ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءىۇ-ءىى عاسىرلار ارالىعىندا كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى ەلليندىك اۆتورلاردىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، امۋداريا سۋى كاسپي تەڭىزىنە ۋزبوي ارقىلى اقسا دا نەداۋىر تومەن بولاتىن. بۇل جونىندە الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ قىزمەتكەرى تاريحشى اريستوبۋل ايتقان( ۆ.ۆ.بارتولد، 1902, 11 بەت). بۇل پىكىردى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى ءىىى عاسىردا تەڭىزدە جۇزۋشى پاتروكل ايتقان. پاتروكلدىڭ پىكىرىن پلۋتارح، ەراتوسفەن جانە سترابون ماقۇلداعان (ۆ.ۆ.بارتولد، 1902, 13 بەت).   ەۆدوكس امۋداريانىڭ كاسپيگە قۇيعان جەرىندە سارقىراما بولعاندىعىن ايتقان. وسى تەكتەس مالىمەتتەر پوليبيدە دە كەزدەسەدى. بىراق تا كەسىمدى تۇردە. (ۆ.ۆ.بارتولد، 1902, 15 بەت). يوردان ەشقاندايدا ءشۇبا كەلتىرمەستەن، «باسقا تانايس. حرين تاۋلارىنان باستالىپ، كاسپي تەڭىزىنە قۇيادى». (يوردان، 1960, 74 بەر). «حرين تاۋلارى» - پامير تاۋلارىنىڭ شىعىسىندا ءومىر سۇرگەن تيبەتتەردىڭ سولتۇستىك-باتىس تارماعى بولىپ تابىلاتىن فريندەر تۇرعان جەرلەر (ل.ن.گۋميلەۆ، 1959, 56 بەت). «حرين تاۋلارى»- پامير، ال «باسقا تانايس» وزەنى – ۋزبوي مەن اكتامدى قوسقانداعى امۋرداريا ەكەندىگى كورسەتىلگەن.

بۇل اقپاراتتار ا.ۆ.شنيتنيكوۆتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءبىرىنشى مىڭ جىلدىقتىڭ ورتاسىندا كاسپيدىڭ دەڭگەيى جوعارى بولعان دەپ جورامالداۋعا ماجبۇرلەگەن. ( ا.ۆ.شنيتنيكوۆ، 1957, 264-266 بەت). الايدا، ونىڭ پىكىرىنە كەلەسىلەر قايشى كەلەدى: امۋرداريا سۋى ۋزبويعا تەك قانا سارىقامىس ويپاتى ارقىلى قۇيىلۋى مۇمكىن. اسەكە-اۋدان ويپاتىمەن قوسا سارىقامىس ويپاتىنىڭ اۋماعى ۇلكەندىگى سونشالىق، وندا بۋلانۋ مول بولۋى ءتيىس. بۇل ۋزبوي ارناسى ءوزىنىڭ كولەمىنە قاراي سەكۋدىنا 100ل3 سۋدى وتكىزە الادى; ول كاسپي دەڭگەيىن كوتەرۋگە جەتكىلىكسىز.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءىى عاسىردا جاسالىنعان ەراتوسفەننىڭ كارتاسىندا كاسپيدىڭ نۇسقاسى ايقىن كورسەتىلگەن (دج.و.تومسون، 1953). ونىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى 1 پاراللەلدىڭ ونتۇستىگىندى ورنالاسقان. كاسپي تەڭىزىنىڭ وسىنداي نۇسقاسى (قازىر سۋ استىندا قالعان) مينۋس 36 ابسوليۋتتىك  بەلگىدەگى جاعالاۋ جولدارىنا (ەڭ جوعارعى تەراسسانىڭ كەمەرىنە كوتەرىلەتىن تەراسسانىڭ سىرتقى تىگىسىنىڭ بەلگىسىن ايتادى) سايكەس كەلەدى. شىندىعىندا، ۋزبوي سول كەزدە كاسپي تەڭىزىنە قۇياتىن بولعان، ويتكەنى ونىڭ جالعاسى - اقتام ارناسى – قازىر تەڭىز تۇبىندەگى مينۋس 32 ابسوليۋتتىك بەلگىسىندە جاتىر. ەگەر بۇل ارنا وتە ەجەلگى بولسا، ونىڭ جاقسى ساقتالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، ونى كۇلدەر مەن تەڭىز قالدىقتارى باسىپ قالعان بولار ەدى. كاسپي تەڭىزى وتە ەرتە كەزەڭدەردە وتە  تومەندەمەگەن (تومەنىرەك قاراڭىز) بولاتىن جانە ءمۇجىلۋ مەن يرەكتەلۋ (مەاندرلەۋ) جاعدايلارى بولمادى.

امۋداريانىڭ سۋى تولىپ تۇرعان كەزەڭدە كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى ب.ە.د. ءىۇ-ءىى عاسىرلاردا مينۋس 36م-دەن اسپايتىن بەلگىدە تۇردى. ياعني، وسى كەزەڭدە اريدتىق ايماقتىڭ ىلعالدانۋى بارىنشا جەدەل جۇرگەندىگىن كورسەتەدى. شىندىعىندا، ب.ە.د. ءىى عاسىردا حۋندار جوڭعاريادا جەر وڭدەۋمەن اينالىسادى (ل.ن.گۋميلەۆ، 1960). بۇل كەزدە قىتاي اسكەري حابارلاماسى حۋنداردىڭ موڭعول التايىندا، ال ۇيسىندەردىڭ جەتىسۋدا وراسان ۇلكەن تابىنداردى جايعاندىعى تۋرالى ايتادى. قازاقستاننىڭ شىعىس بولىگىندە تارباعاتايدان سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىن ورنالاسقان كانگيۋي پاتشالىعى 200 000 سالت اتتىنى شىعارۋعا قابىلەتتى باي، مالى كوپ مەملەكەت ەدى. سول كەزدەگى قىتاي كارتالارىندا شۋ وزەنى ىستىق كولدەن شىعىپ، كەڭ كولگە قۇياتىنداي ەتىپ كورسەتىلگەن، ال قازىرگى ىستىق كول شۋ وزەنىمەن بايلانىسپايدى جانە شۋ وزەنى قۇمعا بارىپ ءسىڭىپ كەتەدى. مۇنىڭ ءوزى سول كەزەڭدەگى ىلعالدىلىقتىڭ جوعارىلىعىن جانە وسى اۋدانداردا حالىقتىڭ تىعىز ورنالاسقاندىعىن كورسەتەدى.  

تەڭىز شوگىندىلەرى جاپقان اقتام وزەنىنىڭ ماڭىنداعى شىمتەزەكتەر ب.ە.د. 1 مىڭ جىلدىقپەن سيپاتتالادى، جانە وسىمدىك قالدىقتارىنىڭ سيپاتى قازىرگى كەزبەن سالىستارعاندا اۋا-رايىنىڭ بارىنشا سالقىنداعانىن كورسەتەدى (ۆ.گ.ريحتەر، س.ك.سامسونوۆ، 1961). تۇششى سۋلى شوگىندىلەر كراسنوۆودسك شىعاناعىنىڭ تۇبىنەن مينۋس 35م بەلگىسىنەن تابىلعان (ۆ.گ.ريحتەر، 1961). شىمتەزەكتىڭ جيناقتالۋىنىڭ ءوزى ورتا ازيا كليماتىنىڭ قازىرگىگە قاراعاندا ىلعالدىراق بولعاندىعىن كورسەتەدى.

            وسى كەزدە شىعىس ەۋروپادان ولۆيۋ، حەرسونەس گرەك جانە باسقا پورتتارى ارقىلى ريم يمپەرياسى پايدالاناتىن استىقتىڭ وراسان مول كولەمى تاسىمالداندى. سوندىقتان، تسيكلونداردىڭ جولى ۆولگا باسسەينىن ىلعالداندىرۋعا جانە كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋى ءتيىس شىعىس ەۋروپانىڭ ورتالىق بولىگى ارقىلى ءوتتى.

            وسى جەردە شىعاناقتى تەڭىزدەن ءبولىپ تۇرعان، سيپاتى باردىڭ جوعارعى بەلگىسىنە قاتىستى كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىمەن انىقتالاتىن قارا-بوگاز-گول شىعاناعىنىڭ تۇبىندەگى شوگىندىلەردى زەرتتەۋ كومەككە كەلەدى. ۆ.گ.ريحتەردىڭ پىكىرى بويىنشا (1961) كەزەكتى ترانسگرەسسيا ءى عاسىردىڭ سوڭىنا كەلەدى جانە ءىۇ عاسىرداعى ازعانا كەرى كەتۋشىلىكپەن اۋىسادى.

            وركەندەۋ كەزەڭى كاسپيدىڭ مينۋس 32م بەلگىسىندەگى تومەندە تۇرۋ كەزەڭىمەن ءدال كەلەتىندىگى قىزىقتىرادى. ح عاسىردا، ءبىزدىڭ كونتسەپتسيامىزعا سايكەس، ىلعالدانۋدىڭ گۋميدتىك ايماققا اۋىسىۋىنا بايلانىستى كاسپي تەڭىزى دەڭگەيىنىڭ كەزەكتى كوتەرىلۋى بولعان كەزدە، ءبىز كوشپەلى تايپالاردىڭ قازىرگى قازاقستان اۋماعىنان وڭتۇستىك پەن باتىسقا كوشىپ-قونۋىن بايقايمىز. ح عاسىردىڭ ورتاسىندا كۋرلۋكتار بالقاش ماڭىنان فەرعاناعا، قاشقارعا جانە قازىرگى وڭتۇستىك تاجىكستانعا قونىس اۋدارادى (ب.ح.كارمىشەۆا،1960). پەچەنەگتەر ح عاسىردىڭ باسىندا ارال تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىن تاستاپ شىعىپ، وڭتۇستىك دنەپر ماڭىنا كەتەدى; ولاردان كەيىن ۆولگا مەن  ورالدىڭ اراسىندا تارالعان توركتەر مەن گۋزدار كەتەدى. بۇل كەڭ كولەمدەگى وسىنداي كوشىپ-قونۋلار بولىپ تابىلادى، بىراق ول كاسپي دەڭگەيىنىڭ ازعانا وزگەرۋىمەن ءدال كەلەدى، ول ءبىز قابىلداعان بولجامنىڭ دۇرىستىعىن راستايدى. وسى كوشىپ-قونۋلاردى ءىرى ساياسي وقيعالارمەن بايلانىستىرۋدىڭ نەگىزى جوق، ويتكەنى سول كەزەڭدە اتلانت تسيكلوندارى ارەكەتىنەن تىس جەردە جاتقان شىعىس موڭعولدار ايماعىندا ۇيعىرلاردىڭ تاريحى باسقاشا بولاتىن.

ح عاسىردا تەڭىزدىڭ كوتەرىلۋى مينۋس 29 م سوڭعى بولعان جوق.ء حىح عاسىردىڭ باسىنا جاعالاۋ مادەنيەتىن اناعۇرلىم كوبىرەك جويۋدى كوتەرۋ، يتاليا گەورگافىنى مارينو سانۋتو (1320 جىل), «تەڭىز ءار جىلى ءبىر ۋىسقا كەلىپ جانە كوپتەگەن جاقسى قالالار جويىلدى» ( ل.س.بەرگ، 1949, 220 بەت). نەدجاتي ايتقان، 1304 جىل اراسىندا ابەسكۋن پورتى باتىپ جانە تەڭىزمەن جۇتىلعان ( ب.دورن، 1875, 8 بەت). 1339 جىلى كازۆي-ني كاسپي تەڭىزىنىڭ كوتەرىلۋىن بىلاي ايتىپ تۇسىندىرەدى، امۋرداريا ءوزىنىڭ اعىسىن باعىتىن وزگەرتىپ، كاسپيگە قۇيىلىپ، سونىڭ سالدارىنان « قاجەتىنشە سۋ ماتەريكتىڭ بولىگىن كىرىس جانە شىعىس تەڭەسكەنشە سۋ باستى» ( ۆ.ۆ.بارتولد 1897, 6 بەت). ءشۇبا جوق 13 عاسىردىڭ اياعىندا كاسپي تەڭىزى كوتەرىلدى; بىراق ل.س.بەرگ ول 18 عاسىردا 23,0 مەترگە كوتەرىلگەننەن استى دەگەنگە كۇمان كەلتىرەدى. (ل.س.بەرگ، 1949, 221,267).

الايدا، اراب گەوگرافى باكۋيدىڭ ءسوزى بويىنشا، 1400 جىلى كاسپي تەڭىزى باكۋدىڭ جارتىسىن سۋمەن باسىپ جانە سۋ مەشىتتە تۇرعان، ياعني مينۋس 20,27 م.،ال ب.ا.اپوللوۆ بۇل مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايدى. ( ب.ا.اپوللوۆ، 1956, 225-226 بەت).

بۇل مەزگىلدە كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى مينۋس 19 م جەتكەنىندىگىن زەرتتەۋلەر كورسەتەدى. زەرتتەۋلەر كاسپي ماڭىنىڭ جوعارعى قاباتىن وزگەرمەۋىن، 7-8 عاسىرلارداعى تۇرىك كوچەۆنيگىنىڭ كەراميكاسى شۇڭقىر ماڭىنداعى ەجەلگى جولداردىڭ ۇرلەنۋى جيە كەزدەسەتىندىگىن، الايدا بۇل ەشقاشان مينۋس 19 ل. تومەن ناقتى بەلگىمەن تابىلماعان كورسەتەدى. بۇل كورسەتىلگەن بەلگىدەن تومەن ول تەڭىز قالدىقتارىمەن كومىلگەن دەپ تۇسىندىرەدى.سونداي-اق ل.س.بەرگتىڭ ءوزى، كاسپي ساrcHشپ ەس1ي1ە b ۇلۋلارى مينۋس 20.7 م. بەلگىگە جەتەدى. بۇل دەڭگەيدى ول ەرتە مەزگىلدە قويعان، ءحۇىىى عاسىردىڭ تراسگرەسسياسى ( ل.س.بەرگ،1949, 268 بەت). الىنعان اقپاراتتار حۇىىى عاسىرعا بەلگىلەنگەن مينۋس 19 م تۇتاستاۋعا مۇمكىن بەرەدى. ساrcHي قابىرشىقتارى سۋدىڭ كوتەرىلۋىن ، تۇرىك كەراميكا مەزگىلىندە ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعىندا جاعالاۋ سىزىعىن انىقتايدى.، ويتكەنى ونى جايما القاپ، نەمەسە تەڭىز قالدىقتارى جاۋىپ تۇرادى.

جاعالاۋدان 15 شاقىرىم جەردە يگولكين بانكىندە ەجەلگى حازار كەزەڭىندەگى ەلدى مەكەننىڭ تابىلۋى ەڭ سالماقتى ايعاق بولىپ تابىلادى. فارۆاتەردى تەرەڭدەتىپ قازىپ لاقتىرۋ كەزىندە تاياز جەرلەردە، حازارلاردىكىنە ۇقساس يلەنگەن تولقىنداتىپ جاسالعان كەراميكا مەن جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرى تابىلدى. لاقتىرىندى الىنعان قاباتتىڭ ەڭ جوعارعى بەلگىسى – مينۋس 29.6م. ەلدى مەكەن جەلدىڭ اسەرىنەن سۋ دەڭگەيىنىڭ 2م دەيىن كوتەرىلەتىن تەگىس جەردە ورنالاسقاندىقتان، كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيى وسى ەلدى مەكەن ءومىر سۇرگەن كەزدەگى دەڭگەيى ءۇى عاسىرعا سايكەس مينۋس 32 مەتر دەپ ەسەپتەۋ قاجەت.

            سونىمەن، ورتاعاسىرلىق حازاريانىڭ كوپتەگەن بولىگى وسى كۇنگە دەيىن سۋ استىندا جاتىر، ازعانا بولىگى ءحىۇ-ءحۇى عاسىرلارداعى ترانسگرەسسيا كەزىندە سۋ باسقان بولاتىن. بەر دوڭەستەرىنىڭ بولۋى عانا «كاسپي ماڭى نيدەرلاندىسى» مادەنيەتىنىڭ ماتەريالدىق ەسكەرتكىشتەرىن تابۋعا كومەكتەستى.

            ءحىىى عاسىردا موڭعولداردىڭ شابۋىلى جايىلىمدىقتاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن بولعاندىعى بىرنەشە قايتارا بولجالدى. ول ورتالىق ازيانىڭ جەدەلدەتىپ كەبۋىمەن بايلانىستى بولدى (ك.ك.ماركوۆ، 1961). ل.س.بەرگ (1947) بۇل كونتسەپتسياعا قارسى بولدى، جانە ونىڭ ويى دۇرىس بولدى، ويتكەنى ءحىىى عاسىردىڭ باسى ورتالىق ازيانى ىلعالداندىرۋدىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن كەزەڭ بولدى. گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو (1926, 1933) اتاپ كورسەتكەندەي، شىڭعىس حان مەن ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ شاپقىنشىلىقتارىنىڭ سيپاتى ءىىى جانە ح عاسىرلارداعى ءبىز سۋرەتتەگەن ءشول اۋدانداردان ستيحيالى تۇردە جالپى قونىس اۋدارۋمەن ەشقانداي بايلانىسى بولعان جوق. بۇندا ازعانا، بىراق وتە جاقسى ۇيرەتىلگەن اسكەري بىرلەستىكتەردىڭ ۇيىمداستىرىلعان جورىقتارىن كورەمىز. ءحىىى عاسىردا موڭعول حاندارى سىرتقى ساياسي مىندەتتەردى اسكەري جولمەن شەشتى، جانە مال باسى مەن ادامداردىڭ كوپ بولۋى وسى ماسەلەلەردى شەشۋگە قۇرالدار بەردى. جاۋلاپ الىنعان جەرلەرگە قونىستانعان موڭعولداردىڭ سانى وتە از بولدى. مىسالى، 200 000 اسكەرىنىڭ ىشىندە تەك 4 000 عانا موڭعولدار بولدى. شىعىس يراندا بال-حوم مەن گەراتتىڭ اراسىندا باستى پوزيتسياعا يە بولۋ ءۇشىن 1 000 اسكەرىن جىبەرەدى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى وسى كۇنگە دەيىن حەزار، ياعني مىڭ دەگەن پارسى سوزىنەن شىققان حەزارەيلەر اتىن ۇستانۋدا. وڭتۇستىك قىتايداعى اسكەري ەلدى مەكەندەر دە وتە از بولدى. (ۆ.س.ستاريكوۆ، 1961). موڭعول اسكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى ءوز وتاندارىنا قايتىپ ورالادى. مۇنىڭ ءوزى دالالاردىڭ كەبۋىنىڭ ءحىىى عاسىرداعى سوعىستارعا ەشقانداي قاتىسى بولماعاندىعىن دالەلدەيدى.

            ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىنىڭ بارىنشا جوعارى كوتەرىلۋى ەڭ جوعارى ىلعالدانۋ ايماعىنىڭ تيان-شاننان ورتالىق ۆولگاعا اۋىسۋىمەن بايلانىستى بولدى. اريدتىق ايماقتاعى وڭتايلى كليماتتىق جاعدايلار پەسسيمالدىققا اۋىسۋى ءتيىس بولاتىن. شىندىعىندا، ءحىۇ عاسىردىڭ باسىندا موڭعول كوشپەلى شارۋاشىلىعى كۇردەلى داعدارىسقا ۇشىرايدى. يۋان ديناستياسى موڭعول حاندارىنىڭ اسكەري مۇمكىندىكتەرى بىردەن قىسقارا باستايدى. ءحىۇ عاسىردىڭ 70-جىلدارى قىتايلىقتار موڭعول ەزگىسىنەن قۇتىلادى، جانە موڭعول حاندارىنىڭ قارسىلاسۋعا كۇشى دە، قۇرالدارى دا قالمايدى. ي.ە.بۋچينسكيدىڭ زەرتتەۋلەرىندەگى (1954, 82,83 بەتتەر) سول كەزدەگى رەسەيدىڭ اۋماعىندا ءحىۇ عاسىردان باستاپ تسيكلون ارەكەتىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى نايزاعاي، جاۋىن-شاشىن، سۋ باسۋ جانە باسقا قۇبىلىستاردىڭ جيىلەگەندىگىن كورسەتكەن پىكىرى ءبىزدىڭ تۇسىنىكتەرىمىزدى راستايدى.

ەڭ جاقىن بەلگى 1587 جىلى دەربەنت قابىرعاسىنا قوسا سالىنعان ابباس شاح مۇناراسىنىڭ دەڭگەيىنە دەيىن، تەڭىز دەڭگەيى تومەندەگەن كەزدە ورناتىلعان. بۇل جونىندە ب.ا.اپپولوۆ (1951, 138 بەت) بىلاي دەپ جازادى: «سول كەزەڭدە سولتۇستىكتەن كەلە جاتقان ءبىر كەرۋەن تاڭەرتەڭ قاقپانى اشقان سوڭ ءارى قاراي قالا ارقىلى ءجۇرۋ ءۇشىن قابىرعانىڭ جانىنا تۇنەپ شىعۋ ءۇشىن توقتايدى. بىراق تاڭەرتەڭ قاقپا قاراۋىلشىلارى كەرۋەننىڭ جوقتىعىن جانە تۇيەلەردىڭ قابىرعانىڭ جانىندا سۋدا تۇرعاندىعىن كورەدى. سودان كەيىن ابباس ءى تۇيەلەر وتە الماۋ ءۇشىن تەرەڭدىگى جەتكىلىكتى جەرلەردە تەڭىزدە ۇلكەن مۇنارا سالىپ، ونى قابىرعا رقىلى بايلانىستىرۋعا بۇيرىق بەرەدى».

            وسى مۇنارانىڭ قالدىقتارىن نەگىزگى دەربەنت قابىرعاسىنا پەرپەنديكۋليار قابىرعا تۇرىندە مينۋس 28م بەلگىدە قازىرگى سۋدان تاۋىپ الدىق. ونىڭ ىرگەسى مينۋس 28,5 م بەلگىسىندە تىكەلەي تەڭىزدىڭ جارتاستى تۇبىنە ۇلكەن جونىلعان تاستاردان ورىلگەن. ياعني، ابباس شاحتىڭ مۇناراسى ساسانيدتەر كەزەڭىندەگى تاستىڭ ۇستىنە سالىنعان. سوندىقتان مۇنارانى سالۋ كەزىندە تەڭىز دەڭگەيى قازىرگىدەن جوعارى بولماعان. ب.ا.اپوللوۆتىڭ ءوزى مينۋس 31,2م ابسوليۋتتىك بەلگىدەگى دەربەنت قابىرعاسىنىڭ ۇلكەن ءۇيىندىسىن مۇنارانىڭ قالدىقتارى دەپ ەسەپتەگەن (ب.ا.اپوللوۆ، 1951,138 بەت). اكۆالانگپەن وسى جەرلەردى زەرتتەۋ كەزىندە ءبىز قالاۋ سيپاتىنا قاراي بۇل ءحۇى عاسىردىڭ مۇناراسى ەمەس، ول ءۇى عاسىردىڭ قابىرعاسىنىڭ قيراندىسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. سونىمەن، 1587 جىلى كاسپي تەڭىزىنىڭ ابسوليۋتتىك دەڭگەيىنىڭ بەلگىسى مينۋس 28.0 م بولعان.

ا.دجەنكينسوننىڭ ساياحاتىنان 30 جىل وتكەن سوڭ تەڭىز 1 مەترگە كوتەرىلگەن جانە ءارى قاراي كوتەرىلۋ جالعاسقان، ويتكەنى 1623 جىلى ماسكەۋ كوپەسى فەدور افاناسەۆيچ كوتوۆ  بىلاي دەپ جازادى: «تەڭىزدەگى قالا (دەربەنت) تۋرالى مۇنارانى وتىزدان الدى دەپ ايتادى، ال قازىر مۇنارا سۋدا وراسان ۇلكەن جانە بەرىك تۇر» (ب.ا.اپوللوۆ، 1951, 138 بەت). وسى مالىمەتتەر كاسپيدىڭ ءحۇى عاسىردا تومەندەگەندىگىن جانە تسيكلوندار جولىنىڭ وڭتۇستىككە، ۆولگا باسسەينىنە اۋىسقاندىعىن كورسەتەدى.

وسى كەزەڭدە سۋدىڭ جەتىسپەۋىنە بايلانىستى حارو-حوتو جانە باسقا بىرقاتار شىعىس ت.ركىستان وازيستەرى جويىلدى (گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلو،1933). موڭعول التايىنىڭ قىراتتارىنداعى باي اڭشىلىق القاپتارى يەسىز شولدەرگە اينالدى، سارى-سۋ جانە شۋ وزەندەرىنىڭ ساعاسىنداعى قازاق كولدەرى تارتىلىپ قالدى، موڭعوليا مەن جوڭعارياداعى كوشپەندىلەردىڭ تابىندارى قىسقارىپ قالدى.

ءبىزدىڭ ۆولگا ساعاسىندا جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرىمىزدىڭ ناتيجەسىندە كاسپي تەڭىزى ءومىرىنىڭ جاڭا گەولوگيالىق تاريحىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق پايدا بولدى. حۆالىن كەزەڭىنەن كەيىن ۆولگا وزەنىنىڭ ساعاسىندا شىعىستان باتىسقا شەكتەسىپ جاتقان جاڭا كاسپي تەڭىز جازىعى قازىرگى ۆولگانىڭ شوگىندىلەرى جاتقان نەگىز بولا الادى. ساعاسىنان سولتۇستىككە قاراي، اعىسپەن جوعارى ساعا تارامدارى جاڭا كاسپي تەڭىز شوگىندىلەرىنە كىرەدى، سونىمەن بىرگە ولار اعىسپەن جوعارى قاراي ەجەلگى جوعارى جانە تومەنگى حۆالىن شوگىندىلەرىنە كىرەدى.

جايىلما القاپ شوگىندىلەرىنىڭ قيماسىنىڭ حرونولوگيالىق مالىمەتتەرى قازىرگى جايىلما القاپتىڭ ءبىرىنشى الليۋۆي قاباتىن كاسپي تەڭىزىنىڭ قازىرگى جاعالاۋ شەگىمەن سالىستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسى قاباتتىڭ نەگىزىنەن ءحىىى-ءحىۇ عاسىردىڭ كەراميكاسى تابىلدى، وسى قابات كەيىنگى 500-600 جىلدا پايدا بولعان.

ەكىنشى قابات ءۇشىنشى قاباتتىڭ شوگىندىلەرىن جابادى، جانە قۇرامىندا مول قاراشىرىك بار. سوندىقتان ءبىز ونى مينۋس 19 م ابسوليۋتتىك بەلگىسىنە جەتكەن كاسپي تەڭىزىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيىمەن سالىستىرامىز. وسى بەلگىلەردە ءۇىى-ءحى عاسىردىڭ تۇرىك كەراميكاسى بولمايتىن كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋ شەگى بايقالادى. وسى ترانسگرەسسيانىڭ تەڭىز شوگىندىلەرى بۋشما تارماعىنىڭ قورعاندارىندا جاتىر.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن قيمانىڭ ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى قاباتتارى كاسپيدىڭ تومەندە تۇرۋ كەزەڭىنە جاتقىزىلادى، ياعني حازار قاعاناتىنىڭ وركەندەگە داۋىرىنە جاتادى. وسى قاباتتار كاسپي تەڭىزىنىڭ مينۋس 32م دەڭگەيىمەن سالىستىرىلادى.

بەسىنشى جانە التىنشى قاباتتاردى ءبىز كاسپيدىڭ تومەندە تۇرۋ كەزەڭىنىڭ الدىنداعى ۋاقىتتان بارىنشا جوعارى دەڭگەيىمەن ەرەكشەلەنەدى جانە مينۋس 25 م بەلگىسىندە ورنالاسقان تەڭىزدىڭ جاعالاۋ شەگىمەن سالىستىرىلادى. وسى كەزەڭدى تاريحقا دەيىنگى ۋاقىت دەپ بەلگىلەۋ قاجەت.

تاريحي دەرەكتەر مەن ارحەولوگيالىق تابىلعان زاتتار باسقا ەشقانداي ادىستەرمەن قول جەتكىزىلمەيتىن، ابسوليۋتتىك ۋاقىت بەلگىسىنىڭ تورتتىك گەولوگياسىنا ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇنىڭ نەوتەكتونيكا جانە قازىرگى گەولوگيالىق ۇدەرىستەردىڭ جىلدامدىعىن زەرتتەۋدە ءمانى زور.

تاريحي جانە فيزيكا-گەوگرافيالىق زاڭداردى جانە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىن اشۋ، ءبىر جاعىنان، كوپتەگەن تاريحي وقيعالارعا جاڭاشا قاراۋعا، ەكىنشى جاعىنان، - وسى وقيعالارعا گەوگرافيالىق ورتانىڭ اسەرىنىڭ دەڭگەيىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. كەڭىستىكتەگى تابيعي جاعدايلارعا گەوگرافيالىق تالداۋ جاساۋ، وسى ەكى تابيعي-تاريحي كەشەندەردىڭ ءوزارا بايلانىسىن اشۋ سياقتى ءبىز قولدانعان تاريحي زەرتتەۋلەر ءادىسى ەۋرازيا كوشپەندى حالىقتارىنىڭ تابيعي جاعدايدا دامۋىن قاراۋعا جانە تاريحي وقيعالاردىڭ ساياسي سيپاتىن فيزيكا-گەوگرافيالىق جاعدايلاردىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى وقيعالاردان اجىراتا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

كورسەتىلگەن اسپەكتىدە تاريحي فاكتىلەردى قاراستىرۋ تابيعي جاعدايدى بەلگىلەيتىن گەوگرافيالىق ورتانىڭ ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ورماندى دالا ايماعى حالىقاتىرىنىڭ تاريحي دامۋى بارىسىندا ۇلكەن رول اتقارعاندىعىن جانە ۇلى مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرىنداعى شەشۋشى فاكتور بولعاندىعىن كورسەتەدى. كەي جاعدايدا بيلەۋشىلەردىڭ دارىنى مەن ۇلىلىعى ولاردىڭ حالىقتارىن جويىلىپ كەتۋدەن قورعاي المادى، ال باسقا جاعدايلاردا قاتارداعى جاي حاندار ءوز ورداسىنىڭ كۇش-قۋاتىن ساقتاپ قالۋعا كۇش-قايراتى بولدى. ارينە، بەرىك تەڭ جاعدايلاردا كوسەمدەردىڭ دارىنى مەن باتىلدىعىنىڭ زور ءمانى بولدى، بىراق ەۋرازيانىڭ ورماندى –دالا ايماعىنىڭ حالىقتارىنىڭ تاعدىرىن جاۋىن-شاشىن مەن جاسىل شوپتەر شەشتى.