وزگەگە وزەۋرەمەيتىن ءور ولكەنىڭ ءوز ادەبيەتى، ءوز مادەنيەتى، ءوز ارحيتەكتۋراسى، قىسىلعان كەزىندە قول جايىپ، قۇلشىلىق ەتەتىن ءوز اۋليە-امبيەلەرى بار. وزەنى مەن كولى جوق تابيعاتى قاتاڭداۋ ولكەدەگى ءومىر ءنارى – سۋ كوزىن جەتى قات جەر استى قاباتتارىنان قاپىسىز تاباتىن قۇدىقشىلارىن دا قاسيەت يەلەرى دەمەسكە بولماس. وزگەگە تيىسپەي ءوز بەتىمەن ەركىن ءومىر كەشۋدى قالايدى. ال وزىنە تيىسكەننىڭ جاعاسىندا قولى كەتۋگە بار. وزگەلەردە كەتكەن ەسەسى دە جەتەرلىك. ءبارىن جيىپ-تەرىپ تارازى باسىنا تارتىپ جاتپايدى. باستىسى دوستىققا دەگەن اق ادال نيەتپەن سوزىلعان بىلەك بولسا بولدى، ءتۇيىنى كۇردەلى نەبىر استارلى داۋلاردى دا  ىستىق جۇرەك ارقىلى «ساقال سيپار» كەلىسىممەن بىتىرە سالادى.

         بۇل ولكەگە اتباسىن تىرەگەن شەتەلدىك ساياحاتشىلاردىڭ كەيبىرى «تابيعاتى قاتال، قاتىگەز ولكە» دەپ قارعاپ كەتسە، كەيبىرى «اسپان جۇلدىزدارى جەرگە تامشىلاپ توگىلىپ جاتاتىن جۇمباق قۇبىلىستى ولكە» دەپ العاشقى اسەردىڭ تاڭدانىسىن جاسىرا الماي ىقىلاسىن توگىپ كەتەدى. بىراق سونىڭ بىرىنە بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ ساسقان، نە ەكىنشىسىنە قۋانىشىن قوينىنا سىيعىزا الماي  ارناسىنان توگىلىپ تاسقان كەزى جوق. بۇل ءوڭىر جەر بەتىنە شىم-شىم شىعىپ جاتاتىن قارا مايدى باياعىدا، اتام زاماننان بەرى قاجەتتەرىنە جاراتىپ كەلدى. وعان «مۇناي» دەپ ات قويىپ، ايدار تاقتى. قازاق مۇنايىنىڭ اتاسى – قاراشۇڭگىل سول كەزدە تەرريتوريالىق جاعىنان اداي وكرۋگىنىڭ قۇرامىندا بولاتىن...

وزگەگە وزەۋرەمەيتىن ءور ولكەنىڭ ءوز ادەبيەتى، ءوز مادەنيەتى، ءوز ارحيتەكتۋراسى، قىسىلعان كەزىندە قول جايىپ، قۇلشىلىق ەتەتىن ءوز اۋليە-امبيەلەرى بار. وزەنى مەن كولى جوق تابيعاتى قاتاڭداۋ ولكەدەگى ءومىر ءنارى – سۋ كوزىن جەتى قات جەر استى قاباتتارىنان قاپىسىز تاباتىن قۇدىقشىلارىن دا قاسيەت يەلەرى دەمەسكە بولماس. وزگەگە تيىسپەي ءوز بەتىمەن ەركىن ءومىر كەشۋدى قالايدى. ال وزىنە تيىسكەننىڭ جاعاسىندا قولى كەتۋگە بار. وزگەلەردە كەتكەن ەسەسى دە جەتەرلىك. ءبارىن جيىپ-تەرىپ تارازى باسىنا تارتىپ جاتپايدى. باستىسى دوستىققا دەگەن اق ادال نيەتپەن سوزىلعان بىلەك بولسا بولدى، ءتۇيىنى كۇردەلى نەبىر استارلى داۋلاردى دا  ىستىق جۇرەك ارقىلى «ساقال سيپار» كەلىسىممەن بىتىرە سالادى.

         بۇل ولكەگە اتباسىن تىرەگەن شەتەلدىك ساياحاتشىلاردىڭ كەيبىرى «تابيعاتى قاتال، قاتىگەز ولكە» دەپ قارعاپ كەتسە، كەيبىرى «اسپان جۇلدىزدارى جەرگە تامشىلاپ توگىلىپ جاتاتىن جۇمباق قۇبىلىستى ولكە» دەپ العاشقى اسەردىڭ تاڭدانىسىن جاسىرا الماي ىقىلاسىن توگىپ كەتەدى. بىراق سونىڭ بىرىنە بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ ساسقان، نە ەكىنشىسىنە قۋانىشىن قوينىنا سىيعىزا الماي  ارناسىنان توگىلىپ تاسقان كەزى جوق. بۇل ءوڭىر جەر بەتىنە شىم-شىم شىعىپ جاتاتىن قارا مايدى باياعىدا، اتام زاماننان بەرى قاجەتتەرىنە جاراتىپ كەلدى. وعان «مۇناي» دەپ ات قويىپ، ايدار تاقتى. قازاق مۇنايىنىڭ اتاسى – قاراشۇڭگىل سول كەزدە تەرريتوريالىق جاعىنان اداي وكرۋگىنىڭ قۇرامىندا بولاتىن...

مىڭعىرعان مالعا قىتىمىر قىستا جىلى دا، جايلى ء(وز اياعىمەن جايىلىپ شىعاتىن) ماڭعىستاۋدىڭ وزگە وڭىرگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەرى ەرەن. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، مەنىڭشە «مان» (نەمىسشە ادام ۇعىمىن بەرەتىن) ءسوزىنىڭ ماڭعىستاۋدىڭ ەتيمولوگيالىق تەگىنە ەش قاتاسى جوق. توپونوميكا سول جەردى مەكەندەگەن ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن، كاسىبىنەن، ادەت-عۇرپىنان حابار بەرەتىن قاراپايىم ومىر–تىرشىلىگىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى بولىپ تابىلادى. ونى ورىنسىز بىلىمپازدىقپەن تەرەڭدەتىپ، توبەدە ءىلىنىپ تۇرعان تياناعى جوق نارسە ءتارىزدى ءار جارعا ءبىر سوعۋ دۇرىس ەمەس، ونىڭ ءتۇپ اتاسى بار بولعانى «مىڭ قىستاۋ» دەگەن عانا ءسوز. تاس ءۇي سالمايتىن كوشپەندىلەر ءۇشىن قىستاپ شىعۋعا قولايلى، ىقتاسىنى مول جەر. انىقتاماسى وسى. «مانگىشلاك» دەگەنىڭىز – مىڭقىشلاق، تۇركىلەردىڭ وزگە ءبىر تىلىندەگى مىڭقىستاۋ.

ماسەلەن، قاراڭىز، ماڭسۋالماسىڭىز – مىڭسۋالماس، ياعني، مىڭ باس مال سۋ ىشسە دە ورتايمايتىن، سۋالمايتىن  قۇدىق-بۇلاق. تامشالىڭىز – تامشىلى، ياعني، توبەدەن تومەنگە تامىپ تۇرعان كوپ تامشى، سەنبەسەڭىز سول تامشالىعا بارىپ كوزىڭىزبەن كورىڭىز. قازاق تىلىندە «ى» ءارپىنىڭ ءسوز ورتاسىندا «ا»-عا اينالىپ كەتەتىن زاڭدىلىعى بار. وعان الماتىنىڭ مىسالى دا دالەل، ونى ءبىز سوڭعى كەزگە دەيىن «الما - اتا» دەپ جازىپ جۇردىك.

تاپ وسىعان ۇقساس ماڭعىستاۋدا دا ءبىر جەر اتاۋى بار، ول «مان-اتا»، بۇرىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا «ماناتى» بولىپ ايتىلاتىن، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سوڭعى كەزدە «اتاعا» اينالىپ كەتتى. بۇل ماننىڭ دا مىڭ سوزىنە جانامالاپ بولسىن قاتىسى بولۋى مۇمكىن. بىزدەن گورى جەر اتاۋىنا جاقىن كوزىمىز كورىپ قالعان شەجىرە قارتتار، «ماناتىنىڭ تومەنىندە بەيىت تۇر، ول بالەنشە دەگەن اۋليە اتالارىڭ، بالەن مەزگىلدە بالەن وقيعادان قايتىس بولعان» دەپ ايتپايتىن. بار ايتاتىندارى:  «ماناتى اسۋىنا شىعاردا ءبىر تۇرىپ، سوسىن باسىنا شىققان سوڭ ءبىر تۇرىپ، الدى ارتىڭدى بايقاپ ال».

اسىرەسە جاۋىندى-شاشىندى مەزگىلدەردە جۇرگىنشىنى ارۋاقتارعا سىيىندىراتىن اسۋى قيىن شاتقال (بۇرىنعى جول سورابى وتە قاۋىپتى ەدى), بىزشە دۇمشەلەردىڭ ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى نەگىزسىز ارۋاقتى ورىنعا اينالىپ كەتە بارعان ءتارىزدى. مۇسىلمان ءدىنى وقۋعا، عىلىمعا اسا ىقىلاستى، وزىنە ورىنسىز نارسەلەردى تىقپالاپ، جاپسىرا بەرگەندى قالامايدى. بۇرىن تومەندە تاستان ۇيىلگەن بەلگى تۇراتىن، جۇرگىنشىلەر سول جەرگە تۇرىپ، ءۇستىرت ۇستىنە امان شىعۋلارى ءۇشىن دۇعا جاساپ، ازىناۋلاق تيىن-تەبەنىن تاستاپ، ساپارىن ودان ءارى جالعاستىراتىن. ەندى سول تاس بەلگىنى بىرەۋلەر بەيىتكە اينالدىرىپ، وندا جاتقان ادامنىڭ ەسىمىن دە، بەلگى قويعان ادامنىڭ ەسىمىن دە جازىپ قويعان. نە سەبەپتى ولاي ىستەلگەنى، قانداي دالەلدەرگە سۇيەنىلگەنى تۋرالى دەرەكتەردى  باياندايتىن ماتەريالدار  كوزىمىزگە تۇسە قويمادى.

بىزدىڭشە ول تاستان ۇيىلگەن بەلگى عانا. ونداي بەلگىنى قازاقتار وبا دەپ تە اتايدى. بەيبىت زاماندا تاۋ مەن توبە باستارىنا، نە ءجۇرۋى قيىن ەرەكشە جەرلەرگە بۇلاي تاس قالاپ كەتۋ – بىرىنشىدەن اداسپاۋ ءۇشىن كوش جولىن بەلگىلەۋ، باعىت-باعداردى انىقتاۋ، ەكىنشىدەن سول تۇسقا ايالداۋ، تىنىعۋ، ت.ب. وبانىڭ باعدار رەتىندەگى ءمانى زور. ماناتى استىنداعى وبا: «الدىڭدا قاۋىپتى اسۋ بار، ابايلا!» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. ول جەردە ەشكىمنىڭ مۇردەسى جاتقان جوق، ءداستۇر بويىنشا جۇقپالى اۋرۋمەن ولگەن نەمەسە وزىنە-ءوزى قول جۇمساعان ادام عانا جالعىز جەرلەنەدى. ال بۇعان يلانبايتىندار بولسا، ول جەردە ادام سۇيەگىنىڭ بار، جوعىن قازىرگى زاماناۋي قۇرالدارمەن انىقتاۋعا ابدەن بولادى ەمەس پە؟

Abai.kz