قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ اۋماعى بۇرىندا قيماق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. ەرتىس وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ءىح عاسىرلاردا حاقان-قيماق اتتى قالا بولعانى تاريحتان ءمالىم.

تاريحشىلاردىڭ دالەلدى زەرتتەۋلەرىنە نەگىزدەلگەندە، بۇل قازىرگى سەمەي قالاسىنىڭ ورنىنا سايكەس كەلەدى ەكەن.

اتالمىش كونە قالا – قيماقيا مەملەكەتىنىڭ 840-940 جىلدارى باس قالاسى ەكەندىگى بويداعى قاندى تۋلاتىپ، ەرەكشە كۇي سىيلايدى. قالادا قيماقتار قۇرامىنداعى تايپا بىرلەستىگىنىڭ سانىمەن ولشەپ 7 تاس مەشىت سالعان دەگەن دەرەككوزدەر بار.

قيماقيا – مەملەكەت استاناسى. ەرتىستىڭ ورتا اعىسىنا ورنالاسقان. 10-عاسىردا پارسى تىلىندە شىققان «الەم شەكاراسى» («حۋدۋد ءال-الەم») دەپ اتالاتىن گەوگرافيالىق شىعارمانىڭ بەلگىسىز اۆتورى قيماقتار استاناسىن يماقيا دەپ اتاعان. اراب ساياحاتشىسى تاميم يبن باحردىڭ (9 ع) مالىمەتى بويىنشا، تاراز قالاسىنان قيماقتار ورداسىنا دەيىن 80 كۇن جول ءجۇرۋ كەرەك. ءال-ءيدريسيدىڭ (12 ع) دەرەكتەرىنە قاراعاندا، الاكولدەن قيماق حانىنىڭ قالاسىنا دەيىن دەيىن 24 اسۋدان ءوتۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە قاعاننىڭ استاناسى وتە ۇلكەن، جان-جاعى تەمىر ەسىكتەرى بار دۋالدارمەن قورشالعان.

ەجەلگى شىعىس جازبالارىندا (9-10 عاس.) قىپشاق، ياكي الاش ەلىنىڭ «قيماق مەملەكەتى»، ال ونىڭ استاناسىنىڭ «قيماقيا» (كەيبىرىندە «قاحاندىق») اتالىپ كەلگەنى شىندىق.

ۇلى ەرتىستىڭ ۇزىن سالاسى «قيماق» (يەمەك) اتالعان (قازاقشا اتالۋى، ارينە، بەيمالىم) تايپانىڭ اتامەكەنى بولعانى كامىل. ونىڭ قىپشاق ۇلىسى اياسىنا ەنگەن كوپ تايپا-رۋلاردىڭ ءبىرى ەكەندىگى كۇمانسىز. ال، ءوز زامانىنداعى ەڭ ءىرى دالا مەملەكەتىنىڭ «قيماق قاعاناتى» اتالۋ سىرى نەدە؟ وسىعان كەلەيىك. باياندالىپ وتىرعان 10-11 عاس. ەرتىس ءوڭىرى قىپشاق ەلىنىڭ بەل ورتاسىنا (جەر كىندىگىنە) اينالدى. قىپشاق پاتشالىعىنىڭ استاناسى ەرتىستىڭ ورتا اعىسىنا ورنالاسۋى سونىڭ ايعاعى. مىسالى، قازىرگى استانا (اقمولا) قالاسى ەسەپتى – دەگەن دەرەكتى كەلتىرگەن عالىم، زەرتتەۋشى اسان وماروۆتىڭ ويلارىن دا ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. عالىمنىڭ تىلدىك لينگۆيستيكالىق تۇجىرىمى تىپتەن، ەرەكشە، «سونىمەن، قىپشاق ەلىنىڭ «قيماق قاعاناتى» اتالۋى، قيماق تايپاسىنىڭ وزگەلەردەن ءىرى دە باسىم (دومينانتتا ەمەس، نەگىزىنەن، گەوگرافيالىق – قونىستىق قيسىنعا بايلانىستى دەۋگە ) بەيىلمىز. ەرتىس وڭىرىندەگى 6-11 عاس. ارالىعىنا جاتاتىن وبا-قورىمداردىڭ ءبارى دەرلىك قىپشاق وبالارى (جەرلەۋ ءتاسىلى-قىپشاقشا) بولۋى سوزىمىزگە دالەل. دەمەك، «قيماق قاعاناتى» تەرمينى ورنىنا «قىپشاق ەلى» اتاۋىن پايدالانۋ جاڭساقتىق بولا المايدى» - دەۋى دالەلىن ورنىقتىرا تۇسەدى.

ح عاسىرداعى اراب ساياحاتشىلارى مەن ءحىىى عاسىردا دەشتى قىپشاقتى ارالاۋعا كەلگەن يتاليان جيھانگەرى پلانو كارپينيدىڭ جازباسىندا ەرتىستىڭ ورتا ساعاسىندا الىپ شاھاردىڭ بار ەكەنى ايتىلعان. قالا تۋرالى جازبا دەرەكتەر قالدىرعان. تاريحشىلار سول قالانى – قازىرگى سەمەيدىڭ، جەتىشاتىردىڭ ورنى دەگەندى ايتادى.

1368 جىلى اقساق تەمىر قالىڭ اسكەرىمەن ورتا ەرتىس بويىنا كەلىپ، بۇرىن قيماقتار سالعان جەتى مەشىتتى قايتادان قالپىنا كەلتىرگەنى ايدان انىق.

بۇل جەتى مەشىت ورىس جازبالارىندا دا ايتىلادى. ورىس پاتشاسى ءميحايلدىڭ 1616 جىلعى 25 ساۋىردەگى گراموتاسىندا "ەرتىس بويىندا تاس مەشىتتەر بار، ولاردى تەكسەرۋ كەرەك" دەپ جازىلعان جارلىعى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. اتالعان قۇجاتتى ورىس عالىمى گ.ميللەر تۇمەن مۇراعاتىنان تاۋىپ الىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن.

1660-1758 جىلدارى كونە ساۋدا قالاسى ورنىنا جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قالاسى ورنىقتى. قالاعا «دورجىكەنت» دەپ ات قويىلادى. 1670 جىلدارى جەتى مەشىت دورجى ءدىنباسىنىڭ بۇيرىعىمەن كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، بۋددا ءموناسترى ەتىپ جاڭارتا سوعىلادى.

1718 جىلى كونە سەمەيدەن 10 شاقىرىم تومەندە، ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىندا ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن اسكەري قامال سالىنادى. وعان "سەمپالات" دەپ ات قويىلاتىنى دا داۋ تۋعىزباس شىندىق.

ەرتىس بويىنداعى ادامزات بالاسىنىڭ بىزگە بەلگىلى ارحەولوگيالىق دەرەكتەرى پالەوليت داۋىرىنە باستايدى. حح عاسىردىڭ 90 جىلدارى پاۆلودار ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى لەبياجە (اققۋلى) ماڭىندا ەرتىس جارقاباعىنا ورنالاسقان قاراتەرەك ەسكى قونىستان پالەوليت ءداۋىرىنىڭ تاس قارۋلارىنىڭ (چوپپەر، چوپپينگ) ۇلكەن كوللەكتسياسىن تاپتى. پالەوماگنيتتى ادىستەرمەن زەرتتەۋ بارىسىندا تاس قارۋلاردىڭ 1,67-1,87 ملن جىل بۇرىن جاسالعانى انىقتالدى. بۇل تەك قانا قازاق جەرى ەمەس، بۇكىل ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ادام قولىنان شىققان كونە قارۋ ەكەنى ساۋاتتى ادامعا انىق ايعاق ەسەپتى. وسىنداي ناقتى عىلمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ەرتىس بويىنىڭ تاريحىن، ونىڭ ىشىندە سەمەي تاريحىن 1718 جىلدان عانا باستايتىن تاريحي شىعارماشىلىقتى قابىلدامايتىندىعىمىزدى جاسىرمايمىز – دەگەن تاريحشى عالىم ارتىقباەۆقا كەلىسپەسكە شارا جوق.

«بۇل جەر، ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىمىز، ادامزاتتىڭ ناعىز العاشقى وتانى. بۇل جەردە العاش رەت سەنىم (كۇنگە ءتاۋ ەتۋ) پايدا بولدى. بۇل جاقتاعى وزەندەر العاشقى ادامدارعا انا قۇشاعى بولسا، تاۋ شىڭدارىن ولار اكەگە بالادى. مەن قازىر ادام اتا مەن حاۋا انا مەكەندەگەن جۇماق ەرتىس دارياسىنىڭ جوعارعى جاعى دەپ سەنىمدى ايتا الامىن» دەپ اسا شىبىتتانا جازادى.

تاريحي عىلمي دەرەكتەر بويىنشا اكادەميك بولات كومەكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن جەم مەن جايىق وزەندەرى ح عاسىرلاردا اق جəنە قارا ەرتىس دەپ اتالعاندىعىن كورە الامىز. قيماقتاردىڭ وڭتۇستىك ورال وڭىرىمەن باي-لانىسى تۋرالى ف.ارسانوۆا ءوزىنىڭ «و سۆيازاح پلەمەن ۆەرحنەگو پريرتىشيا س ناسەلەنيەم يۋجنوگو ۋرالا» اتتى ماقالاسىندا، ارحەولوگيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە، بۇل بايلانىستىڭ بولعاندىعىن جازادى. ياعني بايلانىس، زاتتاي مəدەنيەتتەن بولەك، لينگۆيستيكالىق باعىتتا جۇرگەندىگىن ايتا الامىز. دəل سول سياقتى موڭعوليا اۋماعىندا قونىستانعان ەجەلگى تۇركىلەر كيە تۇتقان وتۋكەن تاۋىنىڭ اتالۋىنا ۇقساس توپونيمدەر باشقۇرتستان تەرريتورياسىنداعى كەيبىر اۋدانداردىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىندا «وتəگəن» اتاۋىمەن ەستە جوق ەسكى زاماننىڭ جاڭعىرىعى بولىپ ساقتالىپ وتىر. وسىعان سايكەس، موڭعوليا اۋماعىنان كەلگەن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ەرتىس بويىنا كەلۋى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مəدەني، تاريحي، شارۋاشىلىق ومىرىنە وزىندىك ىقپال ەتكەندىگى بەلگىلى. بۇل تۋرالى جامبىل ارتىقباەۆ ءوزىنىڭ «سرەدنەە پريرتىشە ۆ كونتەكستە پروبلەم يستوري ەۆرازيسكيح ستەپەي» اتتى ەڭبەگىندە تەرەڭ دە دالەلدى تۇجىرىمداردى ۇسىنادى. وسىعان تۇجىرىمعا ساي «سەمەي» جəنە «سەمەيتاۋ» اتاۋلارىنىڭ قالىپتاسۋى ۇيعىر قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، كەيىن شىعىسقا جىلجىعان تايپالاردىڭ əسەرىنەن بولۋى əبدەن مۇمكىن ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەمىز. سەبەبى، قىتايدىڭ گانسۋ ايماعىندا تۇراقتاپ قالعان ۇيعىر قاعاناتىنداعى حالىقتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى سانالاتىن سارى ۇيعىرلاردىڭ سوزدىك قورىندا «سەمەي» ءسوزى «عيباداتحانا» ماعىناسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى. سارى ۇيعىرلاردىڭ ءتىلىن زەرتتەگەن كورنەكتى ءتىلشى مامان س.مالوۆتىڭ 1957 جىلى الماتى قالاسىنداعى قازاق كسر-ءنىڭ عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسىنان «يازىك جەلتىح ۋيگۋروۆ» ەڭبەگىندە «سەمەي»، «سەمە»، «سەمى» سوزدەرى عيباداتحانا ماعىناسىندا بەرىلگەن. «سەمەي» ءسوزى بىزدە سەمەيتاۋ بولىپ ورونيمدە جəنە سەمەي بولىپ توپونيمدە ساقتالىپ وتىر. دەمەك، سەمەي ءسوزى قيماق تايپالارىنا كەلىپ قوسىلعان تۇركى تىلدەس حالىقتارمەن بىرگە كەلگەندىگى انىق.
كونە قالانىڭ ىرگەسىندەگى نەوليت ءدəۋىرىنىڭ تۇراقتارى، قولا عاسىرىنىڭ قونىستارى، قولا جəنە ساق، عۇن، تۇركى دəۋىرلەرىنىڭ جەرلەۋ كەشەندەرى وسى جەردە پروتوقالالىق مəدەنيەتتىڭ العاشقى تۇرپايى نىشاندارىنىڭ، ياعني پروتوۋرباندالۋ ۇدەرىسىنىڭ وسىدان ءۇش-ءتورت مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاسا باستاعانىن ايعاقتايدى.

ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن اراب گەوگرافى ءəرى ساياحاتشىسى ال-يدريسي: «ەرتىس بويىن مەكەن ەتىپ وتىرعان قيماقتار تەمىر مەن مىس وندىرەدى، ءəرى ولار قولدارىنان كەرەمەت، وزگەشە بۇيىمدار تۋعىزاتىن تاماشا ۇستالار»، - دەپ جازادى. بۇل جازباشا كەلتىرىلگەن دەرەكپەن قازبا ارحەولوگيالىق مəلىمەتتەر ەرتىستىڭ جاعاسىنان ورىن تەپكەن سەمەي سياقتى قالالاردىڭ سوناۋ قولا عاسىرىنان باستاپ، ورتا عاسىرلارعا دەيىن 2000 جىل ۋاقىت ارالىعىندا ءىرى ءوندىرىس ورتالىعى بولعاندىعىن دəلەلدەپ بەرەدى. بۇل ايعاقتار – ايماقتى ەجەلگى زامانداردان بەرى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىق ءتۇرىنىڭ مىڭجىلدىقتار بويى وزگەرىسسىز، ياعني تۇراقتى بولعاندىعىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورسەتەدى.

سەمەي قالاسى ماڭىنداعى ەكى دە، ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن جۇرگەن تاريحي-مəدەني ۇدەرىستەردى زەرتتەۋ ءىسى 2014 جىلدان بەرى قولعا الىنعان. 2014-2015 جىلدار ارالىعىندا قالانىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىنداєى سەمەيتاۋ، كوكەنتاۋ تاريحي-مəدەني اۋداندارىندا Ə.ح.مارعۇلان اتىنداєى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ استانا قالاسىنداعى فيليالىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. نəتيجەسىندە ب.ز.د. ءى – ب.ز. ءىى عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەتىن وبالار زەرتتەدى. زەرتتەلگەن وبالاردىڭ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىمى مەن تابىل- عان ارتەفاكتلەر سەمەيتاۋ مەن كوكەنتاۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جەتىسۋداعى ءۇيسىن مəدەنيەتىمەن ورتاق تۇستارى بار ەكەندىگى انىق دəلەلدەندى.

تاريحشى، لينگۆيست عالىم، زەرتتەۋشىلەردىڭ جۇرگىزگەن تاريحي، ارحەولوگيالىق، لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ العاشقى ناتيجەلەرى «سەمەي» ءسوزى قازىرگى قازاقستان اۋماعىنا 840 جىلى ورحان بويىنداعى ۇيعىر قاعاناتىنىڭ ەنەسەي قىرعىزدارىنىڭ سوققىسىنان قۇلاۋى ناتيجەسىندە قاعانات قۇرامىنداعى ەيمۋر، باياندۋر جانە تاتار سياقتى تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ باتىسقا ياعني ەرتىس بويىنا قونىستانۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى مۇمكىندىگىن راستاپ وتىر.

تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل تايپالاردىڭ وزدەرى نەمەسە كىشكەنە بولىگى ناق وسى بۇگىنگى سەمەي قالاسى جانە قالا ىرگەسىندەگى سەمەيتاۋ وڭىرىنە قونىستانىپ، شىعىس قازاقستان مەن التاي ايماعىندا IX-X عاسىرلاردا ۇستەمدىك ەتكەن قيماق قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن.

قازىرگى كۇنگە دەيىن زەردەلەگەن ارحەولوگيالىق جانە گەوگرافيالىق دەرەكتەر قيماقيانىڭ، ياعني قىپشاق ەلىنىڭ استاناسى قازىرگى سەمەي ورنىندا تۇرعانىن تولىقتاي قۋاتتايدى.

جازبا ەسكەرتكىشتەر كانە دەسەڭىزدەر، قۇندى دەرەكتەر مۇسىلماندىق شىعىس ساياحاتشىلارىنان جەتىپ وتىر. مىسالى، ارابتىڭ ساياحاتشى-عالىمى ءال-يدريسي قىپشاق ەلىن كارتاعا تۇسىرەدى. ونىڭ استاناسى تۋرالى: «قيماق استاناسى-تەمىر قاقپالى قورعاندارمەن بەرىك قورشالعان، ىشىندە بازارلارى، عيباداتحانالارى بار ءىرى قالا» - دەپ اتاپ كورسەتەدى. وسى عالىمنىڭ جازباسى باسقا دەرەكتەرمەن تولىعىپ سەمەي قالاسى ورنىندا تۇرعان ايگىلى «جەتى ساراي» («سەم پالات») قيماق داۋىرىنەن جەتكەن ەسكەرتكىش دەپ توپشىلاۋ جاساۋعا نەگىز بولدى.

توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعان كونە سەمەيدىڭ سول زاماننىڭ بەلگىلى شاھارىنىڭ ءبىرى بولماۋى مۇمكىن دە ەمەس. ول – اتاقتى گەوگرافتار ءابۋ يبن حوردادبەكتىڭ «مەملەكەتتەر جانە جولدار» (846 ج), ابۋباكىر ءال-ءحامانيدىڭ «قالالار تۋرالى» (903 ج) سياقتى ەلەۋلى ەڭبەكتەردە باسقا الەم قالالارىمەن قاتار اتالعان.

قورىتا ايتقاندا، ەرتىس بويىن كونە زاماندا تاريحتان اتتارى بەلگىلى قازاق تايپالارىنىڭ ارعى بابالارى قونىستانعان. حالقىمىزدىڭ تاريحىنىڭ ءبىر بەلگىسى ىسپەتتى، قاسيەتتى اتامەكەن ەرتىستە تابىلعان كونە زاتتار ۇلت مۇراسىنىڭ وتكەن عاسىرلارداعى تۋىندىلار قاتارىن كوبەيتكەنىمەن، عىلمي ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن كوپتەپ ۇيىمداستىرۋ ارقىلى عانا قاسيەتتى سەمەيدىڭ تاريحىن تاني الامىز. قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى بابالار وتكەن جولىن زەرتتەمەي، تۇرمىس- تىرشىلىگىن بىلمەي ءارى الەمدىك تاريحقا دالەلمەن تاڭبالاماي بولمايدى.

ادەبيەتتەر:

1- ارتىقباەۆ ج.و . سرەدنەە پريرتىشە ۆ كونتەكستە پروبلەم يستوري ەۆرازيسكيح ستەپەي. پاۆلودار، 2007.)
2- پوتانين گ.ن. وچەركي سەۆەرو-زاپادنوي مونگولي. رەزۋلتاتى پۋتەشەستۆيا ۆ 1876-1877 گوداح // يزد. رگو. سپب.، 1881. ۆىپ.1.
3- ءجۇنىسحانوۆ. ا. «سەمەي تاڭى»، تاريح. تانىم. تاєىلىم. № 45 (18700) - 3 ب. 6 ماۋسىم، 2017 جىل.
4- ءجۇنىسحانوۆ. ا. ارحەولوگ. :وقىرمان وتاۋى.. -2017 جىلعى، 20 قىركۇيەك، 15 ب
5- وماروۆ. ا.ق. و – 58 قازاقيا: تاريحي زەرتتەمەلەر. – سەمەي، 2012. – 205 ب. .:22-23 بب
6- وماروۆ اسان.ق. و – 58 قازاقيا: تاريحي زەرتتەمەلەر. – سەمەي، 2012. – 205 ب. .:26-27 ب.ي. 83.
7- شىڭعىستاۋ، بەرەل، شىلىكتى، ابىرالى: 1999-2003 جج. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر – سەمەي، 2004. – 184 ب. :18 ب.

ومارعاليەۆ ەرىك،

سەمەي قالاسىنىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى. زەرتتەۋشى عالىم

Abai.kz