيىن   جۇمىس كولەمى جانە ۋاقىتى انىقتالادى. ودان ءارى رەسەي باس مەردىگەردى، قوسالقى مەردىگەرلەردى ءوزى تاڭدايدى. ودان كەيىن دە بارلىق جۇمىستاردى رەسەي جاعى جۇرگىزبەك ويدا. وندا قازاقستاننان جۇمىس كۇشىن تارتۋدى مىندەتتەۋ جاعى بۇلىڭعىر ايتىلعان. ال رەسەيلىكتەردىڭ ىسساپارمەن كەلۋىن، ورنالاسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ناقتى كورسەتىلگەن. بۇل رەسسەيلىك قوسالقى مەردىگەرلەردىڭ مۇددەسىنە تولىق ساي كەلەدى. ەندەشە، وسىدان كەيىن ءبىز تاراپتان  «سانكتسيالار وتىندە قالعان رەسەيگە سەنىم بار ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندايتىنى زاڭدى بولادى. . سەبەبى، رەسەيدىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتىك كومپانيالارى الەمدىك سانكتسيالار تىزىمىندە تۇر. ولار الەمدىك نارىقتان، تەحنولوگيا مەن تاۋار الماسۋدان مەيلىنشە وقشاۋلانعان. ەندەشە، جەس سياقتى كۇردەلى نىسانداردى سالۋدا بۇل فاكتور اسەر ەتپەي قويمايتىنى انىق.

ودان ءارى، 8‑باپ «كەلىسپەۋشىلىك جاعدايدى ەكى تاراپتىڭ ارنايى ورگاندارىنىڭ كەلىسسوزدەرى ارقىلى شەشەدى. ال،  شەشىمىن تاپپاسا، ماسەلە ءوزارا ىنتىماقتاس تۇرعىداعى كەلىسسوزىمەن شەشىلەدى» دەپتى. بۇدان تۇسىنگەنىمىز، تالاستى ماسەلەنى ءوزارا دوستىق قاتىناستاعى ەكى جاقتىڭ ۇكىمەتى كەلىسىپ شەشەدى»  دەيدى. بىراق، بۇل كوڭىلگە ونشا قونبايتىن نارسە. سەبەبى، قازىرگى زاماندا مەملەكەتتەردە ۇكىمەتتىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىپ كەتۋى ءجيى ورىن الۋدا.  ونداي تاجىريبە قازاقستاننىڭ وزىندە دە بار. مىسالى، «ەسكى قازاقستان» مەن «جاڭا قازاقستان» وعان دالەل بولا الادى.  ەندەشە، شارتتىڭ ورىندالۋى بارىسىندا رەسەي نە قازاقستان ۇكىمەتتەرى وزگەرمەيدى دەگەن كەپىلدىك  بار ما؟ ول جوق. بيلىكتىڭ وزگەرۋى ابدەن مۇمكىن. سوندا بۇل شارتتىڭ ورىندالۋىنا كەپىل كىم بولماق؟ (شارت وزىنە ءوزى كەپىل بولمايدى).  ەڭ دۇرىسى، اسا ءىرى مەملەكەتارالىق كەز كەلگەن شارتتاردىڭ حالىقارالىق سوتتار پەن زاڭدار جۇيەسىنە سۇيەنۋى بولسا كەرەك. بىراق قازىر رەسەي  ونداي قادامعا بارا الماي وتىر. سوندىقتان بولار، بۇل كەلىسىم شارتتا  استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ اربيتراجدىق سوتى اتالىپ ءوتىپتى.بىراق، حالىقتىڭ سەنىمى ونى قالاي قابىلدايدى ەكەن؟ وسى جاعى دا ويلانتادى... ال، تۋراسىن ايتقاندا، بۇل شارتتا «سوزگە سەرت» («سلوۆو پاتسانا») دەگەن پرينتسيپ بار ما دەپ قالاسىڭ، كەيدە... ولاي بولسا، فورس‑ماجورلىق وقىس جاعدايلاردا نە ىستەۋگە بولادى؟ بەلگىسىز... نەگە دەسەڭىز، شارتتىڭ ورىندالۋىنىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە باسىمدىق ءبىر عانا تاراپتا تۇر، ول – رەسەي. رەسەي بارلىق مەردىگەرلەردى تاڭدايدى. قويىلاتىن ءبىر عانا تالاپ: «ممەردىگەر قازاقستان زاڭدارىنا سايكەس ليتسەنزيالىق  تالاپتارعا ساي بولۋى» دەگەن. بۇل، كوبىنە قۇجاتتىق دەڭگەيدە انىقتالادى. ال، بىزدەر ەكى ەلدەگى «كوررۋپتسيالىق احۋالدى» ەسكە الساق، وندا «قال نەشىك بولادى؟» دەيمىز بە، قايتەمىز...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

پۋبليتسيست  

Abai.kz