شىنار مۇراتقىزى. اباي مەكتەبى: ءارحام ىسقاقوۆ
ء (ارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 50 جىل)
ابايتانۋعا زور ۇلەس قوسقان ۇلى اقىن ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى، ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى - ءارحام ىسقاقوۆ.
ونىڭ اكەسى كاكىتاي ىسقاقۇلى – ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن 1909 جىلى پەتەربوردا باستىرىپ شىعارعان جانە اقىن ءومىربايانىن قاعازعا تۇسىرگەن، 24 جىل ابايدىڭ تاربيەسىندە بولعان نەمەرە ءىنىسى.
ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ1885 جىلى شىڭعىستاۋدا، ۇلكەن اقشوقى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن.
اقشوقى 1860 جىلدان – اتاسى ىسقاقتىڭ قونىسى.قۇنانباي تاڭىربەردى، اباي، ىسقاققا جەكە مال، جەر بەرگەندە قاتار بەرىپ، ءبىر مەزگىلدە ۇيلەندىرىپ، وزدەرىن بولەك وتاۋ عىپ شىعارعان ەكەن. سول ءۇش وتاۋدى شىڭعىس تاۋدىڭ كۇن شىعىس دالاسىندا 70-80 شاقىرىمداي جەردەگى اقشوقى، الشىن، تەسىپ شىققان اتالاتىن مول پىشەندى قالىڭ قورىققا ورنالاستىرادى.
كاكىتايدىڭ بايبىشەسى ساليحادان تۋعان تۇڭعىشى ءارحام قازاق سالتى بويىنشا اتاسى ىسقاقتىڭ باۋىرىندا ءوسىپ تاربيەلەنگەن. قىستاۋى مەن جايلاۋى قاتار بولىپ، اۋىل ارالارى جاقىن بولعاندىقتان، ءارحام ىسقاق پەن اباي ۇيىندەگى العاشقى نەمەرە بولدى.
ابايتانۋ مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى قايىم مۇحامەدحانوۆ ءوز ماقالاسىندا ءارحام جونىندە: «ءارحام 9 جاسىندا ەسكىشە وقۋعا ءتۇسىپ، 4 جىل اۋىل مولداسىنان ساباق الىپ، ساۋاتىن اشقان ادام. بىراق، ابايدىڭ ءوزى وعان ۇلكەن مەكتەپ بولعان»، - دەيدى.
ء (ارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 50 جىل)
ابايتانۋعا زور ۇلەس قوسقان ۇلى اقىن ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى، ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى - ءارحام ىسقاقوۆ.
ونىڭ اكەسى كاكىتاي ىسقاقۇلى – ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن 1909 جىلى پەتەربوردا باستىرىپ شىعارعان جانە اقىن ءومىربايانىن قاعازعا تۇسىرگەن، 24 جىل ابايدىڭ تاربيەسىندە بولعان نەمەرە ءىنىسى.
ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ1885 جىلى شىڭعىستاۋدا، ۇلكەن اقشوقى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن.
اقشوقى 1860 جىلدان – اتاسى ىسقاقتىڭ قونىسى.قۇنانباي تاڭىربەردى، اباي، ىسقاققا جەكە مال، جەر بەرگەندە قاتار بەرىپ، ءبىر مەزگىلدە ۇيلەندىرىپ، وزدەرىن بولەك وتاۋ عىپ شىعارعان ەكەن. سول ءۇش وتاۋدى شىڭعىس تاۋدىڭ كۇن شىعىس دالاسىندا 70-80 شاقىرىمداي جەردەگى اقشوقى، الشىن، تەسىپ شىققان اتالاتىن مول پىشەندى قالىڭ قورىققا ورنالاستىرادى.
كاكىتايدىڭ بايبىشەسى ساليحادان تۋعان تۇڭعىشى ءارحام قازاق سالتى بويىنشا اتاسى ىسقاقتىڭ باۋىرىندا ءوسىپ تاربيەلەنگەن. قىستاۋى مەن جايلاۋى قاتار بولىپ، اۋىل ارالارى جاقىن بولعاندىقتان، ءارحام ىسقاق پەن اباي ۇيىندەگى العاشقى نەمەرە بولدى.
ابايتانۋ مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى قايىم مۇحامەدحانوۆ ءوز ماقالاسىندا ءارحام جونىندە: «ءارحام 9 جاسىندا ەسكىشە وقۋعا ءتۇسىپ، 4 جىل اۋىل مولداسىنان ساباق الىپ، ساۋاتىن اشقان ادام. بىراق، ابايدىڭ ءوزى وعان ۇلكەن مەكتەپ بولعان»، - دەيدى.
ءارحام اتا قىزى ءمىناش اپايعا جازعان حاتىندا: «جاسىمدا مۇسىلمانشا وقىپ حات تانىدىم. ورىسشا وقۋعا دەنساۋلىعىم جارامادى»، - دەگەن.
كاكىتاي ەرجەتكەن بالاسىنىڭ ورىسشا ءبىلىم الۋىن ءجون كورگەنىمەن، اتاسى ءارحامنىڭ دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلىعىنا بايلانىستى، ونىڭ سەمەيدە وقۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەن. ءارحامنىڭ ورنىنا كاكىتاي كىشى ۇلدارى ءبىلال مەن دانيالدى الىپ، سەمەيگە اتتانعان.
ورىسشا وقىتقاننىڭ ورنىنا اتاسى ءارحامدى ەگىن ەگىپ، ءشوپ شاۋىپ، مال سەمىرتىپ ساتۋ ىسىنە باۋلىپتى. ءبىلال مەن دانيال قالادا جۇرگەن كەزىندە، ەكى اۋىلدىڭ شارۋاشىلىعى ءارحامنىڭ موينىندا بولىپ، ءوزى ايتقانداي «ءۇزىپ-جۇلىپ ءجۇرىپ اباي اعاسىنان ورىسشا وقىپ، نان سۇراپ جەرلىك» ساۋاتىن اشادى.
4 جاسىنان باستاپ نەمەرەسى ەسەبىندە ابايدىڭ ماڭايىندا بولىپ، جۇيرىك شەشەن، ءدۇلدۇل ءانشى-كۇيشىلەردى تىڭداپ وسەدى. اباي دۇنيەدەن وتكەندە ءارحام ون توعىز جاستا. اباي جەتىك بىلگەن باتىس جانە شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن كوكىرەگىنە توقىپ، جاتتاپ وسۋمەن بىرگە ادەبيەتپەن دە ەتەنە تانىس بولدى.
اباي دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ءارحام اكەسى كاكىتايعا سەرىك بولادى. ابايدىڭ ولەڭ-سوزدەرىن اكەسىمەن بىرگە جيناسىپ، كاكىتاي 1907 جىلى اباي شىعارمالارىن سەمەيگە باستىرۋعا بارعاندا، قاسىنا ەردى. سەمەيدەن باسپاحانا تابا الماعان اكەسىن ومبىعا پاراحودقا مىنگىزىپ ەلىنە قايتادى.
كاكىتاي دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ ء(ارحام اكەسى قايتىس بولعان جىلى /1915/ 30 جاستا) ءارحام – اتاسى ابايدىڭ ونەگە سوزدەرىن، باستان كەشكەن وقيعالارىن، باسپا كورمەگەن كەيبىر ولەڭدەرىن، جەكە بۇيىم-زاتتارىن جيناۋعا كىرىسەدى.
1920 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن ول ازىق-تۇلىك كوميتەتىندە، 1923 جىلدان 1930 جىلدارعا دەيىن سۋ شارۋاشىلىعى بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى بولىپ، ونان سوڭ سوۆحوزدا ۋچاستوك باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
1924 جىلى م.اۋەزوۆ پەن ءىنىسى دانيالدىڭ كومەگىمەن شىڭعىس تاۋىنىڭ كۇنباتىس جاعاسىنداعى قۇيقالى قونىس – باقاناس، بايقوشقار، قازبالا، جانىبەك دەپ اتالاتىن ارنالى وزەندەردىڭ تۇيىسكەن جەرى – ارالتوعايدان 60 ءۇيلى كەدەيدىڭ باسىن قوسىپ، ارتەل قۇرعان. باقاناس باسىنان قالا ۇلگىسىمەن ءۇي، اۋرۋحانا، مونشا، سۋ ديىرمەنى، ماي زاۆودىن سالدىرادى. 60 ءۇي جاتاقتىڭ بالالارى ءۇشىن مەكتەپ سالدىرىپ، قالادان وقىتۋشى مۇعالىمدەر العىزىپ، اباي ەلىندە تۇڭعىش مەكتەپ اشتى. ءوزى دە قونىستاندىرۋ جۇمىسىمەن قاتار، بالا وقىتتى.
ءارحام اتانىڭ ءىسى العا باسىپ، ەڭبەگى جانىپ، قالا كوركەيىپ كەلە جاتقاندا، ءبىر «قولى جۇيرىك» بەلسەندى «قۇنانباي ۇرپاعى، ەل بيلەپ، بايىپ وتىر»، - دەپ ارىز جازعان. ءبىر تۇندە ءارحام اتا سەمەي اباقتىسىنا قامالادى. جازىقسىز جان ايۋاندىق ارەكەتتىڭ قۇربانى بولعانىنا 60 ءۇيدىڭ ادامى شىداپ جاتا المادى. ارىز بەرىپ، اباقتى الدىندا كەتپەي جاتىپ العان حالىقتىڭ تالابى زايا كەتكەن جوق. بىراق، تۇرمەدەن بوساعاننان كەيىن، باقاناسقا جىبەرمەي 1927 ج. كوكپەكتى اۋدانىنا قاراستى ۇشكومەي دەگەن جەرگە «سويۋز-مياسو» مەكەمەسىنىڭ مالىن باققىزاتىن «گۋرتوپراۆ» بولىپ بارادى. 1929-30 جىلى ءارحام اتانىڭ جاعدايىنا قانىق بولعان م.اۋەزوۆ تاشكەنتكە جەتۋىنە ىقپال جاساپ، قامقورلىق كورسەتكەن
1939-1940 جىلدان باستاپ ءارحامدى قازاقستاندا عىلىمي-زەرتتەۋ قوعامى مەن ورتالىق مۋزەي اباي مۇراسىن جيناۋعا سەمەيدەگى ابايدىڭ مەموريالدىق مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋعا ات سالىسۋعا شاقىرادى.
اباي مۋزەيىنىڭ ىرگە تاسىن قالاسىپ، شاڭىراعىن كوتەرۋ ىسىندە ءارحام ىسقاقوۆ زور ەڭبەك ەتتى. 1940 جىلى اباي مۋزەيى اشىلعان كۇننەن باستاپ ول مۋزەي قىزمەتىنە ورنالاسادى. سونداعى ءارحام ىسقاقوۆقا جۇكتەلگەن مىندەت اباي كوزى ءتىرى كەزىندە پايدالانعان زاتتاردى جيناۋ، ابايدى كورگەن، ەستىگەن ادامداردىڭ ەسىندە قالعاندارىن جازىپ الۋ بولدى. اباي مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى جاردەم تلەكوۆتىڭ بۇيرىقتار كىتابىندا 1941 جىلدىڭ 4 ماۋسىمىنداعى №30 بۇيرىقتىڭ 2 بابىندا: «س 5/06. س.گ. ناۋچنوگو رابوتنيكا مۋزەيا يسحاكوۆا ارحاما كومانديروۆات ۆ چۋبارتاۋسكي، اباەۆسكي رايونى پو سبورۋ ەكسپوناتوۆ، كاسايۋششيحسيا ك جيزني ي تۆورچەسكوي دەياتەلنوستي پوەتا ابايا كۋنانباەۆا»، - دەپ جازىلعان.
ءارحام ىسقاقوۆ سەمەي وبلىسىنا قاراستى بارلىق اۋداندارىن تۇگەل ارالاپ، اباي زامانداستارى – قاريا ادامداردىڭ اقىن تۋرالى جەتپىستەن استام ەستەلىك - اڭگىمەلەرىن جيناپ اباي مۋزەيىنىڭ قولجازبا قورىن بايىتتى.
ابايدىڭ اقىن بالالارى اقىلباي، ماعاۋيا، تۇراعۇل، اۋباكىرلەردىڭ شىعارعان ۇساق ولەڭدەرىن جيناپ، شىڭعىستاۋ ەلى جونىندە قۇندى دەرەكتەردى، ءوز اكەسى كاكىتاي تۋرالى، اقىلباي، اۋباكىر جونىندە ەستەلىك جازىپ قالدىردى.
«ابايدىڭ ءىنىسى ءارحام – اقىنجاندى، نەلەر قۇندى تاريحي اڭگىمەلەر ايتادى. ول اڭگىمەشى عانا ەمەس، ءوزى دە بىلىكتى زەرتتەۋشى»، - دەيدى م.اۋەزوۆ.
ابايتانۋشى عالىم ق.مۇحامەدحانوۆ: «ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ اباي تۋرالى جيناعان باي ماتەريالى زەرتتەلگەن ەمەس. بۇل ابايتانۋ عىلىمى ءۇشىن باي قازىنا...» - دەپ جازدى («ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»، 2-كىتاپ).
سونىمەن بىرگە، اقىن مۋزەيىنە قايىڭ بەزىنەن ىستەلگەن سىرتىنا كۇمىستەن قۇلاق ورناتقان تەگەنە، مۇيىزدەن جاساپ سابىنا كۇمىس جۇرگىزگەن وجاۋ، اباي پايدالانعان بويالعان اعاش ەر، ۆارشاۆا قالاسىنان العىزعان كۇمىس ساعاتى، جەزدەن جاسالعان كەلى، كەلساپ، سۇيەكتەگەن كەبەجە جانە اسادال، ۇلكەن جەز لەگەن، تاعى بىرنەشە زاتتار اكەلەدى.
قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل-ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ شاقىرۋىمەن، 1945 جىلى ابايدىڭ 100 جىلدىعىنا وراي شىققان ابايدىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىن باسپاعا دايىنداۋعا قاتىستى. اباي سوزدەرى مەن كىسى اتتارىنا تۇسىنىك بەرۋگە جاردەمدەسكەن. مەرەكە قارساڭىندا م.اۋەزوۆتىڭ كەڭەسى بويىنشا ءارحام ىسقاقوۆتىڭ ءتۇسىندىرۋى نەگىزىندە مۋزەيدە قىستاۋدىڭ ماكەتى جاسالادى. وندا قىستاۋدىڭ قۇرىلىسىنىڭ باستاپقى جوسپارى، ىشكى بولمەلەردەگى جاساۋ-جيھازدارى مەن ءۇي مۇلىكتەرىنىڭ ورنالاسۋى – ءبارى دە اقىننىڭ كوزى تىرىسىندەگى قالپىندا ناقتى بەينەلەنگەن.
1948 جىلى الماتى، جامبىل، شىمكەنت، تاشكەنت قالالارىن ارالاپ اباي ناسىلىنەن تاراعان ۇل، قىزى، نەمەرە، شوبەرەسى، جيەنىن، كەلىندەرىن ىزدەپ تاۋىپ سولاردىڭ 125 فوتوسۋرەتتەرىن اكەلىپ، ولاردىڭ ابايعا جاقىندىعىن، جاسىن، مەكەن-جايلارىن ءوزى جازىپ مۋزەيگە تاپسىردى.
ابايدىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولۋىنا وراي جيدەبايداعى اقىن قىستاۋىنىڭ باستاپقى قالپىن ساقتاي وتىرىپ، قايتادان سالۋ ءۇشىن قانداي ۇلگى-جوباعا سۇيەنۋ كەرەك دەگەن ماسەلە تۋعاندا، وسى ماكەتتىڭ جوباسى نەگىزگە الىنعان.
سەمەيدەگى اباي مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسياسى كوركەمدىك جاعى جەتكىلىكسىز، تەكستتىك ماتەريالداردان عانا تۇراتىندىقتان، موسكۆا، لەنينگراد مۋزەيلەرىنىڭ ۇلگىلەرى بويىنشا سۋرەتتەر، ماكەتتەرمەن جانداندىرۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. 1949 جىلى ەكسپوزيتسيانىڭ يدەيالىق مازمۇنىن تەرەڭدەتۋ جانە كوركەمدىلىگىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ابايدىڭ قولادان جاسالعان ءبىر ءمۇسىنىن، اعاشتان جاسالعان ءبىر ءمۇسىنىن، 2 سۋرەت، 8 اكۆارەل، 2 ماكەتكە تاپسىرىس بەرۋ جوسپارلانادى. الايدا، بۇل تاپسىرىستار قارجى بولىنبەگەندىكتەن شىعارىلىپ تاستالعان.
وسى جاعدايعا بايلانىستى مۋزەي ۆ.دولگۋنين دەگەن سۋرەتشىگە ابايدىڭ ءبىر كيىز ءۇيىنىڭ ماكەتىنە تاپسىرىس بەرۋمەن شەكتەلگەن. 1950 جىلى ءا.ىسقاقوۆتىڭ ايتۋىمەن جاسالعان اباي ءۇيىنىڭ ماكەتى، تۇتىنعان مۇلىكتەرىنىڭ ۇلگىلەرى مۇراجاي قورىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتاۋلى.
ءارحام كاكىتايۇلى اباي وقىپ، جاقىن تانىس بولعان ورىس، باتىس ەۆروپا كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن ەل اۋزىنان جازىپ الىپ، ۇنەمى مۋزەيگە تاپسىرىپ وتىردى. اسىرەسە، ابايدان ەستىپ، ۇعىپ، ۇيرەنىپ بايماعامبەت ەرتەگى ەتىپ ايتاتىن: الەن-رەنە-لەساجدىڭ، فەنيمور كۋيەر ماين ريد، الەكساندر ديۋمانىڭ شىعارمالارىنان «اقساق فرانتسۋز» (ورىسشاسى «حروموي بەس»), «رازبوينيك سوحاتي»، «شەرلوك حولمس»، «ءۇش مۇشكەتەر»، بالزاكتىڭ قازاق اراسىنا اۋىزشا تاراعان «شەگىرەن بىلعارى» («شاگرەنوۆايا كوجا»), روماندارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، ادەبي باي مۇرا قالدىردى.
قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل-ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ شاقىرۋىمەن، 1945 جىلى ابايدىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي شىعارىلعان اكادەميالىق تولىق شىعارمالار جيناعىن باسپاعا دايىنداۋعا قاتىستى. اباي سوزدەرى مەن كىسى اتتارىنا تۇسىنىك بەرۋگە جاردەمدەستى.
ءارحام وتكەن ءومىر سىرىنا جەتىك، ەسكى دۇنيەگە كۋا، جاڭا زامانعا ايعاق بولعان ادام. بۇل كەزدە ۇلى اقىن مۇراسىن جيناۋدا يگىلىكتى جۇمىستار اتقارۋمەن قاتار، «ابايدىڭ ءومىر جولى» (اقىن ومىرىنەن ەستىگەنىم، بىلگەنىم جانە كورگەنىم) دەگەن كولەمى 200 بەت ەڭبەگىن 1958 جىلى، «اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى» ەستەلىگىن 1962 جىلى جازادى.
بۇل ەڭبەكتىڭ ابايتانۋ ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار. ەستەلىكتە م.اۋەزوۆتىڭ ءتورت تومدىق رومانىنا كىرمەي قالعان كوپتەگەن سول زامانداعى وقيعالار، رۋلار اراسىنداعى ايتىس-تارتىستار، جەر، سۋ اتتارى، اقىننىڭ تۋىستىق، قۇدا، جەكجاتتىق، ناعاشى-جيەندىك، تاعى باسقا دا بايلانىستارى ءوزىنىڭ اتىنان باياندالادى. ابايدىڭ جاقىن ادامى ەسەبىندە ول اقىننىڭ بالالىق، جاستىق شاعىنا، شىققان ورتاسىنا، مىنەز-قۇلقىنا، جازۋ داعدىسىنا، اعارتۋشىلىق كوزقاراسى مەن حالىقپەن قارىم-قاتىناسىنا كوبىرەك كوڭىل بولەدى. ەستەگىلەرىن ابايدىڭ بالا شاعى، جاس كۇنى، ەر جەتكەن كەزى، قارتايعان ءداۋىرى، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى دەگەن جۇيەمەن باياندايدى.
«ابايدىڭ ءومىر جولى» دەگەن ەستەلىگى «اباي ءومىربايانىنا قوسىمشا دەرەكتەر» دەگەن اتپەن «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1993 جىلعى 6-نومەرىندە العاش جارىق كورسە، 1995 جىلى اقىنىڭ 150 جىلدىعى قارساڭىندا «جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا...» اتتى اباي ءومىرى تۋرالى تۇڭعىش شىققان ەستەلىك كىتاپتا «ابايدىڭ ءومىر جولى»، «اباي ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى» دەگەن ەكى ەستەلىگى جاريالانادى.
بيىل اباي قورىق-مۇراجايىنىڭ 70 جىلدىعىنا وراي «اباي مۇراجايىنىڭ كىتاپحاناسى» سەرياسىمەن «اباي تۋرالى ەستەلىكتەر» كىتابى جارىق كوردى. وسى كىتاپقا كىرگەن ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ ەستەلىكتەرى مۇراجاي قورىنداعى تۇپنۇسقا بويىنشا بەرىلدى (كپ-27).
ءا.ىسقاقوۆ «اباي ءومىربايانىنا قوسىمشالار» اتتى ەستەلىگىن الماتىعا اپارىپ، مۇحتار اۋەزوۆ باستاتقان، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، حانعالي سۇيىنشاليەۆ قوستاعان عالىمدار تانىسىپ، وزدەرىنىڭ جازباشا پىكىرلەرىن قالدىرعان.
م.اۋەزوۆ جازعان ارنايى پىكىرىندە ءا.ىسقاقوۆتىڭ اباي ءومىربايانىن كورسەتۋگە ارنالعان كەيبىر دەرەكتەردى تاڭداپ الۋداعى كەمشىلىكتەرىن كورسەتەدى. «ءومىربايان ىشىندە اقىن اباي مۇلدە جوق دەۋگە بولادى. …ۇستەم تاپتىق، فەودالدىق-پاتريارحالدىق سالت-سانا تۇگەلىمەن ىسقاقوۆ اۋزىمەن قايتالانىپ وتىر» - دەپ قاتاڭ سىن ايتىلادى.
ءا.ىسقاقوۆ ەستەگىلەرىن جازۋ بارىسىندا ارنايى ءبىر تاپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ، نەمەسە وزىنە دەيىنگى ەلگە ءمالىم اباي ءومىربايانىن قايتا جازىپ شىعۋدى كوزدەمەگەنى انىق دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولارمىز. ابايدىڭ جاقىن ادامى ەسەبىندە ول اقىننىڭ بالالىق، جاستىق شاعىنا، شىققان ورتاسىنا، مىنەز-قۇلقىنا، جازۋ داعدىسىنا، اعارتۋشىلىق كوزقاراسى مەن ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىنا كوبىرەك كوڭىل بولەدى. وسكەنباي، قۇنانباي، ابايدىڭ شەشە تەگىنەن باستاپ، شەجىرەسىن تاراتادى.
ءارحام ىسقاقوۆتىڭ قولجازبا ەڭبەگى جايلى بەلگىلى عالىم ە.ىسمايىلوۆ «ءارحامنىڭ بۇل ەڭبەگى عىلىمي جۇيەگە تۇسكەن ءومىربايان ەمەس، ابايدىڭ ءومىرىن جان-جاقتى تۇسىنۋگە قاجەتتى، اسا قۇندى قوسىمشا ماتەريالدار. بۇل اسىرەسە، ابايدى زەرتتەۋشىلەرگە، ابايدىڭ جەكە ولەڭ سوزدەرىن تەكسەرۋشىلەرگە، جالپى ادەبيەتشى، وقىرمان جۇرتشىلىعىنا قىزىقتى دا باعالى ەڭبەك», - دەپ باعا بەرەدى.
ابايدىڭ تۋعان جىلىن، تۋعان جەرىن، ابايدىڭ ناشارلاپ اۋىرا باستاعانى، قايتىس بولعانى، جيدەبايعا اكەلىنىپ قويىلعانى جونىندە ناقتىلى مالىمەت بەرگەن - ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ.
م.اۋەزوۆتىڭ: «اباي وسى كۇنگى سەمەي وبلىسىنداعى شىڭعىس تاۋىن جايلاعان توبىقتى رۋىنىڭ ىشىندە 1945 جىلى تۋعان»، - دەگەنىن ءا.ىسقاقوۆ تولىقتىرا ءتۇسىپ، ناقتىلى دەرەكتەر كەلتىرەدى: «قۇنانباي اۋىلى قاسقابۇلاققا كەلىپ قونعاننان كەيىن، 1845 جىلى ەسكىشە 10 اۆگۋست كۇنى قۇنانبايدىڭ ايەلى ۇلجان تولعاتىپ، ءبىر ۇل دۇنيەگە كەلەدى».
ۇلى اقىننىڭ باسىنان وتكەن كوپتەگەن وقيعانىڭ كۋاگەرى، ونىڭ تاربيەسىن كورگەن، بىلگەنى، ەستىگەنى مول ءا.ىسقاقوۆتىڭ وسى قۇندى دەرەگى ابايدىڭ تۋعان كۇنىن 10 تامىز ەمەس، جاڭا جىل قايىرۋمەن 23 تامىزدا تويلانۋىنىڭ بىردەن ءبىر نەگىزى بولىپ تابىلادى.
كوپتەگەن دەرەكتەردە اباي 60 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى دەلىنسە، ءارحام كاكىتايۇلى 59 جاسىندا دەپ جازادى. ءوز كوزىمەن كورىپ، قولىمەن جونەلتكەن ابايدىڭ باۋىر-بالاسى ءارحام ونىڭ قازاسى جونىندە: «سول جىلى جونعا-جايلاۋعا ابايعا، ىسقاققا قاراعان جيىرما شاقتى اۋىل تۇگەل كوشىپ شىقتى. جازداي باتاوقىر بولىپ، اباي اۋىلى جيىننان بوسامادى. بالاشاقپاق وزەنىنە بارىپ قونىپ، ماعاۋيانىڭ قىرقىن وتكىزۋگە دايىندىق جاسادى...ماعاۋيانىڭ جابدىعىن كاكىتاي مەن تۇراعۇل باسقارادى. اباي مەنى قويىڭدار دەپ كىرىسپەدى. كوپ ادام جينالىپ ماعاۋيانىڭ قىرقىن، قاتىمىن بەرىپ تارقاعان كۇنى كەشكە اباي اۋىرىپ شىقتى. توسەكتىڭ ۇستىندە باسىن كوتەرىپ وتىرىپ الدى. تاماق ىشپەدى، جاتىپ ۇيىقتامادى. ءوزى سويلەمەدى، بىرەۋ جاعدايىن سۇراسا، باسىن شايقادى... ابايدىڭ وسىنداي اۋىرۋعا ۇشىراعانىن ەستىپ ءوزىنىڭ ءبىر تۋعان اعاسى تاڭىربەردى كەلدى. ول ەسىكتەن كىرە اڭىراپ جىلاپ: «ءبىر انادان تورتەۋ تۋىپ ەدىك، ەكى ىنىدەن ايىرىلىپ ەدىم، ەندى مەن سەنىڭ دە ارتىڭدا قالاتىن بولدىم با؟ – دەپ ەڭىرەدى.
اباي اعاسىنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ: «ەز كۇندە ولەدى، ەر ءبىر-اق ولەدى، - دەدى. باسقا ءسوز ايتقان جوق. «ءتىلى سويلەۋگە كەلمەيدى» دەپ قويعان ەل ابايدىڭ ادەيى سويلەمەيتىنىن سوندا عانا ءبىلدى. ءۇش كۇن سول قالىپپەن باسىن كوتەرىپ جاتپاي وتىرىپ، ەسكىشە 23 يۋن كۇنى اباي 59 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى...-دەيدى.
ءا.ىسقاقوۆ ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى - اندەرىن جيناۋعا كوپ ۇلەس قوستى. 1935 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن ساقتاپ قالۋعا بايلانىستى بەلسەندى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە سەمەيدە اباي اندەرىن العاش رەت تولىق جيناپ، نوتاعا ءتۇسىرۋ قولعا الىندى. كومپوزيتور ل.حاميدي سەمەي قالاسىندا ءارحامنان ابايدىڭ «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ»، «سەگىز اياق»، «تاتيانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى» ت.ب.، بارلىعى 20-عا جۋىق اندەرىن جازىپ الدى. ءانشى، شاكارىم اندەرىن ناسيحاتتاۋشى ك.ولمەسەكوۆتىڭ ايتۋىنشا اباي اندەرىنىڭ ەڭ دۇرىس نۇسقالارىن جەتكىزگەن ءارحام ىسقاقوۆ.
اقىن ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنەن وتكەن، ونىڭ مول مۇراسىنان سۋسىنداعان، ءتالىم-تاربيەسىن، ونەگە ۇلگىسىن كورگەن جاندار.
م.اۋەزوۆ: «ابايدىڭ ءىنىسى ءارحام – اقىنجاندى، نەلەر قۇندى تاريحي اڭگىمەلەر ايتادى. ول اڭگىمەشى عانا ەمەس، ءوزى دە بىلىكتى زەرتتەۋشى» دەيدى.
ءارحام ولەڭ دە جازعان، بىرنەشە رەت اقىندار ايتىسىنا قاتىسقان. كوپتەگەن ولەڭدەرى كەزىندە رەسپۋبليكا، وبلىس گازەت-جۋرنالدارىندا باسىلىپ وتىردى. ءارحام ولەڭدەرىندە تابيعاتتى، ونەر-ءبىلىمدى، وقۋ-عىلىمدى جىرلاپ، ەسكى دۇنيەنىڭ جارامسىز قىلىقتارىن سىناپ، جاڭا زامان ساۋلەتتى ءومىرىن سۋرەتتەيدى. 1930 جىلى تاشكەنتتە ايداۋدا جۇرگەندە، ەلىنە، جەرىنە دەگەن ساعىنىشىن ولەڭمەن جەكىزەدى:
باقاناس ساعىنامىن وزەنىڭدى،
تىك جارتاس، بيىك اسۋ كەزەڭىڭدى.
تال، قايىڭ، مويىل، تەرەك ارالاسقان
كوك جاسىل، ۇزىن اققان وزەگىڭدى.
...بۇراڭداپ ۇزىن اققان ارىعىڭدى،
تويدىرعان اش-جالاڭاش، عارىبىڭدى.
سۋ جايعان جالاڭ اياق، كۇرەك ۇستاپ،
تالاپكەر، ەر ەڭبەكشىل حالىعىڭدى.
شىن تىلەۋ، اق نيەتپەن بارىپ ەدىم،
جولىڭا مال مەن باستى سالىپ ەدىم.
ءارتۇرلى مادەنيەت بەلگىسى ورناپ،
ەلىم-اي، ىرەتكە كەپ قالىپ ەدىڭ.
ءارحامنىڭ پوەزياداعى ەلەۋلى ەڭبەگى - 1961 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «زاعيپا» اتتى تاريحي پوەماسى. زاعيپا ماسەلەسى ەل ورتاسىندا كەڭ تاراعان شىندىق. پوەما ابايدىڭ جارقىن بەينەسىن، اباي زامانىن، باي-بولىستاردى، سولاردان جاپا تارتقان ابدىقىزى زاعيپا اتتى قىزدىڭ تاعدىرىن جىرلايدى. پوەما تاريحي بولعان ءىستى، سان قيلى اباي ءومىرىنىڭ تاعى دا ءبىر بەيمالىم كەزەڭىن سۋرەتتەيدى. ابايدىڭ ءوزى تىكەلەي ارالاسقان جانە شاكارىم قاتىناسى ەلگە ايان جايلار. بۇل ەڭبەگى 1961 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.
ءارحام ىسقاقوۆ سونىمەن بىرگە اسقان دويبىشى بولدى. 1948 جىلى وتكەن دويبى، توعىزقۇمالاق ويىندارىنىڭ وبلىستىق، 1952 جىلى توعىزقۇمالاق ويىندارىنىڭ رەسپۋبليكا، ورتا ازيا بويىنشا چەمپيونى بولدى. 1950-60 جىلدارى وسى ويىن جارىستارىنىڭ كوبىنە قاتىناسىپ، وبلىس، رەسپۋبليكادا جۇلدەگەر بولىپ ءجۇردى (ديپلومدارى مۇراجاي قورىندا ساقتاۋلى).
بۇكىل سانالى عۇمىرىن ۇلى اتاسى ەڭبەك ەتكەن ىسكە ارناپ، بەرگەن ۇلگى ونەگەسىنە داق تۇسىرمەي، ۇرپاقتىق پارىزىن اقتاعان ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ 1963 جىلى 31 قاڭتاردا، تۋعان ەلى - اباي اۋدانىندا، 77 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. سۇيەگى قاراۋىلدا جەرلەندى.
ارتتاعىعا ءسوزىڭ مەن ءىسىڭ قالسا،
ولسەڭ دە، ولمەگەنمەن بولاسىڭ تەڭ, - دەپ اباي ايتقانداي ءارحام اتا ءوزى قالدىرعان ۇلگى-ونەگەسى، ەڭبەكتەرى، ونەر مۇراسىمەن ماڭگىلىك جاساي بەرمەك.
شىنار مۇراتقىزى
ابايدىڭ مەملەكەتتىك قورىق-مۇراجايى
قاراشا، 2013 جىل
Abai.kz
