ساكەن سىبانباي. «كاكاي» كىم؟ «ءاياي» شە؟
كۇنى كەشەگە دەيىن مەملەكەتتىك باق-تان تەك ءبىر سارىندى جاڭالىق ەستىپ كەلگەن جۇرتشىلىقتىڭ قۇلاعى وcى اپتا تۋا سالا توسىننان توساڭسي باستادى. قىزىق بولعاندا، ۇكىمەت جۇمىسىن... ۇكىمەتتىك باق سىناۋعا كوشتى! بۇل نە؟ توڭنىڭ ءجىبۋى مە؟ سەڭنىڭ بۇزىلۋى ما؟ ەلباسى وزگەرە باستاعان با؟..
ۇكىمەت:
«سورلىعا سويىل بۇرىن تيەدى»
اتقارۋشى بيلىككە جان-جاقتى شابۋىل باستالعان كەزدە وعان پالەنبايىنشى بولىپ ءتيىسۋ – قاي جاعدايدا دا ابىروي اپەرەر ءىس ەمەس. كەشەلى بەرى ەلدىڭ ءبارى ساباپ جاتقان بەيشاراعا جول-جونەكەي جابىلا كەتكەن دە جاراسا قويماس. ايتسە دە، ۇكىمەتكە قارسى ۇدەرە شاپقان توپتىڭ شاڭى اراسىنان امان قالساق، مىنا سوزىمىزگە نازار اۋدارارسىز: سەرىك احمەتوۆ ۇكىمەتى – قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءجيى سىنالعان ۇكىمەتتەردىڭ ءبىرى ەكەن. مۇنى ءبىر دەڭىز.
ەكىنشىدەن، ۇكىمەت راسىندا دا نە ەلباسى ەسكەرتىپ، ەسىنە سالعان، نە ءوزى ۇيىتقى بولعان باعدارلاما-باستامانىڭ بىردە-ءبىرىن اياعىنا دەيىن جەتكىزگەن جوق. سەبەبى، ول جوسپارلاردىڭ ء بىسسىمىللاسى كارىم ءماسىموۆ ۇكىمەتتە ۇكىلەنىپ وتىرعان كەزدە باستالعان ەدى. ال احمەتوۆ اتقارۋشى بيلىككە كەلگەن سوڭ، ءماسىموۆتىڭ مىڭقيعان مۇراسىن ءىلىپ اكەتكەنى ەش بايقالمايدى.
كۇنى كەشەگە دەيىن مەملەكەتتىك باق-تان تەك ءبىر سارىندى جاڭالىق ەستىپ كەلگەن جۇرتشىلىقتىڭ قۇلاعى وcى اپتا تۋا سالا توسىننان توساڭسي باستادى. قىزىق بولعاندا، ۇكىمەت جۇمىسىن... ۇكىمەتتىك باق سىناۋعا كوشتى! بۇل نە؟ توڭنىڭ ءجىبۋى مە؟ سەڭنىڭ بۇزىلۋى ما؟ ەلباسى وزگەرە باستاعان با؟..
ۇكىمەت:
«سورلىعا سويىل بۇرىن تيەدى»
اتقارۋشى بيلىككە جان-جاقتى شابۋىل باستالعان كەزدە وعان پالەنبايىنشى بولىپ ءتيىسۋ – قاي جاعدايدا دا ابىروي اپەرەر ءىس ەمەس. كەشەلى بەرى ەلدىڭ ءبارى ساباپ جاتقان بەيشاراعا جول-جونەكەي جابىلا كەتكەن دە جاراسا قويماس. ايتسە دە، ۇكىمەتكە قارسى ۇدەرە شاپقان توپتىڭ شاڭى اراسىنان امان قالساق، مىنا سوزىمىزگە نازار اۋدارارسىز: سەرىك احمەتوۆ ۇكىمەتى – قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ ءجيى سىنالعان ۇكىمەتتەردىڭ ءبىرى ەكەن. مۇنى ءبىر دەڭىز.
ەكىنشىدەن، ۇكىمەت راسىندا دا نە ەلباسى ەسكەرتىپ، ەسىنە سالعان، نە ءوزى ۇيىتقى بولعان باعدارلاما-باستامانىڭ بىردە-ءبىرىن اياعىنا دەيىن جەتكىزگەن جوق. سەبەبى، ول جوسپارلاردىڭ ء بىسسىمىللاسى كارىم ءماسىموۆ ۇكىمەتتە ۇكىلەنىپ وتىرعان كەزدە باستالعان ەدى. ال احمەتوۆ اتقارۋشى بيلىككە كەلگەن سوڭ، ءماسىموۆتىڭ مىڭقيعان مۇراسىن ءىلىپ اكەتكەنى ەش بايقالمايدى.
ۇشىنشىدەن، ۇكىمەتتىڭ پرەزيدەنت «ءايت!» دەسە تۇرىپ، «ءتايت!» دەسە جاتا كەتەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. مەملەكەت باسشىسى ايتپاسا، تاپسىرماسا، باعىت بەرمەسە، وزدىگىنەن وگىزاياڭمەن جۇرۋگە دە ەرىنەدى. تسيركتەگى ۇيرەتىندى اتتاي «قوجايىن» قامشىنى شارت ەتكىزىپ سوعىپ قالسا، زۋىلداپ الا جونەلەدى دە، «انا كىسىنىڭ» نازارى باسەڭسي بەرگەندە باياعى ميمىرت اياڭىنا قايتا كوشەدى. مەملەكەت باسشىسى «تىكەلەي كوڭىل بولمەسە»، جەلكەسىنەن قاراپ «قاتاڭ قاداعالاماسا»، «وسى ۋاقىتقا دەيىن وسىنى بىتىرمەسەڭدەر، ورىندارىڭنان الامىن» دەپ قورقىتپاسا قيمىلدامايتىن ۇكىمەت قايتىپ ەل كوڭىلىنەن شىعادى؟ بۇدان كەيىن جۇمىسىن شيراتپاسا، ۇكىمەتتىڭ وسى قۇرىعانى – قۇرىعان. ايتپەسە شاحمات تاقتاسىنداعى شىم-شىتىرىق ويىن تاعى جالعاسپاق. قۇداي ساقتاسىن، ءبارىمىز ءۇشىن دە ۇكىمەتتىڭ تۇراقتىلىعى جاقسى. ون شاقتى ءمينيستردىڭ قايتا-قايتا پورتفەل اۋىستىرعانىنان كەلىپ-كەتەر پايدا جوق. استاڭ-كەستەڭ اۋىسۋدان ءمۇيىز شىقسا، وسى كۇنگە دەيىن بۇعى ءمۇيىزدى بوپ قالار ەدىك قوي...
«سورلىعا سويىل بۇرىن تيەدى» دەيدى قازاق. بىراق بۇل ۇكىمەت سويىل تيمەي-اق سورلاپ ءجۇر ەدىى. قازاقستاننىڭ تاريحىنا قاراساق، باياعى اكەجان قاجىگەلدين مەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ تۇسىنداعى ۇكىمەت قانا وزىندىك ۇستانىمىمەن، ايقىن ساياساتىمەن ەستە قالعانداي. ول داۋىردەگى بەلسەندى ۇكىمەت بۇ كۇندە تۇسىمىزگە عانا كىرەر...
پرەزيدەنت:
«سورلىلاردى» جيناپ العان كىم؟
ۇكىمەتتىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان ءۇشبۋ اڭگىمەنىڭ القيسساسى، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اۋزىنان شىقتى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتىن جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان كەڭەسىندە ۇلت كوشباسشىسى:
– اپپارات مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋ بارىسىن باقىلاپ، كەمشىلىكتەردى ايقىنداۋعا جانە ولاردى ءتيىمدى ىسكە اسىرۋ جونىندە ناقتى شارالاردى بەلگىلەۋگە ءتيىس. ۇكىمەتتىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا مەنىڭ تاراپىمنان ايتىلعان سىنداردان ءتيىستى قورىتىندى شىعارىلۋى كەرەك. بۇل باعىتتاردا قانداي جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتقانى، كىمدەر جاۋاپقا تارتىلعانى جانە جازالانعانى تۋرالى ءاربىر فاكت بويىنشا حالىق الدىندا ەسەپ بەرىپ، باق-تا جاريالاۋ جونىندە تاپسىرما بەرىلگەن... سوندىقتان اركىمنەن تەك ءوز باعىتى بويىنشا باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ، مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەردى جويۋ جونىندەگى بارلىق نۇسقاۋىمنىڭ ورىندالۋىمەن قاتاڭ تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋىن تالاپ ەتەمىن، – دەدى.
ەلباسى ايتپاي-اق تۇر ەكەن، وسى ءسوز و كىسىنىڭ اۋزىنان شىققان زامات بۇكىل باق ايعايدى سالدى كەلىپ! اتقارۋشى بيلىكتىڭ يت تەرىسىن باسىنا كەپتەدى: «سىلبىر»، «بولبىر»، «جايباسار»، «ەنجار»، «بوس ءسوزى كوپ، ءىسى جوق»، تاعىسىن تاعى، ايتەۋىر ايتىلماعان سىن، تاعىلماعان ايىپ قالمادى.
ءبىر جاعىنان، مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ كوبى الگى سيپاتتامالارعا لايىق ەكەنى دە راس. وتكەن ايداعى ءبىر كەڭەستە بايقالعان كورىنىس سونى اڭعارتادى. جالپى، «كەڭەس» دەپ اتالاتىن جيىنعا جۇرت بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەر توڭىرەگىندە كەڭەسۋ، اقىلداسۋ ءۇشىن كەلەدى ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە، كەڭەسەر، ءارى-بەرىدەن سوڭ قىزىلكەڭىردەك بوپ كەرىلدەسەر ماسەلە قوعامنىڭ قاي سالاسىندا دا جەتكىلىكتى. بىراق الگى جينالىس كەڭەستەن گورى ورتا مەكتەپتەگى ءبىر ناشار سىنىپتىڭ ساباعىنا كوبىرەك ۇقساپ كەتتى. ونداي سىنىپتا تەك مۇعالىم عانا سويلەپ، قالعاندارى پارتادان باس كوتەرمەي، جىعىلىپ جاتىپ الۋشى ەدى عوي. مۇندا دا تاپ سولاي بولدى. ءتۇسىندىرۋشى دە، ۇرسۋشى دا، سۇراۋشى دا، ەشكىم ۇندەمەگەن سوڭ وعان ءوزى جاۋاپ بەرۋشى دە تەك ءبىر ادام – پرەزيدەنت.
ەكىنشى جاعىنان، وسىنداي «سىنىپتا» تەك وسىنداي «وقۋشىلاردىڭ» عانا بولۋى – تەك سول «سورلىلاردىڭ» عانا كىناسى مە؟ سول «سىلبىر»، «بولبىر»، «جايباسار»، «ەنجار»، «بوس ءسوزى كوپ، ءىسى جوق»... بەيشارالاردى ۇكىمەتكە تاڭداپ، سۇرىپتاپ، جيىپ العان كىم ەكەن ءوزى؟ اقىرى ەمگە پايداسى جوق ەكەن، تۇگەل تاراتىپ جىبەرىپ، ءارى ىسكەر، ءارى مەملەكەتشىل، ءارى بەلسەندى، ءارى باستاماشىل، ءارى ۇقىپتى ادامداردى جيناپ الۋعا كىم كەدەرگى؟ الدە بۇكىل قازاقستاننان ونداي ادامدار تابىلماي ما؟ وندا الگى بەيباقتارعا نەگە سونشا شۇيلىگەمىز؟
ءۇشىنشى جاعىنان، وسىنداي ۇكىمەتپەن ءبىز قالاي «قازاقستان-2030» باعدارلاماسىن مەرزىمىنەن بۇرىن «جۇزەگە اسىرىپ»، قالايشا ۇزدىك ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا بايقاماي «ەنىپ كەتىپ» ءجۇرمىز؟ وسى جاعى تۇسىنىكسىزدەۋ...
باق:
باستى سورلى وسى بولماسا يگى ەدى...
ن.نازارباەۆتىڭ الگى سوزىنەن سوڭ مەملەكەتتىك باق بايعۇس ءوزى الدەقاشان ۇمىتقان... «سىناۋ» دەگەن جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى. ءتىپتى «ۇكىمەت قايدا قاراپ وتىر؟!» دەگەن ءسوز كەي باسىلىمداردىڭ ايدارىنا، قوعامنىڭ تۇراقتى قالجىڭىنا اينالدى. ماسەلەن، بەلگىلى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم ءوزىنىڭ فەيسبۋكتاعى پاراقشاسىندا: «ۇكىمەتتىك جانە نۇروتاندىق باق-تاردان «ۇكىمەتتى سىناڭىزشى» دەپ وتىنگەن قوڭىراۋلاردى ەستيتىن دە كۇنگە جەتىپپىز. دەمەك، ءومىرىمىز بوسقا ءوتىپ جاتقان جوق. مەن عوي بىردەمە ەتەرمىن. ال الگى گازەتتەر ادەت قىپ السا، نە بولماق؟» – دەپ جازدى.
سىناعاندا، باق سول الگى سىلبىر ۇكىمەتتى عانا سىناپ جاتىر. بۇل ويىننىڭ قانداي ناتيجەمەن اياقتالارى دا بەلگىسىز. شىنىنا كەلسەك، باق باس-كوز جوق كىرىسىپ كەتەردەي دە ەش وزگەرىس جوق. مىنانى قاراڭىز: پرەزيدەنت «ۇكىمەت نەگە مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرمايدى، نەگە ولاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالامايدى؟» دەدى مە؟ دەسىن. بۇل – ونىڭ جۇمىسى. ۇكىمەتتىڭ سونى جۇزەگە اسىرماي، ورىندالۋىن قاداعالاماي وتىرعانى دا راس. ياعني، ول جۇمىس ىستەمەي وتىر. ال ۇكىمەتتىڭ جۇمىس ىستەمەي وتىرعانىن جازۋ – باق-تىڭ مىندەتى. بىرەۋ ارنايى ايتپاي-اق، «ءۇريت، سوق!» دەپ ايتاقتاماي-اق، كۇندەلىكتى اتقارار تىرلىگى. كوشە سىپىرۋشىنىڭ كوشە سىپىرعانىنداي، اناسىنىڭ بالاسىنا اۋىق-اۋىق ەمشەك بەرگەنىندەي عانا قاراپايىم جۇمىسى. ياعني، «پرەزيدەنت باق-قا بوستاندىق اپەردى!» دەپ دابىرالايتىن دا دانەمەسى جوق.
جالپى، ءبىزدىڭ ەلدە ەشقانداي دا بيلىك سالاسى ءوز مىندەتىن ادال اتقارىپ وتىرعان جوق. ەگەر پرەزيدەنت جاقسى جۇمىس ىستەسە، ۇكىمەت، پارلامەنت جانە سوت جۇيەسى ونىمەن تىزە قوسا قيمىلداسا، باق وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ جۇمىسىن قاداعالاسا، وندا ءبىزدىڭ جاعدايىمىز بۇ كۇنگىدەن الدەقايدا جاقسى بولار ەدى.
باق-تى ءبىزدىڭ بيلىك 22 جىلدان بەرى ءوز مۇددەسى ءۇشىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ كەلەدى. قالاماسا، دوپ قىپ قۇشىرلانا تەبە سالادى، قالاسا، قايتىپ قۇشاعىنا الا سالادى. قالايدا ەلەكتوراتتى ۋىسىنان شىعارماۋ ماقساتىندا شىنجىرلاپ ۇستاعاندى ءتاۋىر كورەدى. پرەزيدەنتتىڭ كەشەگى ءسوزى – شىنجىردى ەپتەپ ۇزارتقان تۇرلەرى. كۇشەيىپ بارا جاتسا، كەرى تارتا سالماق. ءبىز – تىم ۇمىتشاقپىز. بيلىك ءتاتتى كۇلشە نەمەسە بىرەر كەسەك ەت تاستاسا، ءبارىن دە ەستەن شىعارامىز. ايتپەسە، مۇنىڭ ءبارى – وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى-اق باستان كەشىرگەن جايتتار.
ۇلتتىق باق-تى تەك ءوز تاپسىرىسىن بۇلجىتپاي ورىنداۋشى رەتىندە عانا كورەتىن «سىرتى – قازاق، ءىشى – ورىس» بيلىك وعان سول وزىنە بىردەڭە قاجەت بولعان كەزدە بارىپ نازار اۋدارادى. ول ءوزىنىڭ (دەمەك، مەملەكەتتىڭ) ساياساتىن حالىققا ادال جەتكىزىپ وتىرعان يدەولوگيالىق قۇرالدى (ياعني، قازاق ءباسپاسوزىن) تىم بولماسا، سول ادالدىعى ءۇشىن سىيلاي بىلمەگەن جەردە، ونىڭ اقپاراتتىق-مادەني كەڭىستىكتە جەتەكشى ورىنعا شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلماعان جەردە «ول، ياعني، بيلىك قازاق تىلىندەگى باق-تىڭ دامىپ كەتۋىنە اسا مۇددەلى ەمەس» دەگەننەن باسقا قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟..
بىلە بىلسە، ۇلتتىق باق-تىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىن ورناتۋ ءۇشىن قاجەت كومپونەنتتەردىڭ ءبارىن وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان بەرمەن قاراي ءتىزىپ كورسەتىپ، قايتا-قايتا قۇلاققاعىس ەتىپ كەلە جاتقانى – بيلىك ءۇشىن دايىن كومپاس ەدى. ول ءوز باعىتىنا سول باعداردىڭ ءبارىن بولماسا دا، ءبىرازىن ۇيلەستىرە العاندا، قازاقستاندا بۇگىنگىدەي قازاق ماسەلەسى تۋىنداماس تا ەدى.
* * *
(ىقشامدالىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ وزگەرتىلدى)
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(«DAT» جوباسى، № 36 (212), 7 قاراشا 2013 جىل)
