جاقىندا Abai.kz سايتىندا ومىرزاق اقجىگىتتىڭ «ماعاۋيننىڭ باعى مەن سورى» اتتى كولەمدى ماقالاسى جاريالاندى. بۇل ماقالا باستان اياق مۇحتار ماعاۋيننىڭ شىڭعىس حاندى ۇلىقتاۋىنا، ول كىسىنىڭ شىڭعىس حاندى ۇلى تۇلعا رەتىندە تانۋىنا، بار قازاقتىڭ دا شىڭعىس حاندى سول ءوزى تانىعان دەڭگەيدە تانىسا دەگەن نيەتىنە قارسى.

ول م.ماعاۋيننىڭ  مىنا جازعاندارىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، سىن تەزىنە سالادى.: «ايتسە دە، «قازاق جۇرتى قانشاما ولەڭ-جىر, اڭىز-اپساناعا قوسىپ ارداقتاعان شىڭعىس حان ەسىمى ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن، مىنە، 900 جىلعا تارتتى، ۇران بولدى، قۋات بولدى، اقىرى ارمانعا اينالدى، ال، ونىڭ ۇرپاعى، ياعني، مىنا ءبىز ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى عاجايىپ ءارى عالامات» دەيتىن اعامىز شىڭعىس حاننىڭ شاراپاتىن ناسيحاتتاۋدان جالىعار ەمەس،- دەپ، مىناداي بىرنەشە سۇراقتاردى قويىپتى: وسى شىڭعىس حاننىڭ قازاق بولعانىنان، الەمدەگى ەڭ الىپ يمپەريا قۇرعانىنان قازاققا كەلەر قانداي پايدا بار؟

وسى يمپەريا قول استىنداعى ەلدەرگە قانداي جانە قانشالىقتى مول جاقسىلىق اكەلدى؟

قاي ەلدەردە ونەركاسىپ پايدا بولدى، اۋىل شارۋاشىلىعى قارىشتاپ العا باستى؟

قاي ەلدەردە اراب حاليفاتىنداي عىلىم مەن ءبىلىم ەرەكشە دامىدى؟

ونەر مەن ادەبيەتتىڭ، ساۋلەت پەن مادەنيەتتىڭ ولمەس، وشپەس ۇلگىلەرى دۇنيەگە كەلدى?

ماقالا اۆتورى وسى سۇراقتاردى قويا وتىرىپ، شىڭعىس حاننىڭ بۇل شاپقىنشىلىعىنان ادامزات بالاسىنا قاسىرەتتەن باسقا ەشقانداي پايدا بولماعانىن العا تارتىپ، شىڭعىس حاندى ادامزاتتىڭ سورىنا كەلگەن تۇلعا رەتىندە تانىتادى. دەمەك، م.ماعاۋيننىڭ دە سورى وسى تۇرعىدان باعالانىپ وتىر.

الايدا، اۆتوردى قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن نەبىر اسىلدار مەن ابىزداردىڭ بىردە-ءبىرى ماعجاندى قوسقاندا شىڭعىس حانعا قارسى ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتپاعاندىعى ويلاندىرمايتىن سياقتى. شىڭعىس حاننىڭ تۇركى تاريحىنداعى ءرولىن، ادامزات تاريحىنداعى ءرولىن استە سىزىپ تاستاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى. ەگەردە شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعى بولماعاندا، جوشى ۇلىسى قۇرىلماعاندا تۇركى مەملەكەتتىگى دە، تۇركى مادەنيەتى دە تاريح ساحناسىنان مۇلدە كەتكەن بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل تاريحتان تاريحشىلارىمىز دا، مادەنيەت تانۋشىلارىمىز دا مۇلدە حابارسىز. سەبەبى، ءبىز ءالى كۇنگە ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تاني الماي كەلە جاتقان حالىقپىز. سوندىقتان، بۇل ماسەلەنى تارقاتىپ ايتۋ ءۇشىن الدىمەن سول Ⅹ-Ⅺ عع. يسلام الەمىندەگى ءدىني-رۋحاني ۇدەرىستەرگە تالداۋ جاساۋدان باستاعىم كەلىپ وتىر. ويتكەنى، ودان كەيىنگى عاسىرلارداعى ادامزات تاريحى باسىندا بولعان قاسىرتەتتى وقيعالاردىڭ بارلىعىنىڭ كىلتى وسىندا جاتىر. بۇل ماسەلە تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ءدىن ماسەلەسىنە تەرەڭىرەك بويلاۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. ول ءۇشىن الدىمەن پايعامبارلار دەگەن كىم؟ جانە ولاردىڭ ادامزات تاريحىندا ءرولى قانداي دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. پايعامبارلاردىڭ ادامزات تاريحىنداعى ءرولى ادام بالاسىنىڭ رۋحىن رۋحاني الەممەن بايلانىستىرىپ، ادامزات بالاسىن جاراتۋشىنىڭ رۋحاني ىپالىنان شىعارماۋ بولىپ تابىلادى. ءار پايعامباردىڭ ادامزات بالاسى ءۇشىن اكەلگەن رۋحاني قۋاتى 400-500 جىلعا جەتەدى. ول السىرەگەن كەزدە جاڭا پايعامبار كەلىپ، رۋحاني بايلانىستى قايتا جاڭعىرتادى. مۇحاممەد پايعامبار سول رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحىن بايلانىستىرعان سوڭعى پايعامبار، پايعامبارلاردىڭ ءمورى. ول كىسىدەن كەيىن ادامزات قوعامىنا پايعامباردىڭ كەلۋى مۇمكىن ەمەس. مۇحاممەد پايعامبارمەن كەلگەن رۋحاني قۋات السىرەپ، Ⅹ عاسىر قارساڭىنا كەلگەندە رۋحاني الەم مەن ادام رۋحى اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلۋگە شاق قالدى. ادامزات قوعامى بارىنشا ازعىندادى. ول تۋرالى ياساۋي بابامىزدىڭ حيكمەتتەرىندە جەتكىلىكتى دالەلدەر بار. ەگەردە وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ودان كەيىن جەر بەتىنە اقىرزامان كەلۋى كەرەك بولاتىن. بىراق، ءتاڭىر تاعالا ادامزات بالاسىنىڭ جەر بەتىنەن ەرتە كەتۋىن قالامادى. پايعامبارلاردىڭ ورنىنا ەندى اۋليەلەردى شىعاردى. ەندى پايعامبارلاردىڭ ورنىنا رۋحاني الەممەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قالپىنا كەلتىرۋدى اۋليەلەرگە تاپسىردى. انىعىراق ايتساق، مۇحاممەد پايعامباردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قوجا احمەت ياساۋيگە تاپسىردى. دەمەك، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ دۇنيەگە كەلۋى كەزدەيسوق ەمەس، ءتاڭىر تاعالانىڭ ءوزىنىڭ جوسپارى. ول تۋرالى ياساۋي بابامىزدىڭ شاكىرتى سۇلەيمەن باقىرعاني بىلاي دەيدى:

سۇبحان يەم ءوزى ەدى، مۇستافاعا بۇيىردى،

ارىستان بابام تاپسىردى، شايحىم احمەت ياساۋي.

قوجا احمەت ياساۋي سول كەزەڭدە Ⅺ عاسىردا رۋحاني الەم مەن ادامزات قوعامى اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستى قايتا قالپىنا كەلتىردى. ول ءۇشىن ياساۋي بابامىز ءدىندى شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەردى. ءدىندى شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرۋ ادامنىڭ فيزيكالىق-ماتەريالدىق بولمىسىمەن شەكتەلمەي، ادام رۋحىن بەلسەندى كۇشكە اينالدىرىپ، رۋحاني الەممەن بايلانىسا الاتىن سۋبستانتسيا دەڭگەيىنە كوتەردى. ءدىننىڭ ءوزى جاڭا سيپاتقا يە بولدى. ياساۋيگە دەيىن ءدىن شاريعات شەڭبەرىمەن شەكتەلىپ، ادامنىڭ فيزيكالىق بولمىسىن رەتتەيتىن زاڭدىلىقتار جۇيەسى بولسا، تاريقات دەڭگەيىندە ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ قاجەتتىلىگىن رەتتەيتىن كۇشكە اينالدى.  مۇنىڭ ءوزى ادامزات قوعامىن جاڭا ساتىعا كوتەرە الاتىن دەڭگەي بولاتىن. ادامزات ساناسىندا وسىنداي وتە كۇردەلى وزگەرىستەردى اكەلگەن قوجا احمەت ياساۋي ءوزى سياقتى رۋحاني الەم مەن ادامزات اراسىنداعى بايلانىستى ۇزبەي ۇستاپ تۇراتىن اۋليەلەر مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ياساۋي بابامىزدىڭ سول جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ادامزات بالاسى تاعى دا 800 جىلدان اسا ۋاقىت ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك الدى. ول كىسى وزىنە 99 مىڭ شاكىرت دايىندادى. سونىڭ ارقاسىندا بۇكىل تۇركى الەمى وزگە مادەنيەتتەرگە جۇتىلۋ قاۋپىنەن قۇتىلدى. ادامزات تاريحىنداعى اۋليەلەر كەزەڭى باستالدى. الايدا، تەك رۋحاني ءىلىمنىڭ كۇشىمەن ادامزات بالاسىنىڭ باعىت-باعدارىن تولىعىمەن وزگەرتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. سول ءۇشىن ءتاڭىر تاعالا جەر بەتىنە شىڭعىس حانداي بيلەۋشىنى جىبەردى. ەگەردە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ دۇنيەدەن ءوتۋ جىلى مەن شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەگە كەلۋ جىلى 1166 جىل. بۇل ءجاي سايكەستىك پە؟ جوق، ءتاڭىر تاعالانىڭ ءوزى جوسپارلاعان ارەكەتى بولاتىن. ويتكەنى، سول كەزەڭدە ياساۋي بابامىزدىڭ دۇنيەگە كەلتىرگەن ءىلىمى مەن تۇركىلەردىڭ قايتادان ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنە قايتۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن قالايدا تۇنشىقتىرۋ ءۇشىن حورەزمشاحتار مەملەكەتى مەن قاراقىتايلار مەملەكەتى جانتالاسىپ جاتتى. قاراحاندىقتار مەملەكەتىنىڭ بارلىعى دەرلىك حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ باسقىنشىلىق ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا جويىلىپ، حورەزمشاحتار مەملەكەتىنىڭ قول استىنا ءتۇستى. وسىلاي ورتالىق ازيا ايماعىندا بىردە-ءبىر تۇركى مەملەكەتى تاريحتا قالماعان ەدى. مىنە، وسى كەزەڭدە شىڭعىس حان اسكەرىمەن كەلىپ، تۇركىنىڭ قايتا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان مادەنيەتى مەن ياساۋي ءىلىمىن قورعاپ قالدى. ياساۋي بابامىزدىڭ ءوز شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقي شىڭعىس حاننىڭ كەڭەسشىسى بولدى. بۇل قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ سوڭىنا ەرگەن شاكىرتتەرىنىڭ شىڭعىس حانعا كوزقاراسى وڭ بولعاندىعىن، شىڭعىس حاندى قولداعاندىعىن كورسەتەدى. دەمەك، شىڭعىس حاننىڭ دۇنيەگە كەلۋى، قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋى، حورەزمشاح مۇحاممەدكە قارسى سوعىس اشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس، مىنا ون سەگىز مىڭ عالامدى جاراتقان ءتاڭىر تاعالانىڭ ءوزىنىڭ جوسپارى. ايتپەسە، بارى-جوعى 140 مىڭ اسكەرمەن كەلىپ، 700 مىڭدىق اسكەرى بار حورەزمشاح مۇحاممەدتى جەڭۋى مۇمكىن بە ەدى؟ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. بىراق، جاراتۋشى قۇدىرەت شىڭعىس حاننىڭ قولىمەن ءوزىنىڭ جوسپارىن ىسكە اسىردى. ودان كەيىنگى شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بۇكىل ەۆرازيا كەڭىستىگىن جاۋلاپ الۋى دا جاي ەمەس، سول قۇدىرەتتىڭ ىقپالى بولاتىن. حۋلاعۋ 1256 جىلى باعداتتى الىپ، يسلام حاليفاتىن تالقاندادى. سول كەزدەگى يسلام عۇلامالارى شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا «اللانىڭ قىلىشى» دەگەن ات بەردى. سەبەبى، بۇل كەزەڭدە يسلام قوعامى تولىعىمەن ازعىندىققا تۇسكەن بولاتىن. حاليفتىڭ سارايىنىڭ وزىندە گەموسەكسۋاليزم دەرتىنىڭ بولعانىن اراب تاريحشىسى يبن ال-اسير اشىنا جازادى. دەمەك، شىڭعىس حاننىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى، سونشالىقتى جەرلەردى باسىپ الىپ، ۇكىمىن جۇرگىزۋى  جايدان-جاي ەمەس، جاراتۋشىنىڭ ۇكىمى. يسلام ءدىنى مەن قاسيەتتى قۇراننىڭ قادىرىنە جەتە الماي، بەتپەردە قىلعان، ازعىندىققا ۇشىراعان توبىرعا اللانىڭ جىبەرگەن قاھارى بولاتىن. وسى تاريحتان حابارى بار قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭىنىڭ شىڭعىس حانعا قارسى ءبىر اۋىز تەرىس پىكىر ايتپاۋىنىڭ استارىندا تاريحتىڭ وسىنداي ءبىز بىلمەيتىن قىرلارى جاتىر.  سوندىقتان ءبىز دە ەشقاشان شىڭعىس حانعا قارسى ەشتەڭە ايتا المايمىز. بۇل تاريحتان حابارى بولماسا دا، شىڭعىس حاندى قورعاپ جۇرگەن مۇحتار ماعاۋين اعامىزدىڭ  پوزيتسياسىن دۇرىس دەپ باعالايمىن.

مىنە، وسى ايتىلعانداردان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى. ءبىزدىڭ، جالپى تۇركىنىڭ، الدىمەن قازاقتىڭ تاريحي تاعدىرىندا جوعارىدا اتتارى اتالعان ەكى تۇلعانىڭ قوجا احمەت ياساۋي مەن شىڭعىس حاننىڭ شەشۋشى ءرولى بولعاندىعى ايقىندالدى. ەگەردە قوجا احمەت ياساۋي يسلام ءدىنىن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرىپ، رۋحاني الەم مەن ادامزات رۋحى اراسىنداعى بايلانىستى قايتا ورناتپاعاندا، وندا ادامزات بالاسى وسى كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. اقىر زامان اپاتىنا سول Ⅻ-عاسىردىڭ وزىندە ۇشىراعان بولار ەدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءدىندى شاريعات دەڭگەيىنەن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەرۋى ءبىر قازاق ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ودان كەيىنگى عاسىرلاردا ياساۋي جولىنىڭ ۇلگىسىمەن باسقا حالىقتاردا دا تاريقاتتار قۇرىلىپ، سول حالىقتار وزدەرىنىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.

ال، شىڭعىس حان بولسا، وسى ءىلىمنىڭ قانات جايۋىنا جاعداي جاسادى. وسى ەكى تۇلعا بولماعاندا قازاق حالقىنىڭ دا، وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ دا تاريحتا قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندىقتان بۇل ەكى تۇلعانى قادىرلەپ، قاستەرلەۋ ءار قازاقتىڭ مىندەتى. وسى تاريحتى بايانداي وتىرىپ، ءبىز ومىرزاق مىرزانىڭ «وسى شىڭعىس حاننىڭ قازاق بولعانىنان، الەمدەگى ەڭ الىپ يمپەريا قۇرعانىنان قازاققا كەلەر قانداي پايدا بار؟-دەگەن سۇراعىنا جاۋاپ بەردىك قوي دەپ ويلايمىن.

ال ەندى شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ وزگە حالىقتارعا قانداي وڭ ىقپالى بولدى دەگەن سۇراقتى قويىپتى. ەڭ باستىسى سول حالىقتارداعى رۋحاني ازعىندىقتى توقتاتىپ، حالىقتاردىڭ قايتادان ادامي بولمىسىن تابۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇل شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنىڭ ادامزات بالاسىنا تيگىزگەن پايداسى وسى بولاتىن. ال، سوپىلىق ءىلىمنىڭ ءبىر تۇركى جۇرتى ەمەس، بارلىق مۇسىلمان قاۋىمىنا تارالۋىنا شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعىنىڭ تىكەلەي ىقپالى بولدى. مۇنىڭ سوڭى يسلام عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ قايتا جاندانۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. قانشاما عالىمدار مەن شايىرلاردى دۇنيەگە كەلتىردى. «شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزى» اتانعان اقىندار شوعىرى سوپىلىق ءىلىمنىڭ ىقپالىمەن شىققان بولاتىن. ال، ۇلىعبەك سياقتى عالىمداردىڭ شىعۋىنا دا وسى رۋحاني ۇدەرىس ىقپالىن تيگىزدى.

ەندىگى كەزەكتە  قازاقتىڭ تاريحىنا تىكەلەي قاتىستى جوشى ۇلىسى مەن التىن وردا تاريحىنا ارنايى توقتالۋ قاجەتتىگى تۋىپ وتىر. بۇل قازاق تاريحىنداعى ەڭ شەشۋشى كەزەڭ بولدى. قازاق حالقىنىڭ حالىق رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى ۇستىندارى وسى كەزەڭدە ايقىندالىپ، ءبىر تۇتاس حالىققا اينالدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن تۇركى مەملەكەتتىگىگىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى تەتىكتەرى بولىپ تابىلاتىن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەن جۇزدىك قۇرىلىمدار دا وسى كەزەڭدە قالىپتاستى. وكىنىشكە وراي، وسى تاريحتان حابارى جوق ءبىزدىڭ ۇرپاق «قازاق ۇلت تۇگىل ءالى حالىق بولىپ قالىپتاسا الماي جاتىرمىز» دابىلداتىپ ءجۇر. بۇل قازاقتىڭ قاسىرتەتتى تاريحىنان حابارىمىزدىڭ جوقتىعى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءبىز سول التىن وردا داۋىرىنەن بەرى دامۋ ەمەس، كەرىسىنشە، كەرى كەتۋ ۇدەرىسىن باستان وتكەرىپ كەلەمىز. سوندا ءبىز جوشى ۇلىسى مەن التىن وردا كەزەڭىندە قانداي جەتىستىكتەرگە جەتتىك، ول جەتىستىكتەر قازاققا نە بەردى؟- دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى انىق. وسى ماسەلەنى تولىق اشۋ ءۇشىن سول جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋ، قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن باستاپ، التىن وردانىڭ ىدىراۋ تاريحىنا دەيىن قىسقاشا شولۋ جاساپ ءوتۋىمىز كەرەك. سوندا جوشى ۇلىسىنىڭ دامۋ ساتىلارى مەن ونداعى ساياسي، رۋحاني ۇدەرىستەردىڭ مەملەكەتتىڭ باعىت-باعدارىنا قانشالىقتى ىقپالى بولعانىن تۇسىنەتىن بولامىز.

جوشى ۇلىسى 1224 جىلى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جاۋلاپ العان جەرلەرىن بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرۋىنەن باستاۋ الادى. جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋىن ەۆرازيا كەڭىستىگىندە تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ قايتادان تاريح ساحناسىنا شىعۋى دەپ تە اتاساق بولادى. 1227 جىلى جوشىنىڭ قايتىس بولۋىمەن ۇلىستىڭ حان تاعىنا باتۋ حان وتىردى. ول 1236-1242 جىلدارى باتىسقا جاساعان جورىعىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلىستىڭ شەگاراسىن دۋناي وزەنىنە دەيىنگى ارالىققا كەڭەيتتى. باتۋ حان وسى جەرلەردى باسقارۋدى ءوزىنىڭ 14 تۋىسىنا ءبولىپ بەردى. باتۋ حان سونشالىقتى ۇلانعايىر تەرريتورياعا يەلىك ەتىپ وتىرسا دا، جوشى ۇلىسىن ۇلىق ۇلىستىڭ بولشەگى سانادى. 1241 جىلى شىڭعىس حاننىڭ تاعىنا وتىرعان ۋگەدەيدىڭ دۇنيەدەن ءوتۋى ۇلىق ۇلىستا تاق تالاسىنىڭ باستالۋىنا ىقپال ەتتى. شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا تالاس باستالدى. وسىنداي قاتەردىڭ ءوز ۇلىسىندا قايتالانۋ مۇمكىندىگىن سەزىنگەن باتۋ حان ۇلى سارتاقتى ۇلىق ۇلىس تاعىندا وتىرعان موڭكەگە اتتاندىرادى. موڭكە سارتاقتى جىلى قابىلداپ، وعان قاجەتتى جوشى ۇلىسىن بيلەۋگە رۇقسات بەرەتىن قۇجاتتى قولىنا ۇستاتىپ، كەرى قايتارادى. بىراق سارتاق ۇلىسقا جەتەمىن دەگەنشە باتۋ حان 1255 جىلى قايتىس بولادى دا، ونىڭ ورنىنا حان تاعىنا بەركە حان وتىرىپ الادى. مۇنى ەسىتكەن سارتاق رەنجىپ، بەركەگە بارماي بولەك كەتىپ قالادى. وزىنە شاقىرعان بەركە حانعا «مەن حريستيانمىن، سەن مۇسىلمانسىڭ. مەن ءۇشىن مۇسىلماننىڭ ءجۇزىن كورۋ مەن ءۇشىن باقىتسىزدىق»-دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل جەردەن ءبىز جوشى ۇلىسى قۇرىلعاننان كەيىنگى از عانا ۋاقىتتىڭ ۇشىندە تەك حالىق ەمەس، جوشى ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا ءدىني تانىم نەگىزىندە بەلگىلى دارەجەدە الاۋىزدىق پايدا بولعانىن كورەمىز. جوشىنىڭ ءار ۇرپاعى ءوزى بيلەپ وتىرعان حالىقتىڭ ءدىنى مەن مادەنيەتىنە قاراي بەيىمدەلىپ، وزدەرىنىڭ قاندىق جاقىندىعىنان رۋحاني جاقىندىقتى جوعارى قويا باستاعانىن كورۋىمىزگە بولادى. مۇنىڭ سوڭى بولاشاقتا بولشەكتەنۋدىڭ باستى سەبەبى بولاتىنىن تۇسىنگەن بەركە حان ءوز قابىل ەتكەن كۋبراۆيا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەلوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋگە ارەكەت جاسادى. سول كەزگە دەيىن ەركىن بيلىك جۇرگىزگەن جوشى ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگىن شەكتەپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋعا ارەكەت جاسادى. ءار ۇلىستا وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق، ون مىڭدىق تۇراقتى اسكەري قوسىندار پايدا بولدى. ۇلىستىڭ ءار ايماعىنا كۋبراۆيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى جىبەرىلىپ، وسى تاريقاتقا حالىقتىڭ بەت بۇرۋىنا ىقپال ەتپەك بولدى. بەركە حاننىڭ  بۇل ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى دەسە بولادى. نەگىزىنەن جوشى ۇلىسىنىڭ حالقى تۇركىلەر بولعاندىقتان پارسى مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاسقان كۋبراۆيا تاريقاتىن تۇركىلەر قابىلداۋدان باس تارتتى. ءتىپتى كەي جەرلەردە بۇل تاريقات وكىلدەرىنە ءدىندى بۇزدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ءولىم جازاسىنا كەسكەن فاكتىلەرى بولدى. 1266 جىلى بەركە حان قايتىس بولعان سوڭ كۋبراۆيا تاريقاتى دا، ونىڭ قولداۋشىلارى دا ساياسي بيلىكتەن شەتتەتىلدى. بيلىك باسىنداعىلار قايتادان وزدەرىنىڭ دىنىنە قاراي بەت بۇردى. الايدا، بەركە حاننىڭ يسلام دىنىنە بەت بۇرۋى، مىسىرمەن وداق قۇرىپ، حاليفاتتى تالقانداعان حۋلاگۋمەن اسكەري قاتىعىسقا بارۋى جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلىق ۇلىستان بولەك جەكە مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. ەندى جوشى ۇلىسىنىڭ تاعىنا وتىرعان حان ۇلىق ۇلىسقا قارايلاماي ءوزىنىڭ ساياسي باعىت-باعدارىن ايقىنداۋعا مۇمكىندىك الدى. جوشى ۇلىسىندا بەركەدەن كەيىن تاققا وتىرعان مەنگۋ تەمىر وزدەرىنىڭ كونە دىندەرىنە بەت بۇرىپ، ەسكى ءتارتىپتى قايتا ەنگىزدى. ودان كەيىن تاققا وتىرعان تۋدا مەنگۋ بولسا، يسلام ءدىنىن قابىل ەتكەندىگى تۋرالى جاريالايمىن دەپ، تاقتان تايدىرىلدى. ودان كەيىن قانشاما بيلەۋشىلەر تاققا كەلىپ كەتكەنىمەن ەشبىرى يسلام دىنىنە اشىق بەت بۇرا قويعان جوق. بىراق، يسلامنان تولىق قول ءۇزىپ تە كەتە المادى. سەبەبى، وردانىڭ بارلىق قۇجاتتارىن جۇرگىزەتىن، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن مۇسىلمان حاتشىلار بولدى. سونىمەن بىرگە، جوشى ۇلىسىنىڭ ىشىندە باتۋ حان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا تاق تالاسى باستالدى. مەنگۋ تەمىردىڭ ۇلى تولە بۇعا مەن ونىڭ باۋىرلارى نوعاي مەن توقتىنىڭ قاستاندىعىنىڭ قۇربانى بولدى. توقتى حان تاعىنا وتىرعاننان كەيىن مەلمەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان ۇلىستىڭ باتىسىن بيلەپ وتىرعان نوعايدان قۇتىلۋدىڭ ارەكەتىن جاسادى. 1300 جىلدىڭ باسىندا نوعايدىڭ بيلىگىن تولىعىمەن تالقانداپ، جەكە بيلەۋشىگە اينالدى. توقتا حان تاق تالاسىنان قورقىپ، باتۋ ۇرپاقتارىنان دۇنيەگە كەلگەن ۇل بالالاردى ولتىرۋگە بۇيرىق بەردى. ءوزىنىڭ بالاسىنان وزگە بىردە-ءبىر ەر بالا ءتىرى قالمادى. تەك، ءوزىنىڭ ءىنىسى توعىرىلشىنىڭ ايەلى تۋعان بالاسىن جاسىرىپ، سەركەشتەردىڭ اراسىنا جىبەردى. ول جەردە ول بالا ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ قولىندا تاربيلەندى. 1312 جىلى توقتا حان وزەندەگى كەمە اپاتىنان قازا تاپتى. يسلامعا دىنىنە قارسى كۇشتەر توقتىنىڭ بالاسى ەلباساردى (ەلباسمىشتى) حان تاعىنا وتىرعىزباق بولدى. سول كەزدە قۇتلىق تەمىر باستاعان بەكتەر توعىرىلشىنىڭ ۇلى وزبەكتى الدىرىپ، تاققا وتىرعىزدى. ەلباسار مەن تاعى 120 شىڭعىس حان ۇرپاعى ءولتىرىلىپ، وزبەك حان جەكە-دارا بيلەۋشىگە اينالدى. وزبەك حان العاشقى سەگىز جىل بويىنا وزگەلەردىڭ كۇدىگىن تۋعىزاتىن ارەكەتكە بارعان جوق. تەك، قولىنداعى مەملەكەت بيلىگى تولىعىمەن انىق بەكىگەن كەزدە ءدىني-يدەولوگيالىق رەفورما جاسادى. ول رەفورما قالاي جاسالعانى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە باياندالادى. تاريحي جازبالاردا وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن رەسمي تۇردە 1320 جىلى قابىلداعانىن، سول كەزدەن باستاپ التىن  وردانىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى يسلام بولىپ جاريالانعانى جازىلادى. ق. ءجالايىريدىڭ جىلناماسىندا وزبەك حاننىڭ تاققا وتىرعانىنا 8 جىل تولعاندا ۇلى اۋليە زەڭگى اتانىڭ شاكىرتى سەيىت اتا اۋليەنىڭ وزبەك حاندى يسلام دىنىنە كىرگىزگەنى، وزبەك حانعا سۇلتان مۇحاممەد وزبەك حان - دەپ ات بەرگەنى جازىلادى. «تەمىر-ناما» قولجازباسىمەن. ۇلىقبەكتىڭ «ءتورت ۇلىس تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە وسى دەرەكتەر شامالى وزگەشەلىكتەرمەن قايتالانادى. ال، وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىس-نامە» اتتى شىعارماسىندا ءتورت اۋليەگە اللا تاراپىنان پارمەن كەلىپ، وزبەك حاندى يسلام دىنىنە كىرگىزۋگە بۇيىرادى. وسى جەردە ءبىز «اۋليە» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى مەن ولاردىڭ قوعامداعى رولىنە قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك. اۋليەنىڭ قۇرانداعى ماعىناسى اللانى قورعاۋىنداعى ادام، اللانىڭ دوسى. اۋليە ءوز ارەكەتىمەن جاراتۋشىعى جاقىنداپ قويمايدى، سونىمەن بىرگە، ولار قۇراندا ايتىلعان «ەڭ ادىلەتتى قوعام» قۇرۋ ءۇشىن شارشاماي، تالماي ەڭبەك ەتەدى. سوندىقتان ولار وزدەرىن اللانىڭ جەردەگى وكىلى سەزىنەدى. وزبەك حانعا كەلگەن اۋليەلەردىڭ تۇپكى ماقساتى «ەڭ ادىلەتتى قوعامدى» قۇرۋ بولاتىن. ول ءتورت اۋليەنىڭ ءبىرى بابا تۋكلاس – بابا تۇكتى شاشتى ازيز ەدى.  نۇرۋللاح يبن ۋبايداللاح حورەزمي قولجازباسىندا سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ شاكىرتى زەڭگى اتا ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى سادر اتا، ساييد اتا، ۇزىن حاسان اتا، بادر اتانىڭ تورتەۋىنىڭ سارايشىققا بارىپ، وزبەك حان مەن حالقىن يسلام دىنىنە كىرگىزۋگە تۇستەرىنە ەنىپ، ايانمەن بۇيرىق بەرەدى. وسى ءتورت كىسىنىڭ ىقپالىمەن وزبەك حاننىڭ يسلامدى التىن وردا مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرگەنى، بۇل كىسىلەردىڭ التىن وردا مەملەكەتىندە  جۇرگىزىلگەن كۇردەلى قايتا قۇرۋلارعا مۇرىندىق بولعانى انىق. ول قانداي رەفورمالار ەدى، ەندى سوعان توقتالايىق.

1. مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى تولىعىمەن وزگەردى. قازىرگى قازاق حالقى قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيە مەن جۇزدىك قۇرىلىمنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى وسى قايتا قۇرۋلارمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ءار ءبىر رۋ، تايپانى، ءجۇزدى بيلەر باسقاردى. بيلەر مىندەتتى تۇردە ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنەن سايلاندى. بي – سول رۋدىڭ رۋحاني، اكىمشىلىك، سوت بيلىگىن تولىعىمەن اتقاراتىن قوعامداعى شەشۋشى تۇلعاعا اينالدى.
2. بۇرىنعى كەزدە حان سايلاۋى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى مەن اسكەر باسىلاردىڭ قۇرىلتايىندا شەشىلەتىن بولسا، قايتا قۇرۋدان كەيىن حان سايلاۋى بيلەر كەڭەسىنىڭ قولىنا كوشتى.
3. بۇرىنعى كەزدە التىن وردانىڭ جەكە ايماقتارى جوشى ۇرپاقتارىنا باسقارۋعا بەرىلگەن بولسا، قايتا قۇرۋدان كەيىن جەرگىلىكتى بيلىك تە تولىعىمەن بيلەر قولىنا بەرىلدى.
4. مۇنداي وزگەرىستەر مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان تۇركى-موڭعولداردى قامتىپ قويعان جوق. التىن وردا قۇرامىنداعى ورىس كنيازدىقتارىن دا، وزگە حالىقتاردى دا قامتىدى. ورىس كنيازى تەك ساياسي، اسكەري باسشى قىزمەتىن اتقارىپ، سالىق جيناۋ مەن سوت بيلىگى تولىعىمەن شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىنا بەرىلدى. وزگە حالىقتاردىڭ ءدىني-مادەني دەربەستىگىنە ەشقانداي قول سۇعىلعان جوق. ءار حالىقتىڭ جەكە، ەركىن دامۋىنا جاعداي جاسالدى.
5. بۇكىل مەملەكەتتىك جۇيە تولىعىمەن شاريعاتقا-زاڭعا باعىندىرىلدى. شاريعات ۇكىمىنە حان دا، بيدە، قارا دا توقتادى. سوت بيلىگى بيلەر قولىندا بولدى. بيلەردەن تولىق ادىلدىك تالاپ ەتىلدى. حان تەك ساياسي جانە اسكەري بيلىكتىڭ يەسى بولدى. وزبەك حان ءوز ەركىمەن ابسوليۋتتىك بيلىكتەن باس تارتتى. تاريح ساحناسىنا بيلەر ينستيتۋتى شىقتى.

التىن وردا مەملەكەتىنىڭ يسلام ءدىنىنىڭ سوپىلىق باعىتى ياساۋيا تاريقاتىن مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلداۋى مەملەكەتتە وسىنداي كۇردەلى قايتا قۇرۋلاردى اكەلدى. وسى كەزدەن باستاپ حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرىن ايقىندايتىن باستى فاكتور رۋحاني دۇنيە بولىپ قالىپتاستى. مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسى تولىعىمەن كونە تۇركىلىك مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىمەن سايكەستەندىرىلدى.

وزبەك حاندى يسلام دىنىنە بەت بۇرعىزعان اتتارى اتالعان اۋليەلەر سول زامانداعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەدەگى وكىلدەرى ەدى. ولار ءوز دارەجەلەرى بويىنشا وزگە ارىپتەستەرىنەن جوعارى تۇردى، تاريقاتتىڭ قوعامدا اتقارار ءىس-ارەكەتىنىڭ باعىت-باعدارى مەن الار ورنىن ايقىندادى. ماقسات – جوشى ۇلىسىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ولاردىڭ ارمان-مۇراتىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋ، بۇكىل حالىقتى ءبىر جاراتۋشىعا قىزمەت ەتۋگە تاربيەلەۋ، قۇراندا ايتىلعان [3:110] ەڭ ادىلەتتى قوعامدى قۇرۋ بولدى. سول ءۇشىن ولار ايانباي ەڭبەك ەتتى. حالىقتى رۋحاني جاعىنان جەتىلدىرەتىن، رۋحاني جەتەكشىلەر دايىندايتىن  ءىرى ورتالىقتار قالىپتاستىردى. ەڭ باستىسى بۇل ءىس-ارەكەتتىڭ بارلىعى ءبىر ارنامەن، ءبىر باعىتتا قوجا احمەت ياساۋي سالعان جولمەن عانا جۇرگىزىلدى  جانە وسى ءىس-ارەكەتتىڭ بارلىعى ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىلىپ، سول جەردە جوشى ۇلىسىندا بولۋى ءتيى وزگەرىستەرگە دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ول ماڭعىستاۋ جەرى ەدى. ءبىر جاعىنان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ورتالىعىنا جاقىن، ەكىنشى جاعىنان سىرت كوزدەن تاسا، وزگە حالىقتاردىڭ ىقپالى بولۋ مۇمكىندىگى جوق، شارۋا باققان تۇركىلەردەن وزگە تۇمسىعىن تىعا المايتىن تىنىش ولكە ارنايى تاڭداپ الىنعانعا ۇقسايدى. وسىنداي ماقساتپەن بولماسا، ءبىر جەرگە سونشاما كوپ اۋليەلەردىڭ شوعىرلانۋىن باسقاشا تۇسىندىرە المايمىز.

التىن وردا مەملەكەتىندە جۇرگىزىلگەن بۇل رەفورما، تەك بيلەر ينستيتۋتىن ەمەس، سونىمەن بىرگە، رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمداردى تولىعىمەن قايتادان قالپىنا كەلتىردى. بىراق، بۇل رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر بۇرىنعىداي قاندىق پرينتسيپكە ەمەس، ءدىني-رۋحاني بىرلىككە نەگىزدەلدى. بيلەر ينستيتۋتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مەن رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى قايتا قۇرۋ پروتسەستەرى قاتار ءجۇردى. ويتكەنى، بۇل ەكى قۇرىلىمنىڭ ءبىر-ءبىرىنسىز ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ەندى وسى پروتسەستەرگە كەزەگىمەن تالداۋ جاساپ كورەلىك.

التىن وردا مەملەكەتىندەگى قوعامدىق قۇرىلىس تاريحىن زەرتتەگەن گ. فەدوروۆ-داۆىدوۆ وزبەك حان تۇسىندا التىن ورداداعى يسلامداندىرۋ مەن رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمداردى قايتا قۇرۋ پروتسەستەرى قاتار جۇرگەندىگىن ايتادى. ول سول كەزەڭدە التىن وردادا جۇرگەن پروتسەستەردى بىلاي تۇجىرىمدايدى: «قىپشاق دالاسىنداعى كوشپەندىلەرگە قاتىستى ەسكەرتكىشتەردى سارالاي وتىرىپ، مىناداي ەكى جاقتى، قاراما-قارسى ەكى اعىمنىڭ قاتار جۇرگەنىن بايقادىق: ءبىر جاعىنان ەسكى رۋلىق، تايپالىق قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋى، ولاردىڭ قاسا-قانا جويىلۋى، بۇرىنعى رۋ، تايپا باسشىلارىنىڭ ىقپالىن جويۋ، سونىمەن بىرگە، موڭعولداردىڭ شارۋاشىلىقتى باسقارۋ سەبەبىنەن بولعان، ءار ءتۇرلى رۋ، تايپالاردىڭ ارالاسۋى; ەكىنشى جاعىنان، نەگىزىندە، موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن عاسىرلار بويىنا قالىپتاسقان، ولاردىڭ ەتنيكالىق بىرلىگىنە نەگىزدەلگەن، بۇرىنعى رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمداردان دا مىقتى قۇرىلىمدار پايدا بولدى. وسى قاراما-قارسى ەكى قوزعالىستىڭ اراسىنىڭ «سينتەزىن»، باسقاشا ايتقاندا، التىن وردا كوشپەندىلەرىنىڭ دامۋ باسپالداعىن ايقىن كورسەتىپ بەردى». بۇل جەردە زەرتتەۋشى جوشى ۇلىسىندا بولعان كۇردەلى پروتسەستەردى ءدوپ باسىپ ايتىپ وتىر. بىراق، رۋلىق، تايپالىق قۇرىلىمداردى قالىپتاستىرۋداعى قاندىق ءپرينتسيپتىڭ ورنىنا ءدىني-يدەولوگيالىق بىرلىك قويىلعانى زەرتتەۋشى نازارىنان  تىس قالعان.

وزبەك حان مەن ياساۋي جولى اۋليەلەرىنىڭ جۇرگىزگەن وسى رەفورماسى قازاق شەجىرەلەرىندە تولىق كورىنىس تاپقان دەپ ايتۋعا بولادى. ز.سادىبەكوۆتىڭ «قازاق  شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا قازاق رۋ-تايپالارى شەجىرەلەرىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بەرىلەدى. مىسالى:

1-شەجىرە. ادام اتانىڭ توعىزىنشى بۋىنى – نۋح پايعامبار. ونىڭ وتىز التىنشى بۋىنى وزبەك حان، ودان بايشورا، جانشورا، قاراشورا دەگەن ءۇش ۇل تۋادى. وسى ءۇش ۇلدان قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى تارايدى.

بۇل شەجىرە سول وزبەك حان كەزىندەگى جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن ناقتى كورسەتىپ تۇر. بۇل شەجىرەدە سول كەزدە التىن وردا قۇرامىندا بولعان 92 رۋ، تايپالار تولىق قامتىلعان. بۇل رۋ، تايپالار جۇزدەرگە رۋحاني بىرلىك نەگىزىندە توپتاستىرىلىپ، مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرادى. رۋ، تايپا مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسى-كەرەگە قىزمەتىن اتقارسا، ول رۋ-تايپالار باسىندا تۇرعان بيلەر ۋىق قىزمەتىن اتقاردى. شاڭىراق – حاندىق بيلىك سيمۆولى. ال، ءجۇز بولسا، ياساۋي جولى، ياساۋي مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاسقان رۋحاني بىرلىك پەن تۇتاستىقتىڭ شەڭبەرى. ياساۋي جولىنان شەگىنگەن، ياساۋي مادەنيەتىنەن باس تارتقان ادام با، رۋ، تايپا ما وعان قاراماي ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارىلىپ تاستالادى. قازىرگى كۇنى تۇركىستان ماڭايىنداعى قىستاقتاردا ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، ياساۋي جولىنان باس تارتقان وزبەك اعايىندار بار. ولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ قاي رۋدان، قاي تايپادان شىققاندارىن بىلەدى.  مىسالى، تاۋكە حاننىڭ باس ءۋازىرى بولعان بارقى اتالىقتىڭ تۇركىستانداعى ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى قازىرگى كۇنى وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىندا. ولاردىڭ ءوزى كەشەگى قازاقتىڭ «ارعىن بولساڭ التاي بول» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى دە، ەسكە دە المايدى. سەبەبى، ولار قازىرگى كۇنى باسقا مادەنيەتتىڭ وكىلى. وسىعان بايلانىستى قازىرگى ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداپ، وزبەكتەنىپ كەتكەن اعايىنداردىڭ بارلىعى جۇزدەردىڭ قۇرامىنان شىعارىلىپ تاستالعان. ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولۋ دەگەن ءسوز – ياساۋي جولى مەن ياساۋي مادەنيەتىنىڭ وكىلى بولۋ دەگەندى بىلدىرەدى. التىن وردا داۋىرىندە ءجۇز ياساۋي جولى مەن ياساۋي مادەنيەتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن ايقىندايتىن جانە قورعايتىن رۋحاني شەڭبەرى بولدى.

ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنە كوتەرىلۋى قوعامداعى ادالدىق پەن ادىلدىكتىڭ ورناۋىنا ىقپال ەتتى. قازىرگى قازاق حالقى بويىنداعى ىزگى قاسيەتتەردىڭ بارلىعى دەرلىك وسى كەزەڭدە قالىپتاستى. سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىڭ بار سالاسى ىلگەرى دامىدى. عىلىم دا، ءبىلىم دە سول كەزەڭدە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. مىسالى، گەودەزيا عىلىمىنىڭ دامۋى كۇردەلى ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەردى. ويداعى سۋدى جوعارى شىعارىپ، ەگىن سالۋ سول كەزەڭدە ءورىس الدى. مىسالى، شاردارا ماڭىنان سىرداريادان سۋ شىعارىلىپ، تۇركىستان ماڭايىنان قايتادان سىردارياعا قۇياتىن كانالدىڭ ورىنى بارلىعى ارحەولوگ ماماندار تاراپىنان ايتىلىپ ءجۇر. ەڭ باستىسى ادەبيەت پەن مادەنيەت ءتىلى تۇركى ءتىلى بولدى. قانشاما اقىندار شىقتى. بارلىعى ءوز شىعارمالارىن تەك تۇركى تىلىندە جازدى. ەرتىس پەن دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتا تىنىشتىق، بەيبىتشىلىك ورنادى. سول التىن وردا مەملەكەتىندە ياساۋي جولى سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەزەڭدە قانداي تىنىشتىق ورناعان زامان بولعانىن اراب تاريحشىسى ال-وماري بىلايشا باياندايدى: «ەرتىستەن توبەسىنە ءبىر تاباق التىندى قويىپ شىققان ادام دۋنايعا جەتكەنشە ءبىر ءتىللاسىن جوعالتپايتىن ەدى»-دەيدى. دەمەك، حالىقتىڭ قانشالىقتى يماندى، تاربيەلى بولعانىن وسى دەرەكتىڭ ءوزى-اق دالەلدەيدى.

بۇل ياساۋي جولى جوشى ۇلىسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلۋى مەملەكەتتىڭ قانداي دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن بۇرىنعى اتىنىڭ ورنىنا ەندى بۇل مەملەكەتتىڭ التىن وردا دەپ اتالا باستاۋىنىڭ ءوزى دالەل بولا الادى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ بۇل جەتكەن جەتىستىكتەرى جالپى حالىقتى قۋانتقانىمەن، قولىنداعى بيلىكتەن اجىراعان جوشى ۇرپاقتارىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. بۇرىن ەلگە بيلىگىن جۇرگىزىپ، اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولعان جوشى ۇرپاقتارىنىڭ جاي قارا حالىقتىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسۋى ولاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. ولار رەتىن تاۋىپ، قالايدا وزدەرىنىڭ بۇرىنعى قالىپتاسقان قوعامداعى ورىنىن قايتارۋدى ويلاستىرا باستادى. ولارداڭ اراسىندا وزبەك حاننىڭ ۇلى جانىبەك سۇلتان دا بار ەدى. ويتكەنى، وزبەك حان ءوزىنىڭ ءىزباسارى رەتىندە ۇلكەن ۇلى تىنىبەكتى تاعايىنداعان بولاتىن. جانىبەكتىڭ جاي حالىقتىڭ قاتارىنا بارىپ قوسىلۋ ىقتيمالدىعى كۇشەيدى. تىنىبەك 1342 جىلى ورتا ازياعا جورىققا كەتكەن كەزدە كەنەتتەن وزبەك قايتىس بولدى. «حان  تاعى بوس تۇرماسىن، ۋاقىتشا وتىرا تۇرسىن»- دەگەن وزبەك حاننىڭ ايەلى تايدۋلانىڭ ايتقانىن ىستەپ، بيلەر جانىبەكتى تاققا وتىرعىزدى. جانىبەك تاققا وتىرعان سوڭ جورىقتان قايتىپ كەلە جاتقان تىنىبەكتى رەتىن تاۋىپ ءولتىرىپ، حاندىق بيلىكتى ءوز قولىنا الدى. ءىنىسى حىزىربەكتى دە ءولتىردى. تاققا وتىرعاننان كەيىن ءۇشىنشى كۇنى «بارلىق حالىق باسىنا سالدە وراپ جۇرەتىن بولسىن» -دەگەن جارلىق شىعاردى. وسىلاي، جانىبەك حان ءوزىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتىن وزگەرتەتىنىن حالىققا پاش ەتتى. تاريقات جولىنان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا شافي‘يا مازحابىن قابىل ەتتى. تاريقات جولى وكىلدەرىنىڭ بارلىعىن بيلىكتەن الاستاتىپ، ولاردىڭ ورنىن عۇلامالاردىڭ قولىنا بەردى. وردادا اينالاسىنداعى وزىنە قورعان بولىپ جۇرگەن ويسىلدىڭ ۇلدارىن الداپ قوناققا شاقىرىپ، بارلىعىن قىرىپ سالدى. ولاردان امان قالعانى توركىندەپ كەلىنمەن بىرگە كەتكەن سىرگەلى عانا امان قالىپ، وڭتۇستىككە ورالادى. جانىبەك حاننىڭ بۇل قىلىعىنا قاتتى رەنجىگەن اسان قايعى جانىبەكپەن اراقاتىناستى ۇزەدى. كەزىندە وزبەك حاننىڭ جۇمساۋىمەن التىن وردا مەملەكەتىنە استانا بولار جەردى ىزدەپ، جوشى ۇلىسى قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق جەردى شارلايدى. ول جەلماياعا ءمىنىپ، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان جەر» جيدەلىبايسىندا، سىر بويىندا، جەتىسۋدا، «تۇيە بويى قارا بار» ەرتىس جاعاسىندا بولادى. ساپارىنىڭ سوڭىندا ول، ەلگە استانا بولۋعا لايىق جەر رەتىندە ەدىل بويىن تاڭدايدى. ول جەرگە جانىبەك حان حاجى تارحان قالاسىن سالدىرادى. اسان قايعىعا قاتىستى اڭىزداردى ءبىزدىڭ قازىرگى تاريحتا قازاق حاندىعىعىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن دەپ ايتىلادى. الايدا، ول دۇرىس ەمەس. اسان قايعىعا قاتىستى اڭىزداردى التىن وردا حانى جانىبەك حاننىڭ زامانىندا بولعان وقيعالار –دەپ، اسان قايعىنىڭ ءوزىن سول حاننىڭ زامانداسى رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك جانە وسى ەكى تۇلعانىڭ اراسىنداعى اراقاتىناستىڭ  شيەلەنىسۋى، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي كەرى ىقپال ەتكەن، مەملەكەتتىڭ بولاشاقتا ىدىراۋىنىڭ باستى سەبەبى بولدى. ول قايشىلىقتىڭ نەگىزىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ  ءدىني-رۋحاني كوزقاراسىنىڭ نەگىزىن قۇراعان ياساۋي جولى مەن يران مەن ماۋارانناحردان كەلگەن شاريعات جولى اراسىنداعى تىكە-تىرەس دەپ، نەمەسە رۋحاني بيلىكپەن ساياسي بيلىك اراسىنداعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس دەپ تۇسىنگەنىمىز ابزال. التىن وردانىڭ حانى جانىبەك حان بولسا، اسان قايعى سول مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان، تۇركى تايپالارىنىڭ كوسەمى، رۋحاني باسشىسى ەدى. سوندىقتان ونىڭ حالىققا ىقپالى حاننان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس بولاتىن. اسان قايعى تۇرىكپەندەردە ەسەن اتا دەپ اتالىنادى. ەسەن اتا اڭىز بويىنشا ماڭعىستاۋ جەرىنە ياساۋي ءىلىمىن اپارعان شوپان اتانىڭ نەمەرەسى. بۇدان اسان قايعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

جانىبەك حان مەن اسان قايعى اراسىنداعى اراقاتىناستىڭ شيەلەنىسۋى، اسان قايعى ەلگە قونىس قاراپ كەلگەننەن كەيىن جانىبەك حان حاجى-تارحان قالاسىن سالدىرعاننان سوڭ قاتتى ۋشىعادى. ونى كەزىندە س.سەيفۋللين جاريالاعان «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» اتتى ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن اسان قايعىنىڭ جانىبەك حانعا ايتقاندارىنان كورۋگە بولادى. «ءاز-جانىبەك حان ءۇش قايتارا توي قىلىپتى. 1) استراحان قالاسىن سالدىرىپ توي قىلىپتى.

2) دالاداعى كولگە شەكەر توككىزىپ، اققۋدى مايا قىلىپ، قۇلادىنعا ءىلدىرىپ، توي قىلىپتى. 3) قارىنداسى قانىبەت سۇلۋدى مىعالى بايدىڭ ۇلى بي-تەمىرگە بەرمەك بولىپ توي قىلىپتى. تويدىڭ ۇشەۋىنە دە شاقىرىلعان اسان قايعى بي كەلمەپتى. ءاز-جانىبەك ءتورتىنشى رەت كىسى جىبەرگەن سوڭ كەلىپتى.

ءاز-جانىبەك: «ە، اسان ءۇش قابات جۇرت جيىپ، توي قىلدىم. تويىما سەنى شاقىردىم، كەلمەگەنىڭ قالاي؟-دەپتى.

سوندا اسان بي: التى اتانعا ارتتىرىپ،

التى جىل قونىس قارادىم.

قىرىندا دەپ قازىعى،

سۋىندا دەپ بالىعى.

بۇل جەردى ءوزىم قالادىم.

استراحانداي قالانى،

جات جۇرتتىققا سالدىردىڭ.

كولگە شەكەر توكتىردىڭ،

شەكەرگە اققۋ بوكتىردىڭ

كولدەگى سۇلۋ ەركە ەدى.

قۇلادىن قۇستىڭ قورى ەدى.

اققۋ قۇس ارۋ-تورە ەدى.

قۇلادىنعا قۋدى ءىلدىردىڭ،

اق مامىعىن جۇلدىردىڭ.

قۇلادىنعا قۋدى جەم قىلدىڭ

تۇبىندە ءوز باسىڭا كەلەر دەپ،

قۇلادىنداي ءبىر جاماننان ولەر-دەپ.

سوعان وكپەلەپ كەلمەدىم - دەپتى.

بۇل ۇزىندىدەن اڭعاراتىنىمىز اسان قايعىنىڭ جانىبەك حاننىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتىمەن مۇلدە كەلىسپەيتىنىن بايقاۋىمىزعا بولادى. اسان قايعى جانىبەك حان بيلەردىڭ ورىنىنا قويعان عۇلامالاردى قۇلادىنعا تەڭەيدى. ال، اققۋ ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى-سوپىلار. وسى كەزدەسۋدەن سوڭ اسان قايعى جانىبەككە وكپەلەپ، بولىنە كوشتى. سوڭىنا ەرگەن حالىق قازىرگى ۇلىتاۋ جەرىنە كەلىپ، الاش مەملەكەتىن دۇنيەگە كەلتىردى. 1356 جىلى جانىبەك حان ءوزىنىڭ ۇلى بەردىبەك حان قولىنان قازا تاپقان سوڭ، قايتادان بارىپ التىن ورداعا قوسىلدى. الايدا، بەردىبەك حاننىڭ ءومىرى ۇزاق بولمادى. 1359 جىل ساراي توڭكەرىسى كەزىندە قازا تاپتى.  ودان كەيىنگى كەزەڭدە جوشى ۇرپاقتارىنىڭ اراسىنداعى 20 جىلعا سوزىلعان تاق تالاسى باستالدى. 20 جىلدا التىن وردا تاعىنا 25 حان كەلىپ كەتتى. مىنە وسى كەزدەن باستاپ، قازاق دالاسىندا رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك اراسىنداعى تىكە-تىرەس توقتاعان جوق. بۇل قىرقىستىڭ سوڭى بولماسىن تۇسىنگەن ياساۋي جولى وكىلدەرى ماۋارانناحردا بيلىك باسىنا ءامىر تەمىردى وتىرعىزدى. ونىڭ الدىنا شىڭعىس حان يمپەرياسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مىندەتى قويىلدى. ءامىر تەمىر توقاي تەمىر ۇرپاعى توقتامىس حاندى التىن وردا تاعىنا وتىرعىزىپ بارىپ، ەۆرازيا كەڭىستىگىندە تىنىشتىق ورناتتى. الايدا، توقتامىس حان انتىنا ادال بولماي، ياساۋي جولىنا قارسى كۇرەسىن باستادى. 1389 جىلى گرەكتەر مەن ليتۆالىقتاردان، ورىستاردان اسكەر جيىپ كەلىپ، ياسىداعى ياساۋي كەسەنەسىن قيراتىپ، تالان-تاراجعا سالدى. ءياساۋيدىڭ كەسەنەسىن قيراتسام بارلىق ماسەلە وزدىگىنەن شەشىلەدى دەپ ويسا كەرەك. مۇنىڭ سوڭى 1395 جىلى ءامىر تەمىردىڭ التىن وردانى تولىعىمەن تالقانداۋىمەن اياقتالدى. ءامىر تەمىر التىن وردانى تالقانداعان سوڭ قوجا احمەتياساۋيدىڭ باسىنا الىپ عيماراتتى تۇرعىزدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە التىن وردا مەملەكەتىن قايتادان قالپىنا كەلتىرمەك بولىپ ارپالىسقان، ەدىگە ءبيدىڭ ارەكەتى ناتيجەسىز اياقتالدى. بۇدان كەيىنگى كەزەڭدە قازاق دالاسىندا قانشاما مەملەكەتتەر كەلىپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان مەملەكەت وزبەك ۇلىسى بولاتىن. 1429 جىل جۇمادىق حان سوعىستا قازا تاۋىپ، ورنىنا بيلەر 16 جاسار ءابىلحايىردى قويدى. ءابىلحايىر العاشقى كەزەڭدە بيلەردىڭ دەگەنىمەن ءجۇرىپ، بيلىگىن نىعايتىپ، العاننان  1446 جىلى سىعاناقتى العاننان كەيىن، ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ناقشبانديا تاريقاتىنا مويىن ۇسىندى. ءوز ورداسىنىڭ بەكلەربەگى بولعان ەدىگەنىڭ ۇلى ۋاققاس ءبيدى ءولتىرىپ، قاراقىپشاق قوبلاندى دايىرقوجا-اقجول ءبيدى ءولتىردى. مۇنىڭ سوڭى ءبىر حالىقتىڭ ۇشكە بولىنۋىنە اكەلدى. ءابىلحايىردىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايبانيدىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق وزبەك اتاۋىن الىپ، ماۋارانناحرعا كەتتى. ەدىگە بي ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق نوعاي اتانىپ، باتىس جاققا بەت تۇزەدى. ياساۋي جولى وكىلدەرى-بيلەردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىق قازاق اتانىپ، شۋ بويىنا قاراي ويىستى. وسىلاي قازاق حاندىعى تاريح ساحناسىنا شىقتى. قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا دا رۋحاني بيلىك پەن ساياسي بيلىك اراسىنداعى تىكە-تىرەس از بولعان جوق. مۇنىڭ سوڭى ابىلاي حاننىڭ دۇنيەدەن وتۋىمەن اياقتالدى. ءبىز بۇل قاسىرەتتى تاريحتان نەنى تۇسىندىك، نەنى ۇقتىق. اتا-بابالارىمىز ءوزىنىڭ شىققان بيىگىنەن، تاريقات دەڭگەيىنەن تۇسپەيمىز دەپ ارپالىسىپتى. وي-ساناسى وزگە حالىقتان وق بويى وزىق تۇرعان حالىقتىڭ ماتەريالدىق دۇنيە بىلىعىنا قايتا باتقىسى كەلمەۋى زاڭدى قۇبىلىس بولاتىن. ال، بار ماقسات-مۇراتى ابسوليۋتتىك بيلىك بولعان بيلەۋشىلەرگە قۇدايعا جاقىندىق ەمەس، وزدەرىنىڭ اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس بولۋى قىمبات ەدى. ولار ياساۋي جولىنا قارسى كۇرەسىپ، ارپالىسا ءجۇرىپ قۇرعان مەملەكەتتەرىنىڭ ءومىرى 100 جىلعا جەتپەي جەلكەسى قيىلىپ وتىرىپتى. مۇحاممەد شايباني قۇرعان مەملەكەت ⅩⅤ-عاسىر سوڭىندا قالىپتاسىپ، ⅩⅥ عاسىر سوڭىندا تاريحتان كەتتى. قازاق حاندىعىندا 1684 جىلى تاۋكە حان ءدىني-يدەولوگيالىق رەفورماسىن جاسادى. ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىنەن ىسىرىپ، ورنىنا ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەردى. ياساۋي جولى وكىلدەرىن مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىنەن قۋىپ، بيلەر ينستيتۋتىن ءار رۋدىڭ، ءار تايپانىڭ ىشىنەن شىققان بيلەرگە بەردى. ناتيجەسىندە قازاق حالقى رۋ-رۋ، تايپا-تايپا بولىپ، ءوزارا قىرقىسۋدى باستادى. بۇل ساياساتتىڭ سوڭى جوڭعار مەملەكەتىنىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، «اقتابان شۇبىرىندى، القا كول سۇلاما» قاسىرەتىنە ۇلاستى. ابىلاي حاننىڭ جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عانا قازاق ءوزىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي الدى. ابىلاي حاننىڭ حالىقتىڭ كوڭىلىن ياساۋي ىلىمىنە قاراي بەت بۇرعىزۋى جوڭعارلارمەن اراداعى ارپالىستا قازاقتىڭ جەڭىپ شىعۋىنا مۇمكىندىك بەردى. الايدا، ابىلاي حاننىڭ ياساۋي جولىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرەمىن دەگەن ساياساتى تاۋكە حان قۇرعان بيلەر ينستيتۋتى تاراپىنان قارسىلىققا تاپ بولىپ، ءوزى سول جولدا قۇربان بولدى. «ابىلاي اسپاس سارى بەلدەن» اسا المادى. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. الايدا، ابىلاي حاننىڭ بۇل ساياساتى قازاق حالقىن ارى قاراي بولشەكتەنۋدەن ساقتاپ قالدى.      بۇعان دا شۇكىر دەيىك. بۇل ءبىزدىڭ قاسىرەتتى تاريحىمىز. وكىنىشكە وراي، ءبىز بۇل تاريحتان ساباق المادىق. الاتىن دا ءتۇرىمىز جوق. سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز تاريحى ءالى جازىلعان جوق. تاريحشىلارىمىز ءالى كۇنگە سول ەۆروتسەنتريم مەن تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ تاسىلىنەن شىعا الماي كەلەدى. بۇل باعىتتا جازىلعان تاريح ەشقاشان قازاقتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى، بەرۋى دە مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن الدىمەن تاريحتى زەرتتەۋدىڭ ءتاسىلى وزگەرۋى ءتيىس. قازاق ءۇشىن رۋحانيات قۇندى. سوندىقتان دا قازاق «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ ايتىپ كەتكەن. تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ ءتاسىلى ارقىلى جازىلعان تاريحتا قازاق ساۋاتسىز، جابايى حالىق بولىپ قالا بەرمەك. ومىرزاق باۋىرىمىزدى اداستىرىپ، شىڭعىس حانداي ۇلى تۇلعاسىنا قارسى شىعۋىنا ىقپال ەتكەن وسى جالعان تاريح.

قازاق ءوزىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن تەك قىلىشتىڭ جۇزىمەن عانا قورعاپ قويعان جوق. قازاقتىڭ جىرشى-جىراۋلارى، اقىن، شەشەندەرى ولەڭ-جىرلارىمەن حالىقتىڭ رۋحاني جولدان اداسپاۋى ءۇشىن تەر توكتى. بولاشاعىن دا بولجاپ كەتتى. قازاق دالاسىندا حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداعان، جوعىن جوقتاعان قانشاما اقىن، جىراۋلار ءوتتى. ولار وسى حالىقتىڭ باسىن قايتسەك بىرىكتىرەمىز دەپ جانتالاستى. قازىرگى كۇنى دە سولاردىڭ وسى ماقسات-مۇراتىن قايتسەك حالىق جۇرەگىنە جەتكىزەمىز دەپ جۇرگەن ات توبەلىندەي ابىزدارىمىز بار. ولاردىڭ اراسىندا ءبىرىن-ءبىرىن تۇسىنبەيتىن جەرلەرى دە جوق ەمەس. سوعان قاراماستان ولار قازاق رۋحانياتىنىڭ ۇستىندارى بولىپ قالا بەرمەك. مۇحتار ماعاۋين اعامىز دا ۇستىنداردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى. ولاردىڭ سول شىققان بيىگىنەن تۇسپەۋىن تىلەيىك.

قازاق حالقى قازىرگى كۇنى ءوزىنىڭ وتە كۇردەلى كەزەڭىن باسىنان وتكەرىپ وتىر. «رۋحسىزدىق ۇرانى» حالقىمىزدىڭ كيەلى دە قاستەرلى قۇندىلىقتارىنان ايىرىپ، حالىقتىڭ كوپشىلىگىن رۋحسىز توبىرعا اينالدىرعانىن كورىپ وتىرمىز. وكىنىشكە وراي، بۇل جولدىڭ ءبىزدى قۇردىمعا اپاراتىنىمەن ءىسىمىز جوق. ەرتەڭگى كۇنىنىڭ نە بولادى دەگەن وي دا جوق. عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن قورعاپ، ارپالىسقان اتا-بابالارىمىزدىڭ  ارمان-مۇراتى بىزبەن اياقتالادى ما؟ دەگەن قورقىنىش تا جوق ەمەس. الايدا، سول قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدان قالعان كيەلى، قاسيەتتى جول قازىرگى كۇنى بىزگە اسا قاجەت بولىپ وتىر. ويتكەنى، نۋح پايعامباردان تاراعان ادام بالاسىنا ءومىر سۇرۋگە بەرىلگەن ۋاقىتى اياقتالىپ كەلەدى. مۇحاممەد پايعامبار ايتقان، قازاق اۋليەلەرى بولجاعان اقىرزامان بەلگىلەرى تولىعىمەن جەر بەتىنە شىعىپ بولدى ادامزات بالاسىنان ارى قاراي كەلەسى كەزەڭگە كىمدەر ءوتىپ، كىمدەر قالاتىنىن انىقتايتىن ادام بالاسىنىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ دەڭگەيى. بۇل جەردە ءبىزدىڭ مۇمكىندىگىمىز بار ما؟ بار. ەگەردە قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جولدى قايتا جاڭعىرتىپ، سول ءىلىمنىڭ سوڭىنا ەرىپ، مەڭگەرەتىن بولساق، وندا قازاق ءۇشىن مۇمكىندىك بار. تاڭداۋ حالىقتىڭ وزىندە!؟

زىكىريا جانداربەك

Abai.kz