كەڭەس زامانىندا كەۋدەلەرىنەن مەدال مەن وردەنگە تولتىرعان قارتتار كوپ ەدى. ءبىز ولاردى زاماننىڭ ايتۋلى مەرەكەلەرىندە ءجيى كورۋشى ەدىك. 

ولار كوبى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ارداگەرلەرى بولاتىن. قان مايداننان قايتقاننان كەيىندە مايدانگەرلەر بەيبىت ومىرگە ارالاسىپ، اۋىلدارىن   وركەندەتۋگە، تۇرمىستىڭ جاقسارۋىنا ۇلەستەرىن قوستى. ەڭبەك ارداگەرى دە اتاندى. سولارمەن بىرگە تىلدا ەڭبەك ەتكەندەردە كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعانشا  جىلدىڭ ون ەكى ايىندا ەڭبەك ەتىپ، قوعامعا ۇلەستەرىن قوستى. ولاردىڭ ەڭبەكتەرى باعالانىپ، كەۋدەلەرىنە مەدال مەن وردەنگە تولدى. بۇل كەز كەلگەن ۇرپاققا ەڭبەكتى ءسۇيۋدى ۇيرەتتى. ولار دا وسىنداي قۇرمەتكە جەتسەك دەپ ويلايتىن. قازىر سول ءبىر ەل قۇرمەتتەگەن سوعىس ارداگەرلەرى بەرەن-ساراڭ بولسا، ەڭبەك ارداگەرلەرى دە از. ولاردىڭ جاستارى سەكسەننەن اسىپ، توقسانعا تايانعان قارتتار. كەۋدەلەرىن مەدال مەن وردەندەرگە تولتىرىپ، ەڭبەك اراداگەرلەرى دەگەن اتاققا يە.

وردەن مەن مەدال ارداگەرلەردىڭ وتكەن ومىرىندەگى ەڭبەگىنىڭ وتەۋىنە بەرىلگەن ماراپات ەكەنى راس. ونىڭ قانداي جولمەن العانىن زەرتتەي قالساڭ، ەرلىكپەن پارا-پار ەڭبەك جەمىسىن كورەسىن. سونداي جاننىڭ ءبىرى - الماتى وبلىسى رايىمبەك (بۇرىنعى نارىنقول) اۋدانى قاينار اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بولات بيمانبەتوۆ قاريا. اقساقال تۋرالى اۋىلداستارى «اتاقتى كومباينشى، تەحنيكا ءتىلىن جەتىك بىلەتىن مامان دەسە، اۋداندا ول كىسىگە جەتەر بىردە-ەكىلى كومباينشى بولعان دەسە، قوناەۆتىڭ شاپاعاتى تيگەن» دەپ اڭگىمە ايتاتىندار بار. شالعايداعى اۋىلدىڭ كومباينشىسىنا دىنمۇحامەد قوناەۆ قانداي كومەك جاساعان ەكەن دەگەن ويمەن قاريامەن جولىعۋدى ءجون كوردىك. ءجۇزى جىلى،  قىزىل شىرايلى، اق ساقالدى، ءىرى دەنەلى قاريا ءبىزدى كورىپ ورنىنان تۇرىپ سالەمىمىزدى الدى. ءالى دە قارتتىقتى مويىنداي قويماعان قايراتى بار سياقتى.  پەيىلىنىڭ كەڭدىمەن ءبىراز اڭگىمەسىندە ايتتى. كولحوز جۇمىسىنا 1956 جىلى ارالاسىپ، 1959 جىلى الماتى وبلىسى تۇرگەن اۋىلىنداعى كاسىپتىك- تەحنيكالىق ۋچيليششەنىڭ تراكتوريست، كومباينەر ماماندىعىن مەڭگەرىپتى. جاستىعىنا قاراماي كولحوزدىڭ بارلىق جۇمىسىنان قالماي ارالاسقان. اۋىلىڭ وركەندەتۋى مەن گۇلدەنۋىنە، تۇرمىس تىرشىلىكتى جاقسارتۋىنا ۇلەسىن قوسقان. ءار ىسكە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، كەڭەس وكىمەتى تاراعانشا دالا كەمەسى اتانعان كومبايننىڭ ءتىزىنىن ۇستاعانىن ماقتانىشپەن ەسكە الادى. 1996 جىلى   زەينەتكەرلىككە شىققان دەيىن كومباين جۇرگىزىپتى. «ەڭبەگىمدى ەل قۇرمەتتەيدى. قازىر اۋىلدىڭ ءبىر ۇلكەن قارياسىمىن. ءار بەسجىلدىقتا وزا شاۋىپ وزات بولدىم. ادال ەڭبەگىمنىڭ ارقاسىندا قازاقستاندى باسقارىپ تۇرعاندا ءدىنمۇحامد قوناەۆپەن ءبىر ەمەس، ءۇش رەت كەزدەسكەنمىن. اۋداننىڭ الدىڭعى قاتارلى كومباينشى بولىپ، ءار جىل سايىن ەگىن وراعىنداعى كورسەتكىشىم جوعارى بولدى. قازاقستان وتانىمىزعا ميللياردتاپ استىق قۇيۋدى جوسپارلاعاندا ءوز ۇلەسىمدى قوستىم دەپ ويلايمىن. ءار كولحوز، سوۆحوز ەگىستىك  كولەمىن ۇلعايتىپ، ەگىن شاراۋاشىلىعىمەن ايلانىسقاندا، ونى توكپەي-شاشپاي جيناۋدىڭ ءوزى ابىروي بولعانىنا دا توقتالدى. ەگىن وراعى باستالعاندا بار كۇش قايراتىن اياماپتى. جاستىقتىڭ جالىنداعان شاعى، ەڭبەككە دەگەن ىقىلاسىم دا جوعارى بولدى دەيدى. وراققا دايىندىق كوكتەمدە باستالىپ، كومبايندى دايىنداپ قويىپ، ەگىس القابىندا جايقالعان ەگىستى ورۋدىڭ ءوزى ءبىر كەرەمەت. جۇمىس كۇنى-ءتۇنى توقتاماي ورۋ، قامباعا استىقتىڭ تاسىمالداۋى دا اۋىر جۇمىس. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ جاق تاۋلى بولعاندىقتان اۋا رايى دا قۇبىلىپ تۇراتىن تاعى بار. استىق پىسكەنشە بىزدەر وبلىستاعى ىلە، قاسكەلەڭ اۋداندارىنا كومباينمەن ەكى كۇن ءجۇرىپ،  وراقتارىنا كومەكتەسىپ قايتقانبىز. ەكى اۋداننىڭ ەگىس القابى جازىق جەردە. توقتاۋسىز جۇرەمىز. وراقتى بىتىرە سالىپ، قايتا قايتامىز. مىنە، وسىنداي كۇندەردى باستان كەشىردىك. ەڭبەگىم باعالانىپ، ءارتۇرلى سىيلىق تا الىپ ءجۇردىم. وزات بولعان سوڭ، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق ۇلكەن جيىندارعا قاتىستىم. الماتىدا وتكەن ءبىر ۇلكەن جيىنىندا قازاقستاننىڭ باسشىسى دىنمۇحامەد قوناەۆ ءسوز سويلەدى. ءۇزىلىس كەزىندە ەلمەن قول بەرىپ امانداسىپ، ءبىز تۇرعان جەرگە ايالدادى. بارىمىزبەن جەتە تانىسىپ، قايدان كەلگەنىمىزدى سۇرادى. جۇزىندە جىلىق بار. ءسوز اراسىندا كۇلىپ، ارقايسىمىزبەن ءوزىنىڭ تەڭ تۇسىنداي سويلەستى. ءبىر قىزىعى مەن ول كىسىمەن قاتار تۇرىپ قالىپتىم. بويى مەن دەنە ءپىشىمى مەن قارايلاس ەڭسەلى. كەۋدەسىن تىك ۇستاپ سويلەۋى بارىمىزگە  ۇنادى. اڭگىمە اراسىنداعى ازىلدەپ سوزگە تارتادى. كۇلىمدەگەن كوزدەرى مەن جۇزىندە ءبىر مەيىرىمدىكتىڭ نۇرى توگىلگەندەي بولادى. ءبىر ساتتە ماعان بۇرىلىپ، «ءبارىنىڭ كەۋدەسى جارقىراپ تۇر. سەن ارىپتەستەرىنەن قالىپ قالعان ءتارىزدىسىڭ. «بەسجىلدىق جەڭىمپازى»، «سوتسياليستىك جارىستىڭ وزاتى»، كوممۋنيستىك ەڭبەكتىڭ ەكپىندىسى ەكەنسىڭ. الايدا ۇلكەن ماراپات ساعان بۇيىرماعان با، قالاي؟» دەپ بەتىمە كۇلە قاراعانى. بۇل سۇراققا نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم. سۇراعى قىزىق بولعانداي كورىندى ماعان. «ماراپات ساعان بۇيىرماعان با قالاي؟» دەگەنى اسەر ەتتى. «سىزگە ءبىر ارىزىم بار ەدى» دەدىم. «ول نە ارىز؟» دەگەن سۇراۋلى كەيپىن ءبىلدىرىپ. «اكەم كەڭەس وكىمەتىن قۇرۋعا قاتىسىپ، ءوزى تۋىپ وسكەن اۋىلدا مويىنسەرىككە توراعالىق ەتكەن. مويىنسەرىكتى اۋدان بويىنشا  العا سۇيرەپ، العاشقى بەسجىلدىقتا جاقسى كورسەتكىشكە جەتكىزىپتى. اۋداندا جيىن بولىپ، بەس اۋىز كەڭەس وكىمەتى جايلى ءسوز سويلەگەن. وسى ءسوز اكەمە  پالە بولىپ، «وكىمەتتى ءاجۋا جاسادى، حالىق جاۋى» اتانىپ سوتتالعان. سىبىرگە ايدالىپ، تۇرمەدەن قاشقان. اۋىلعا قايتىپ كەلسە قايتا سوتتالارىن ءبىلىپ، قىتايعا كەتكەن. 1956 جىلى ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن اۋىلىنا كەلدى. كولحوزدا جۇمىس جاسادى. مەن دە جۇمىس ىستەيمىن. كورسەتكىشىم جامان ەمەس بىراق...» دەگەنىمدە، ءسوزىمنىڭ ارعى جاعىن تۇسىنگەن ۇلكەن باسشى «اتى ءجونىڭ قالاي؟» دەگەنى. «بولات بيمانبەتوۆ» دەپ ەدىم، «جاقسى» دەدى. وسىدان كەيىن باسقالارمەن دە اڭگىمەلەسىپ كەتتى. قاسىمدا تۇرعاندار ەشتەڭە دەمەدى. مەن بولسام، «قاپ، بەكەر ايتتىم» دەپ وكىنگەندەي بولدىم. ونداعى ويىم ەگىن وراعىندا الدىما جان سالمايتىن ەڭبەگىم بار، كورسەتكىش جوعارى، الايدا  ماعان جانە ءوزىم سياقتىلارعا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ەسكى كوزقاراسىمەن  قىرىن قارايتىنى كەزدەرىن كەيدە كورىپ قالاتىنمىن. قانشاما ەڭبەك ەتىپ،    تەر توكسەڭدە باعالانبايتىن. ايتەۋىر بەسجىلدىق وزاتى دەگەن توسبەلگىسىنەن ءار اسپادىم. ارتىمنان كەيدە «سوتتالعان، قىتايعا قاشقان ادامنىڭ، حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن ءسوز ەرەتىن. سوندىقتان بولار مەملەكەتتىك   ماراپاتقا لايىق بولماي جۇرگەنبىز. مەن ۇلكەن باسشىعا وسىنى ايتايىن دەگەن نيەت بولعان. مۇنى رەسپۋبليكا باسشىسى تۇسىنگەندەي بولدى. الايدا ايتارىمدى ايتىپ العان سوڭ، باسىما پالە تىلەپ الدىم با» دەپ اۋىلعا كەلدىم. كەلە سالىپ كولحوزدىڭ جۇمىسىنا ارالاسىپ كەتتىم. اراعا ءبىر اي سالىپ، كولحوزدىڭ توراعاسى شاقىرىپ جاتىر دەگەنى. باردىم. «ءسىزدى  اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى شاقىرىپ جاتىر» دەگەنى. «نەگە شاقىردى ەكەن؟ وتكەندەگى ءسوز جوعارى جاققا ۇناماعان شىعار» دەپ اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ەسىگىن يمەنە اشتىم. حاتشى جىلى شىرايمەن قارسى الدى.  «قۇتتىقتايمىن! قۇرمەتتى بيمانبەتوۆ ءسىز «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتالدىڭىز!» دەپ، قولىمدى الدى دا كەۋدەمە وردەن تاقتى.  قۋانىشىم قوينىما سىيمادى. وردەن العانىما اۋىلداعىلاردا «لايىق» دەپ  قۋانىشىما قۋانىش قوستى. وردەندى كومباينەر اتاندىم. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن بۇل وردەندى قوناەۆ بەرگەنىن ءبىلدىم. مەنىڭ بارلىق جىلدارداعى ەڭبەك كورسەتكىشىم مەن جەتىستىكتەرىمدى تەكسەرتىپتى. وسىدان كەيىن ەڭبەگىم باعالانىپ، مەدال، وردەنگە يە بولدىم. بىردە كولحوزدىڭ توراعاسى راۋان ءارىپوۆ شاقىرىپ: «ماسكەۋدەگى  سەزگە باراسىز» دەپ، الماتىنىڭ اۋەجايىنان ۇشاققا وتىرعىزدى. ومىرىمدە بۇرىن سوڭدى ۇشاققا وتىرىپ كورمەگەن ەدى. جايعاسىپ وتىرعانىم سول ەدى، قاسىما ۇزىن بويلى، ءجۇزى تانىس جاننىڭ كەلىپ وتىرعانىنا قايران قالدىم. امانداسىپ جاتىرمىن. ول كىسىدە كۇلە قاراپ: «قالايسىڭ، ارىزقويىم؟» دەمەسى بار ما. نە دەرىمدى بىلمەدىم دە، «جاقسى» دەدىم. بۇل  ءسوز بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن قوناەۆپەن كەزدەسكەندە «ارىزىم بار» ەدى دەپ، ءسوز باستاعاندا ايتقانىم. سونى ۇمىتپاي ەسىمە ءتۇسىرىپ كۇلگەنى. مەن ىڭعايسىزدانىپ قالدىم. ءبىر كورگەن ادامىن بىردەن تانىعانىنا قايران قالىپ، قاتار وتىردىق. ول كىسى قال جاعدايىمدى، جۇمىسىمدى سۇرادى.  ءبىز مىنگەن ۇشاق اسپانعا كوتەرىلدى. از ۋاقىتتان سوڭ تاماق اكەلدى. بۇل دا مەن ءۇشىن تاڭسىق. كورشىم مەنىڭ  جاعدايىمدى بىردەن ءتۇسىنىپ، ءىلتيپاتى كورسەتى.  «ماسكەۋ ءبىراز جەر، تاماق ال» دەپ جاتىر.  ءبىر كەزدە،  «جول الىس، مىنادان قالايسىڭ؟» دەدى دە ەكى ستاقانعا كونياك قۇيعىزدى. «ۇيالما الىپ قوي» دەگەنى. الىپ قويۋعا باتىلىم جەتپەدى. ادەپتىلىك ساقتادىم. اراق-شاراپتى ءىشىپ جۇرگەن كەزىم بولسا دا، ۇلكەن كىسىنى سىيلاپ، الىپ قويۋعا باتىلىم جەتپەدى.  ءۇنسىز وتىر ەدىم «الىپ قوي، ۇشاقتاعى ءتارتىپ سونداي» دەمەسى بار ما. نەدە بولسا دا الدىم. بۇدان كەيىن دە ءبىر-ەكى رەت قايتالاپ، ماسكەۋگە جەتتىك.  اۋەجايدان بىرگە تۇستىك. ول كىسى «سەن تۇرا تۇر» دەدى دە ءبىزدى قارسى العاندارمەن امانداسىپ، قايتىپ كەلدى. «ءبىز باسقا جاققا بارادى ەكەنبىز،  سەندەر بولەك باراسىڭدار» دەپ قوشتاستى. سەزد ءبىتىپ، الماتىعا بىرگە  قايتتىق. بۇل جولى ەكەۋمىز بولەك وتىرىپتىق. مەن سول ورنىمدا، ول كىسى ءوزى وتىرعان ورىنان باسقا ورىنعا جايعاستى. بىراق ارامىز جاقىن. بۇل جولى دا كوڭىلدى قايتتىق. ءبىر ايتا كەتەرىم، ول كىسىنىڭ مەن سياقتى قاراپايىم اداممەن قاراپايىم تىلمەن سويلەۋى، ءارى قۇرمەتتەۋى بولەك ەكەنىنە ريزا بولدىم. ونىڭ ۇستىنە «ارىز قوي» دەپ ازىلدەپ، مەنىمەن اڭگىمەلەسۋى ءوزىمسىنۋى عوي دەپ وي ءتۇيدىم. ۇلكەن باسشىنىڭ بويىنداعى ىزەتىلىك، قاراپايىمدىلىق جاراسىپ تۇر. ۇلكەن باسشىسى بولسا دا قالىڭ حالىقتىڭ اراسىندا سولاردىڭ ءبىرى بولىپ ءجۇرۋ ول كىسىنىڭ ۇلىلىعى دەپ ويلادىم. وسى ەكى كەزدەسۋدەن كەيىن جۇمىسىمدى ەسەلەمەسەم، كەرى كەتپەدىم. ەڭبەگىم باعالانىپ، جوعارى جاق قۇرمەتتەگەننەن كەيىن، جاقسى تابىستارعا ۇمتىلدىم. سونىڭ ءبىر سەكسەنشى جىلداردىڭ ورتا كەزىندە شالكودە جايلاۋىندا اۋداننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ۇلكەن جيىن ءوتتى. مەرەكەگە اۋدانىڭ ەڭبەك وزاتتارى تۇگەل قاتىسىپ،   دىنمۇحامەد قوناەۆ كەلدى. ول كىسى مىنگەن تىكۇشاق قونعاندا بىزدەر ەكى قاتار تۇرىپ قارسى الدىق. مەن تىكۇشاققا جاقىن تۇردىم. ەسىك اشىلىپ سىرتقا شىققان قوناەۆ بارىمەن امانداستى دا، مەنىڭ  بەتىمە تۋرا قاراپ، قولىمدى الدى. تانىپ تۇر. اۋىلشارۋاشىلىق مەرەكە بولعان سوڭ قوناەۆ ءسوز سويلەپ، اۋداننىڭ الدىڭعى قاتارلى وزاتتارىنا ءوز قولىمەن سىي-سياپات جاسادى.  وسى جولى ول كىسى اۋداندا ماعان عانا سۋ جاڭا كوك ءتۇستى «موسكۆيچ» كولىگىنىڭ  كىلتىن سىيلادى. «قۇتتى بولسىن، ەڭبەكتىڭ زەينەتىن كور، لايىقسىڭ» دەگەندەي نيەتىن ءبىلدىردى. بۇل مەنىڭ ۇلى اداممەن ءۇشىنشى كەزدەسۋى ەدى. سول كوك «موسكۆيچتى» مەن شيرەك عاسىرداي ءمىندىم. مىنە، ءداۋىردىڭ ۇلى ادامى اتانعان دىنمۇحامەد قوناەۆپەن ءۇش رەت كەزدەسكەندە ول كىسىنىڭ ادىلدىگى مەن پاراساتتىلىعىنا ريزا بولعانمىن. ول كىسى ماعان قاشاندا قالىڭ حالىقتىڭ ىشىندە جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ كورىنەدى دە تۇرادى.

ءبىز اڭگىمە ەتكەن ەڭبەك ارداگەرى بولات بيمانبەتوۆ قاريا ەكى مارتە «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنىمەن، لەنيننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى، «ەڭبەكتەگى ەرلى» جانە «ەڭبەك ارداگەرى» دەگەن مەدالدارىمەن ماراپاتالىپتى. سونداي-اق 60- جىلداردان كەيىنگى ءار بەسجىلدىق جەڭمپازى، سوتسياليستىك جارىستارىڭ جەڭىمپازى دەگەن توسبەلگىلەردى دە يلەنگەن ەكەن.

جەكسەن الپارتەگى،

الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانى

Abai.kz