بۇگىندە قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى ەلىمىزدە بىرقاتار باستاماشىل تۇلعالار وزىندىك جوبالارىن قوعام تالقىسىنا ۇسىنىپ جاتقانى بەلگىلى. «اbai.kz» سايتىنىڭ رەداكتسياسىنا كەزەكتى سونداي ءبىر جوبالىق نۇسقا كەلىپ تۇسكەن ەدى. وسى ورايدا اتالعان جوبانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. ايتار وي، تىڭ ۇسىنىستارىڭىز بولسا، مارحابات!

 

لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ ارمان بايقادام (سۋرەتتە) ۇسىنعان جوباسى

ماقساتى:

 - لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق جازۋىن ەنگىزۋ.   

مىندەتى:

- لاتىن گرافيكاسىن ەنگىزۋدە قازاق تىلىندەگى سينگارمونيزم زاڭىن نەگىزگە الۋ;

- قازاق ءتىلىنىڭ تەحنولوگيالىق، اقپاراتتىق، كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ;

- مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جانە قازاق حالقىنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءتيىمدى گرافيكا ۇسىنۋ;

- قازاقستان قوعامىن لينگۆوتسەنتريزم ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىندا ۇيىسۋىن جەدەلدەتۋ جانە قالىپتاسقان قوعامدى نىعايتۋ.

 

تالابى (بايقادام ستاندارتى):

1. لاتىن ءالىپبيى 26 ارىپتەن اسپاۋى شارت;

2. قولدانۋعا وتە ىڭعايلى ءارى قاراپايىم بولۋى ءتيىس;

3. سينگارمونيزم زاڭىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋ;

 

بۇگىندە قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى ەلىمىزدە بىرقاتار باستاماشىل تۇلعالار وزىندىك جوبالارىن قوعام تالقىسىنا ۇسىنىپ جاتقانى بەلگىلى. «اbai.kz» سايتىنىڭ رەداكتسياسىنا كەزەكتى سونداي ءبىر جوبالىق نۇسقا كەلىپ تۇسكەن ەدى. وسى ورايدا اتالعان جوبانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. ايتار وي، تىڭ ۇسىنىستارىڭىز بولسا، مارحابات!

 

لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ ارمان بايقادام (سۋرەتتە) ۇسىنعان جوباسى

ماقساتى:

 - لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق جازۋىن ەنگىزۋ.   

مىندەتى:

- لاتىن گرافيكاسىن ەنگىزۋدە قازاق تىلىندەگى سينگارمونيزم زاڭىن نەگىزگە الۋ;

- قازاق ءتىلىنىڭ تەحنولوگيالىق، اقپاراتتىق، كوممۋنيكاتسيالىق مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ;

- مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جانە قازاق حالقىنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءتيىمدى گرافيكا ۇسىنۋ;

- قازاقستان قوعامىن لينگۆوتسەنتريزم ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اياسىندا ۇيىسۋىن جەدەلدەتۋ جانە قالىپتاسقان قوعامدى نىعايتۋ.

 

تالابى (بايقادام ستاندارتى):

1. لاتىن ءالىپبيى 26 ارىپتەن اسپاۋى شارت;

2. قولدانۋعا وتە ىڭعايلى ءارى قاراپايىم بولۋى ءتيىس;

3. سينگارمونيزم زاڭىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋ;

             ا) جىڭىشكە جانە جۋان داۋىستى دىبىستارعا بايلانىستى زاڭدىلىقتى نازارعا الۋ;

             ب) ەرىندىك جانە ەزۋلىك داۋىستى دىبىستارعا بايلانىستى زاڭدىلىقتى نازارعا الۋ; 

4. ترانسكريپتسيا ەنگىزۋ جانە سينگارمونيزم زاڭىنا باعىنبايتىن وزگە تىلدەن ەنگەن سوزدەر مەن قوسىمشالار، جالقى ەسىمدەر جانە تەرميندەر، سونداي-اق،  جازىلۋى داۋ تۋدىراتىن سوزدەر مەن قوسىمشالاردى ۇتىمدى بەرۋدەگى ترانسكريپتسيانىڭ ءرولىن ارتتىرۋ;

5. ءسوزدىڭ جۋان، نە جىڭىشكە بولۋى ىقتيمال جاعدايلاردا ونى (‘) دايەكشە ارقىلى انىقتاۋ;

6. حالىقارالىق تەرميندەردىڭ جانە ادام اتتارى مەن گەوگرافيالىق اتاۋلاردى جازىلۋىن بۇزباي، تۇپنۇسقا كۇيىندە بەرۋ;

7. قارجىلىق-ەكونوميكالىق تۇرعىدان بارىنشا ۇنەمدى بولۋى شارت.  

 

 

لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ ماسەلەسى

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ 2013 جىلى حالىققا جولداۋىندا «قازاق ءالفاۆيتىن 2025 جىلدان باستاپ، لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءۇشىن دايىندىقتى وسى باستان قولعا الۋ قاجەت. بۇل قازاق ءتىلىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، ونى وسى زامانعى اقپارات تىلىنە اينالدىرادى» – دەپ اتاپ كورسەتكەنى كونشىلىككە بەلگىلى. قازاق جازۋى قوعام دامۋىنىڭ زاماناۋي تالاپتارىنا لايىق بولۋ ءۇشىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ ەلدىك، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى پروبلەماعا اينالدى. الەمدەگى ەلدەردىڭ 70 پايىزدان استامى لاتىن ءتىلىن قولدانادى. ءححى ع. لاتىن ءتىلى – تەحنولوگيا، اقپارات، كوممۋنيكاتسيا تىلىنە اينالىپ وتىر. بۇل لاتىن ءتىلىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ايقىندايدى. كومپيۋتەردەگى جازۋ گرافيكاسىنىڭ نەگىزگى درايۆەرى لاتىن ءتىلى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە كريلليتسا ءالىپبيى وراسان زور ەكونوميكالىق شىعىنمەن قوسا ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى.

1. كومپيۋتەرلىك قۇرىلعىلارعا كريلليتسا نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيىنىڭ درايۆەرىن ورناتۋ ءۇشىن ميلليارتتاعان تەڭگە جۇمسالادى.

2. كومپيۋتەردە قازاق الىپبيىندە ءبىر بەتتىك ءماتىن تەرۋ ءۇشىن ورتا ەسەپپەن العاندا 15 مينۋت ۋاقىت جۇمسالسا، لاتىن ارپىندە 10 مينۋت جۇمسالادى. 1 ساعاتتا كيريلل ارپىندە 4 پاراق جازىلسا، لاتىن ارپىندە 6 پاراقتى تەرۋگە مۇمكىندىك بار.

3. كيريلل ارپىندە 15 باسپا تاباق شىعاتىن بولسا، لاتىن ارپىندە سول ءماتىن 10 باسپا تاباققا دەيىن ازايادى.

4. لاتىن تىلىنە كوشۋ مەملەكەتتىڭ جانە حالىقتىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرادى.  

   

جالپى سيپاتتاما

1. قازاقستاننىڭ لاتىن ءالىپبيىنىڭ جاڭا جوبالارىن تالقىلاۋ بارىسىندا لينگۆيست عالىمدار مەن الەۋمەتتانۋشى، ساياساتكەرلەر جاڭا ساپاداعى جازۋدى قالىپتاستىرۋ تۋرالى قوعامدىق پىكىر قوزعاپ، باق ارقىلى ءوز ۇسىنىستارىن جاريالاپ كەلەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەننەن بەرى قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيىن جاساۋ ءۇشىن لينگۆيستەر، پروگرامميستەرى جانە تاعى باسقا سالانىڭ ماماندارى وزىندىك جوبالارىن ۇسىندى. كەيبىر جوبالاردا قازىرگى قولدانىستاعى 42 ءارىپ اۆتوماتتى تۇردە لاتىن ارپىندە بەرىلسە، ەندىگى ءبىر توپ جوبالاردا ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە دىبىستار قوسار تاڭبامەن، مىسالى، ۆ، ف، ش دىبىستارى bh, fh, ch ءارىپ تىركەسىمدەرى ارقىلى بەرىلگەن. سونىمەن قاتار نەگىزىنەن تاعى ءبىر توبى تۇرىك تىلىندەگى جازۋ ۆاريانتىن دا بەرىپ وتىر. ول بويىنشا ءا، ءو، ءۇ، ءى، ع دىبىستارىنىڭ توبەلەرىن ارنايى دياكرەتيكالىق بەلگىلەر ارقىلى بەرۋدى ۇسىنعان. جانە دە داۋىسسىز دىبىستارعا قاتىستى ش ءارپىن ş تۇرىندە، ج ءارپىن ç تۇرىندە، ڭ دىبىسىن ŋ تۇرىندە، ع ءارپىن ğ تۇرىندە بەرگەن. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، Microsoft Word فورماتىنداعى ماتىندەردە ارنايى تاڭبالارى بار ارىپتەردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ، ءبۇلىنۋى مۇمكىن. اعىلشىن تىلىندەگى ماتىندەردىڭ وزگەرمەي، جاقسى ساقتالاتىندىعىنىڭ ءبىر سەبەبى، ولاردا ەشقانداي دياكرەتيكالىق تاڭبالار جوق دەپ تۇسىندىرىلەدى.

2. لاتىن گرافيكاسىن ەنگىزۋدىڭ ەكىنشى ۆاريانتى – داۋىستى دىبىستاردىڭ جىڭىشكە نۇسقالارىن دايەكشە ارقىلى بەرۋ. ول بويىنشا ءا ءارپىن ا’، ءو - و’، ۇ – u’، ءۇ – y’ تۇرىندە بەرگەن.  بىراق ارىپتەردى دايەكشە ارقىلى بەرۋ جازۋ تاجىريبەسىندە وڭتايلى بولمايدى. ول ءۇشىن ءاربىر جىڭىشكە ارىپتەردەن كەيىن تاعى ءبىر تاڭبا سالۋ كەرەك. بۇل پەرناتاقتادا جازۋ جىلدامدىعىن باياۋلاتادى.

وسى ورايدا قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمونيزم زاڭىن باسشىلىققا الۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. سەبەبى قازاق ءتىلى تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە سينگارمونيزم قۇبىلىسى بارىنشا جەتىلگەن ءتىل. بۇل تۋرالى ۆ.رادلوۆتىڭ، پ.م.مەليورانسكيدىڭ، كازەم-بەكتىڭ پىكىرلەرى بار.

 

لاتىن ارىپتەرىن ۇندەستىك زاڭدىلىعىنا ساي بەيىمدەۋ

كورشى بۋىنداردىڭ، دىبىستاردىڭ ىلگەرىندى-كەيىندى ءبىر-بىرىنە ىقپال جاساپ، ءوزارا ۇقساۋى ۇندەستىك زاڭى دەپ اتالادى. سينگارمونيزم – گرەكتىڭ syn «بىرگە» جانە harmoni – «بايلانىسۋ، ۇندەسۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن سوزدەرى بويىنشا جاسالعان تەرمين. 

ا.بايتۇرسىنوۆ سينگارمونيزم زاڭى جونىندە بىلاي دەگەن: «ءتىل-تىلدە ءسوزدىڭ قۇرامىنداعى داۋىستى-داۋىسسىز دىبىستاردى ۇيىستىرىپ، باس-اياعى ءبۇتىن ءبىر ءسوز (نەمەسە ءبىر بۋىن) ەتىپ تۇراتىن لينگۆيستيكالىق قۇبىلىس – ۇندەسىم (سينگارمونيزم) قۇبىلىسى نەمەسە ۇندەسىم زاڭى (سينگارمونيزم زاڭى) بولىپ تابىلادى. بۋىن نە ءسوز قۇرامىنداعى دىبىستاردىڭ (داۋىستىلاردىڭ دا، داۋىسسىزداردىڭ دا) ءبىر اۋەزبەن ايتىلۋىن سينگارمونيزم قۇبىلىسى دەيدى».  

سينگارمونيزم زاڭدىلىقتارى:

1. ءسوزدىڭ العاشقى بۋىنى جۋان بولسا، كەلەسى بۋىندارى دا جۋان نەمەسە سوڭعى بۋىنى جۋان بولسا، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جۋان بولادى. مىسالى: با-لا-لار، وقۋ-شى-لار، قا-لا-دا-عى-لار-ى-مىز. 

2. ءسوزدىڭ العاشقى بۋىنى جىڭىشكە بولسا، كەلەسى بۋىنى دا جىڭىشكە نەمەسە ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنى جىڭىشكە بولسا، وعان جالعاناتىن قوسىمشا دا جىڭىشكە بولادى. مىسالى: ءون-ەر-ءشى-لەر-گە، ءان-ءشى-لەر، ءۇي-دە-گى-لەر-ءى-ءمىز.

وسىنىڭ ءبارىنىڭ نەگىزىندە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قازاق ءسوزى ەكى ءتۇرلى: ءبىر ءتۇرى – جۋان، ەكىنشى ءتۇرى – جىڭىشكە. جۋان ءسوزدىڭ ىشىندەگى دىبىستارىنىڭ ءبارى جۋان بولادى، جىڭىشكە ءسوزدىڭ ىشىندەگى دىبىستارىنىڭ ءبارى دە جىڭىشكە بولادى» دەگەن پىكىرى جاتىر.

ا.بايتۇرسىنۇلى سينگارمونيزم زاڭىنا سايكەس، قازاق تىلىندە 43 دىبىستىڭ بار ەكەندىگىن، بىراق ونى 24 ارىپپەن بەرۋگە بولاتىندىعىن ەسكەرتكەن. تەك كەيبىر جۋان، نە جىڭىشكە ەكەندىگى داۋلى بولىپ قالاتىن سوزدەردىڭ جىڭىشكەلىگىن بەلگىلەۋ ءۇشىن دايەكشە قولدانۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەن. وعان سايكەس، قازاق تىلىندە 5 داۋىستى دىبىس بار: ا، و، ۇ، ى، ە. ال قالعان داۋىستى دىبىستاردى سينگارمونيزم زاڭىنا بايلانىستى تۋىندايدى دەپ تۇسىندىرەدى. ولار: ءا، ءو، ءۇ، ءى. ال، - ە دىبىسى ىلعي دا جىڭىشكە ايتىلادى.  

3. قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلۋ زاڭدىلىعىنا سايكەس، ءسوزدىڭ العاشقى بۋىنى ەرىندىك داۋىستى دىبىستان باستالسا، قالعان بۋىندارى دا ەرىندىك داۋىستىلارمەن دىبىستالادى. مىسالى: ونەر – ءونور، كوگەرشىن – كوگورشۇن، جۇرەگىم – جۇروگۇم.

قازاق ءتىلى تابيعاتىنان وتە ۇنەمدى ءتىل. ياعني، ەرىندىك داۋىستى دىبىستارىنان باستالعان بۋىن سوڭىنا دەيىن ەرىندىك داۋىستى بولادى. اكادەميك ءى كەڭەسباەۆتىڭ ايتۋىنشا قازاقتاردا ەرىن ۇندەستىگى سوڭىنا دەيىن سوزىلماسا دا، كەمىندە ءۇش بۋىنعا دەيىن جەتەدى. ياعني، كوگەرشىن دەگەن ءسوز ەرىن ۇندەستىگىنە سالعاندا كوگورشۇن بولىپ ايتىلۋى كەرەك. كيريلل ءالىپبيى پايدا بولعان كەزدە، بۇل ۇندەستىك زاڭدىلىعى ساقتالمادى جانە جوعالدى. سوندىقتان، ارمان بايقادامنىڭ ءالىپبي نۇسقاسى اياسىندا ەرىن ۇندەستىگى زاڭدىلىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى.  

بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، قازاق جازۋىنا نەگىزدەلگەن لاتىن گرافيكاسىنىڭ مۇمكىندىگى سينگارمونيزم زاڭىنا تىكەلەي تاۋەلدى.

ارمان بايقادام ۇسىنعان ءالىپبي نۇسقاسى بويىنشا 26 ءارىپ بەرىلىپ وتىر. ولار:

№	ءالىپبي	ايتىلۋى	ترانسكريپتسياسى	كيريلشe
1	اا	A	[ʌ]، ء[ا]	ا
2	Bb	By	[b]	بى
3	Cc	Cy	[k]	كى
4	Dd	Dy	[d]	دى
5	Ee	E	[e]	ە
6	Ff	Fy	[f]	فى
7	Gg	Gy	[g]	گى
8	Hh	Hy	[h]	حى
9	Ii	I	ء[ى]، [i:]	ي
10	Jj	Jy	[j]	جى
11	Kk	Ky	[k:]	قى
12	Ll	Ly	[l]	لى
13	Mm	My	[m]	مى
14	Nn	Ny	[n]	نى
15	Oo	O	[ɔ]، [ɔ:]	و
16	Pp	Py	[p]	پى
17	Qq	Qy	[q]	عى
18	Rr	Ry	[r]	رى
19	Ss	Sy	[s]	سى
20	Tt	Ty	[t]	تى
21	Uu	U	[ɛ]، [ɛ:]	ۇ
22	Vv	Vy	[v]	ۆى
23	Ww	W	[u]، [u:]	ۋ
24	Xx	Iks	[ks]	يكس
25	Yy	Y	[ı]، [ı:]	ى
26	Zz	Zy	[z]	زى
ديفتونگتار نەمەسە ەكى ارىپپەن بەلگىلەنەتىن دىبىستار:
1	sh	Shy	[ʃ]	شى
2	ch	Chy	[tʃ]	چى
3	ng/ing	Ng	[ŋ]	ڭ

بىرىنشىدەن، الەمدىك تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ، لاتىن ءالىپبيىنىڭ رەتتىك ورنالاسۋ ءتارتىبىن سول كۇيىندە قالدىردىق. مىسالى، اعىلشىندار، نەمىستەر، يتاليالىقتار، تۇرىكتەر، ءتىپتى ءازىربايجان مەن وزبەكتەردىڭ دە لاتىن ءالىپبيىنىڭ ورنالاسۋ رەتى (كەيبىر ەرەكشەلىكتەردى قوسپاعاندا) بىردەي. ال، ايتىلۋى، وقىلۋى باسقاشا. ءبىز ارىپتەردىڭ دىبىس بەرۋىن سول كۇيىندە قالدىردىق. 

ەكىنشىدەن، لاتىن ءالىپبيىن پايدالاناتىن ەلدەرگە ورتاق زاڭدىلىق ترانسكريپتسيا. ترانسكريپتسيا – ءسوزدىڭ وقىلۋىن، دىبىستالۋىن بىلدىرەدى. سوندىقتان قازاقستانداعى جازۋ ءتىلى لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن جاعدايدا، ونىڭ ترانسكريپتسياسى دا قوسا ۇسىنىلادى.

 

داۋىستى دىبىستاردىڭ ەرەجەسى

لاتىن الىپبيىندەگى a, o, u, y دىبىستارى ارقىلى ا – ءا، و – ءو، ۇ – ءۇ، ى – ءى سىڭار دىبىستارىن تاڭبالاۋعا بولادى. جۋان بۋىندى سوزدەردە بۇل زاڭدىلىق تولىق ساقتالادى. ال جىڭىشكە بۋىندى سوزدەردى ايقىنداۋ ءۇشىن مىناداي زاڭدىلىقتار كەرەك:

- ا ءارپى جۋان داۋىستىلار كەلگەن كەزدە [ʌ] بولىپ وقىلادى. ال جىڭىشكە ە، ءى، ءو، ءۇ دىبىستارى كەلگەن كەزدە ء[ا] بولىپ وقىلادى، ياعني پولاتاريزاتسيا (جۇمسارتۋ) زاڭدىلىعى جۇمىس ىستەيدى.

                   ا 

[ʌ]                            ء   [ا]

Karakat  [kʌrʌkʌt]         arecet  ء[اrecet]

Arna      [ʌrnʌ]              alem    ء[اlem]

Aspan    [ʌspʌn]         aسe      ء[اce]

ەگەر ءبىر ءسوز جۋان، نە جىڭىشكە بولۋى ىقتيمال جاعدايلاردا جىڭىشكە بۋىندى سوزدەن كەيىن (‘) دايەكشە بەلگىسى قويىلادى. بۇل جەردە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ دايەكشەنىڭ جىڭىشكەلىك بەلگىسى ەكەندىگىن كورسەتەتىن پىكىرىن باسشىلىققا الدىق. مىسالى،

اi:   1. زات ەسىم (اي). استرونوميالىق اتاۋ.

        2. وداعاي ء(اي). بۇل جەردە ماعىناسىنا قاراي ەكەۋىن اجىراتۋ ءۇشىن، ەگەر ول وداعاي ءسوز رەتىندە قولدانىلعان جاعدايدا ءسوزدىڭ سوڭىنا دايەكشە قويامىز: ai’ ء[اi]. ال، دايەكشە قويىلماعان جاعدايدا ai [ʌi] زات ەسىم كۇيىندە قالادى.

- و ءارپى ءسوز ىشىندە جۋان داۋىستىلار كەلگەن كەزدە [ɔ] بولىپ وقىلادى. ال جىڭىشكە ءا، ءى، ءۇ دىبىستارى كەلگەن كەزدە [ɔ:] بولىپ وقىلادى. 

                   و 

[ɔ]                               [ɔ:]

orak     [ɔrʌk]                oner   [ɔ:nɔ:r]

orman  [ɔrmʌn]                      ornec [ɔ:rnɔ:c]

otan     [ɔtʌn]              ozen   [ɔ:zɔ:n]

ەگەر ءبىر ءسوز جۋان، نە جىڭىشكە بولۋى ىقتيمال جاعدايلاردا جىڭىشكە بۋىندى سوزدەن كەيىن (‘) دايەكشە بەلگىسى قويىلادى. مىسالى:

وz:  1. ەتىستىك (وز). ءىس-قيمىلدى بىلدىرەدى: وزۋ.

       2. وزدىك ەسىمدىگى ء(وز). وسى جەردە ماعىناسىنا قاراي ەكەۋىن اجىراتۋ ءۇشىن، ەگەر ول وزدىك ەسىمدىگى رەتىندە قولدانىلعان جاعدايدا ءسوزدىڭ سوڭىنا دايەكشە قويامىز: oz’ [ɔ:z]. ال جالعاۋ نەمەسە جۇرناق جالعانعان جاعدايدا دايەكشە ءتۇسىپ قالادى. مىسالى: oz’ – oz + ge [ɔ:zgɔ:].

- u ءارپى ءسوز ىشىندە جۋان داۋىستىلار كەلگەن كەزدە [ɛ] بولىپ وقىلادى. ال جىڭىشكە ءا، ءى، ءو دىبىستارى كەلگەن كەزدە [ɛ:] بولىپ وقىلادى.

                   u 

[ɛ]                               [ɛ:]

urpak  [ɛrpʌk]                 ustەm [ɛ:stɛ:m]

uran    [ɛrʌn]                 ulken  [ɛ:lkɛ:n]

ustam  [ɛstʌm]              urcer   [ɛ:rcɛ:r]

ەگەر ءبىر ءسوز جۋان، نە جىڭىشكە بولۋى ىقتيمال جاعدايلاردا جىڭىشكە بۋىندى سوزدەن كەيىن (‘) دايەكشە بەلگىسى قويىلادى. مىسالى،

Ush – 1. ەتىستىك  (ۇش). ءىس-قيمىلدى بىلدىرەدى: ۇشۋ 

          2. سان ەسىم ء(ۇش). وسى جەردە ماعىناسىنا قاراي ەكەۋىن اجىراتۋ ءۇشىن، ەگەر ول سان ەسىم رەتىندە قولدانىلعان جاعدايدا ءسوزدىڭ سوڭىنا دايەكشە قويامىز: ush’ [ɛ:ʃ]. ال جالعاۋ نەمەسە جۇرناق جالعانعان جاعدايدا دايەكشە ءتۇسىپ قالادى. مىسالى: ush’ – ush-ten [ɛ:ʃtɛ:n].

- y ءارپى ءسوز ىشىندە جۋان داۋىستىلار كەلگەن كەزدە [ı] بولىپ وقىلادى. ال جىڭىشكە ءا، e, ءو، ءۇ دىبىستارى كەلگەن كەزدە [ı:] بولىپ وقىلادى. 

                   y 

[ı]                                [ı:]

yntymak  [ıntımʌk]             ylmec [ı:lmec]

yngqaily  [ıŋqʌilı]              yscer   [ı:scer]

yrymdar  [ırımdʌr]                     ylgery [ı:lgerı:]

ەگەر ءبىر ءسوز جۋان، نە جىڭىشكە بولۋى ىقتيمال جاعدايلاردا جىڭىشكە بۋىندى سوزدەن كەيىن (‘) دايەكشە بەلگىسى قويىلادى. مىسالى:

Ys – 1. زات ەسىم (ىس). ءتۇتىننىڭ قالدىعى.

    2. زات ەسىم ء(ىس). جۇمىس. وسى جەردە ماعىناسىنا قاراي ەكەۋىن اجىراتۋ ءۇشىن، ەگەر ول جۇمىس رەتىندە قولدانىلعان جاعدايدا ءسوزدىڭ سوڭىنا دايەكشە قويامىز: ys’ [ı:s]. ال جالعاۋ نەمەسە جۇرناق جالعانعان جاعدايدا دايەكشە ءتۇسىپ قالادى. مىسالى: ys’ – ys-cer [ı:scer].

- i [i] ءارپى كيريلليتسا گرافيكاسىنداعى ي [i]، ي [i:] ءارپىن بىلدىرەدى.

- w [w] ءارپى كيريلليتسا گرافيكاسىنداعى ۋ ءارپىن بىلدىرەدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى i مەن w ءارپىن شالا داۋىستى دىبىستار قاتارىنا جاتقىزادى. ويتكەنى ولار داۋىسسىز دىبىسپەن قوسارلانىپ كەلسە داۋىستى، داۋىستى دىبىسپەن قوسارلانىپ كەلسە داۋىسسىز دىبىس بولىپ تابىلادى. ەگەر – ءى نەمەسە w ارىپتەرى داۋىستى دىبىسپەن قاتار كەلسە، داۋىسسىزعا اينالىپ ترانسكريپتسيادا [i:]، [w:]، بولىپ وقىلادى. ال، داۋىسسىز دىبىسپەن قاتار كەلسە ء[ى]، [w] بولىپ جازىلادى.    

- ە [e] دىبىسى قازاق ءتىلىنىڭ ءتول ەرەجەسىنە تەك جىڭىشكە داۋىستى دىبىستارمەن عانا ۇندەسىپ كەلەدى.

بۇدان بولەك سينگارمونيزم زاڭىنا بىرىككەن، كىرىككەن، كىرمە، قوسارلاما قوس سوزدەر جانە شەت تىلىنەن ەنگەن قوسىمشالار باعىنبايدى. ولاردى تەك ترانسكريپتسيانىڭ كومەگىمەن پايدالانامىز:

 

1.	بىرىككەن سوزدەر (ونىڭ ىشىندە جالقى ەسىمدەردى دە قاراستىرامىز)	اتامەكەن، قاراوتكەل، سارىبەل، جەلباۋ، بولاتبەك، نۇرلىبەك، جاناركۇل
2.	كىرىككەن سوزدەر	كەيۋانا، كەرەناۋ،  قىستىگۇنى، جازدىگۇنى،
3.	كىرمە سوزدەر	كىتاپ، مۇعالىم، قازىر
4.	شەت تىلىنەن ەنگەن قوسىمشالار مەن كومەكتەس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى	- قوي، - پاز، - گەي، - نىكى، - دىكى، - تاي، - حانا، - قور، - كەر، - مەن، پەن، بەن

سينگورمانيزم زاڭىنا باعىنبايتىن سوزدەر مەن قوسىمشالارعا بايلانىستى الداعى ۋاقىتتا ارنايى ەرەجەلەر ازىرلەنەتىن بولادى.

 

قازاق تىلىندەگى تەرمين سوزدەر

قازاق ءتىلىنىڭ تەرمين سوزدىگىنە قاتىستى ءۇش ەرەجە ۇسىنامىز.

1). قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەسىندە - قوي، - پاز، - گەي، - نىكى، - دىكى، - تاي، - حانا- قور، - كەر, مەن، پەن، بەن قوسىمشالارى بۇرىننان بار. سوندىقتان، بۇل ەرەجەنى -شىن، -ءشىندەگەن قوسىمشالارمەن تولىقتىرامىز. سەبەبى، قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسىنا ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن ينفورماتسيا، كوممۋنيكاتسيا، ستانتسيا سىندى ءسوز اياعى -تسيا قوسىمشاسىمەن اياقتالاتىن سوزدەر بار. مامانداردىڭ ايتۋىنشا –تسيا قوسىمشاسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋ ەرەكشەلىگىنە قايشى كەلەدى. سەبەبى، -تس، -يا دىبىستارى قازاق تىلىندە جوق. سوندىقتان، جوعارىدا اتالعان ينفورماتسيا، كوممۋنيكاتسيا، ستانتسيا سىندى سوزدەردى لاتىن الىپبيىندە بەرگەندە information, communication, station تۇرىندە بەرۋدى ۇسىنامىز.

بىرىنشىدەن، بۇل سوزدەر حالىقارالىق تەرمين. لاتىن ءتىلىن قولداناتىن ەلدەردىڭ 80% حالىقارالىق تەرميندەردىڭ جازىلۋىن سول كۇيىندە قالدىرعان. بىراق، ايتىلۋى ءارتۇرلى. سوندىقتان، الەمدىك وزىق ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىن پايدالانا وتىرىپ، ءبىز دە حالىقارالىق تەرميندەردىڭ جازىلۋىن سول كۇيىندە قالدىرامىز. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرىنە قايشى كەلمەيدى. 

ەكىنشىدەن، ونىڭ ايتىلۋىنا كەلگەندە -ءشىن، -شىن دەگەن قوسىمشالاردى پايدالانۋدى ۇسىنامىز. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، - تس، -يا  دىبىسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋ ەرەجەسىنە جات ءارى كۇردەلى. سول ءۇشىن، اعىلشىن ءتىلىنىڭ تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ، -tion, -sion قوسىمشالارىن  -شىن، -ءشىن تۇرىندە وقۋدى ۇسىنامىز. قازاق تىلىندە الشىن، بارشىن، ارشىن، كوگەرشىن، لاشىن سىندى سوزدەر بار.

ۇشىنشىدەن، جاستار اراسىندا جانە بيزنەس، ديپلوماتيا سالاسىندا -tion, -sion (-شىن، -ءشىن) قوسىمشالارى ارقىلى جاسالاتىن information, communication,، station سوزدەرىن ينفورمەيشىن (ينفورماتسيا), كوممۋنيكەيشىن (كوممۋنيكاتسيا), ستەيشىن (ستانتسيا) تۇرىندە ايتۋ تاجىريبەگە ەنىپ كەتتى. سوندىقتان، ونى قولدانىس تاجىريبەسىنە قالدىرعان ءجون. الداعى ۋاقىتتا tion, sion (-شىن، -ءشىن) قوسىمشاسى ارقىلى جاسالاتىن سوزدەردىڭ ءتىزىمىن جاساپ بەكىتەمىز.                 

2) تس نەمەسە ts ارپىمەن بەرىلەتىن سوزدەر قازاق تىلىندە ساناۋلى. اتاپ ايتقاندا، تسيرك، تسەمەنت، تسيستەرنا ت.ب. سوندىقتان، ولاردىڭ حالىقارالىق تەرمين ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ جانە ونىڭ پايدالانىلۋىن وڭتايلى ەتىپ، تۇپكى جازىلىمىن سول كۇيىندە circus, cement, cistern دەپ قالدىرامىز. شەتتەن ەنگەن سوزدەر سينگارمونيزم زاڭدىلىعىنا باعىنبايتىن سوزدەر بولعاندىقتان، ونىڭ ايتىلۋىن ترانسكريپتسيادا ۇسىنامىز. تەك جالقى ەسىمدەردى عانا ەكى ءارىپتىڭ قوسىندىسى، ياعني –ts ارقىلى بەرۋدى ۇسىنامىز. ماسەلەن، Tsoi, Tshai  

3) كومپيۋتەر، فۋتبول، باسكەتبول، ۆولەيبول سىندى تانىمال حالىقارالىق تەرميندەر مەن برەند سوزدەردىڭ دە جازىلۋ ەرەجەسىن computer, football, basketball, volleyball, Coca-Cola, Toyota, iPhone تۇرىندە قالدىرامىز. ال، وقىلۋ ءتارتىبىن ترانسكريپتسيادا جۇيەلەيمىز. سەبەبى، اتالعان سوزدەردىڭ جازىلۋى جۇرتشىلىققا وتە تانىس. الداعى ۋاقىتتا جازىلۋى سول كۇيىندە قالاتىن بۇل تەرمين سوزدەردىڭ دە ءتىزىمىن جاساپ بەكىتەتىن بولامىز.   

 

ارمان بايقادام،

«Baikadam» حولدينگىنىڭ باس ديرەكتورى

Abai.kz