بۇل ستسەناري تۋرالى ءالى تالاي ايتىلار، جازىلار... بۇگىندە قازاق كينوسى قاي دەڭگەيدە، كىمگە كەرەك دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلىپ جاتقان كەزدە وسى دۇنيەنى قادىرلى وقىرمان نازارىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم.

سماعۇل ەلۋباي، مۇحتار قۇل-مۇحامەد، ديدار امانتاي، دوسحان جولجاقسىنوۆ سىندى ازاماتتاردىڭ ايتقان جىلى سوزدەرى شابىتقا شابىت قوسقانداي بولدى.

ءيا، بۇل ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراگوز» پەساسىنىڭ جەلىسىندە جازىلعان. ديدار باۋىرىم ايتقانداي، تار زاماندا ايتىلماعان ءسوزدى بۇگىن كوتەرۋدى ءجون كوردىك. ونىڭ ۇستىنە، اۋەزوۆ ەكرانعا شىقپاعالى ەلۋ جىلدان اسىپتى. كەزىندەگى «قاراش-قاراش» پەن «كوكسەرەكتى» تۇسىرگەن بولاتبەك شامشيەۆ پەن تولومۋش وكەەۆ ەدى. ەندى وسى دۇنيەنى پيتچينگكە قوسقالى وتىرمىن. ۇلتتىق دۇنيە حالىقتىڭ قازىناسى عوي. قازاق ەلىنىڭ سايىن دالاسىنا العاش كەلگەن «قارا شەكپەندەردى» كورسەتۋ سۋرەتكەردىڭ مىندەتى دە بورىشى دەپ بىلەمىن...

تالعات تەمەنوۆ

اي-قاراگوز

(م.اۋەزوۆتىڭ پەساسىنىڭ جەلىسى بويىنشا.)
تالعات تەمەنوۆ

1 ساحنا

دۇنيەنىڭ ءبارى اق بوران. جەردە كوك تە اق بۇرقاسىنعا اينالعان. ىلگەرى اتتاعان ءاربىر قادامىڭدى كەۋدەدەن سوققان جەل كەرى يتەرەدى. ۇستەرىندە تون بەت-اۋزىن شامدىپ وراعان ەكى ادام  ات ۇستىندە ازەر ءىلبيدى. بوراننىڭ سوققان قاتتىلىعى سونشاما ات باسقان ءىز لەزدە قارعا كومىلەدى.

الىستان ءبىر ءۇيىر قاسقىرلار جورتىپ كەلەدى. ورتادا كوكجال ءبورى. بۇل وسى ءۇيىردىڭ ابادانى. كوپتى كورگەن... ناعىز اككى ابادان. بوران تەك اتشىلاردىڭ عانا ەمەس، دالا تازىسى قاسقىرلاردىڭ دا ءىزىن لەزدە جاسىرىپ كەتەدى.

قاسقىرلار  بىر ءسات توقتاي قالىپ الدىڭعى اياقتارىمەن قار شاشىپ،  مىنا بوراندا كەزدەسكەن ولجاعا تەزىرەك جەتسەك دەگەن سەكىلدى ۇليدى.

ات ۇستىندە ابدەن توڭعان 7-8 جاسار قىز قاسقىردىڭ ۇنىنەن ودان سايىن ەسى كەتىپ قورقىپ كەلەدى. بىرەسە ارتىندا وتىرعان اناسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ، بىرەسە اناسى ايتقان ءسوزدى قايتالاپ «شۋ، شۋ جانۋار» دەپ ول دا ايقايلايدى. ات ۇستىندە وتىرعان ايەل بىرەسە الدىنا، بىرەسە ارتىنا قاراپ اتىن قامشىلاپ «شۋ،شۋ جانۋار! ەي اللا ءوزىڭ ساقتاي گور!» دەپ كۇبىرلەيدى.

قاسقىردىڭ ءۇيىرى ات ۇستىندەگى جولاۋشىلارعا وتە جاقىنداماي الىستان وراعىتادى. ورتاداعى ابادان ەكى كوزى جالت-جۇلت ەتىپ بىرەسە جاتا قالىپ تاعى دا قار شاشادى. ابدەن شارشاپ تيتىقتاعان اتتىڭ كوزىنىڭ استى مۇز. اۋزىنان شىققان بۋ لەزدە جوق بولىپ، ومبى قاردى ازەر اتتاعان جانۋار ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي. ىلگەرى جۇرگىسى كەلمەيدى. تەك امالسىزدىقتان ءىلبيدى.

ۇستىندە تەرى تون، باسىندا تۇلكى تىماق ۇزىن بويلى بالا جىگىت ماڭ دالادا اق قارمەن مالتىپ كەلەدى. بەت-اۋزى قاس-كىرپىك اپپاق مۇز بولىپ قاتىپ قالعان. ونىڭ يىعىندا ءشيتى مىلتىق، تاقىمىندا شوقپار.  ومبى قارعا مالشىنعان قاراقوڭىر ات ازەر جىلجيدى. بۇل سىرىم بولاتىن. ول الدىنا ءبىر جان-جاعىنا ءبىر قاراپ.

– ەي ەي ەەەەي ! كىم بار؟ قاراگوز! قاراگوز قايداسىڭ؟ –دەپ ايقايلايدى.

– سىرىم كۇن سۋىتىپ بارادى. – ايقايلادى ەكىنشى اتتى.

– قاس قارايىپ كەلەدى. –دەدى ءۇشىنشى قارا مۇرتتى جىگىت.... ونىڭ دا قاسى مۇرتى اپپاق قار.

– قاسقىرلار ءجۇر ماڭايدا. –دەدى قايتا ءبىرىنشى جىگىت.

– سەندەر قايتا بەرىڭدەر! – دەپ ايقايلاعان- سىرىم. ول اتىنا قامشى سالدى دا ىلگەرى شاپقان. دۇرىسى ازەر-ازەر تارتقان. اق بوران قاسقىرلاردىڭ ۇلۋىنا قوسىلىپ مىنا شەتسىز-شەكسىز اق بوزاڭ دالانى قورقىنىشتى كۇيگە بولەگەن.

ءبىر ءسات ورتاداعى ابادان توقتاپ اسپانعا قاراپ ۇليدى دا، ات ۇستىندەگى پاناسىز ەكى جولاۋشىعا جاقىنداي تۇسەدى. وسقىرىنعان اتتىڭ كوزى الارىپ، ەزۋىندەگى اۋىزدىقتى قارش-قارش شاينايدى. ايەل دە قاسقىرلاردى كورگەن. ول ءبىر ءسات ات ۇستىنەن دومالاپ قارعا كۇلپ ەتىپ ءتۇستى دە، قامشىمەن جانۋاردى تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ايەل قاسقىرلارعا، قاسقىرلار وعان قارادى. ولار تاياق تاستام جەرگە جاقىنداعان ەكەن. بۇل كەزدە ولار بيىك توبە باسىنا كوتەرىلگەن-ءدى. كىشكەنە قىز موينىن سوزىپ شاراسىز كوزىندەگى جاسى مۇزعا اينالادى.  ايەل قولىنداعى تاياقپەن اتتىڭ باسىنان توپەلەي ۇرا بەردى. جىلقى شەگىنىپ  ىلگەرى ۇمتىلا بەرگەندە ءسۇرىنىپ بارىپ دومالاي جونەلدى. ۇستىندەگى قىزبەن بىرگە جار باسىنان تومەنگە قۇلاعان. اسپان مەن جەر شىر كوبەلەك اينالىپ مىناۋ جارىق دۇنيە اپپاق توزاڭعا ورانعان. شىلبىردان ۇستاعان ايەلدە اتتىڭ سوڭىنان تومەنگە ۇشىپ ءتۇستى. قۇلاعىنا تەك «اپا!اپپا!» دەگەن تالىقسىعان ءۇن عانا كەلدى.

مىنا عالام اپپاق توزاڭ، اپپاق قار شاڭىنا ورانعان. تەك قانا كىشكەنتاي قىزدىڭ «اپا..اپااا» دەگەن ءۇنى عانا مىنا جەر بەتىنە جاڭعىرعان. بۇل ۇننەن، بۇل ۇرەيدەن ءتىپتى قاسقىرلاردىڭ ءوزى كەيىن شەگىندى. اق توزاڭنىڭ ىشىنەن الدىمەن ەسىن جيعان ايەل بولدى.

– قاراگوز! قاراگوز! قىزىم! قايداسىڭ؟ –دەگەن ايقايلاپ.

ات ۇستىندەگى بوزبالا جىگىت ءبىر كەزدە ەرتوقىمنىڭ ۇستىنە قارعىپ شىقتى. ول ءبىر داۋسىمەن مىنا سۇرىقسىز الەمگە ايقاي سالدى.

– قاراگوز! قارا  گووز! ەەەەەي! كىم بار؟ ە-ە-ەي! قا-ارررر-ا-گ-ءو-ءووو-زززز!

تاۋ توبە بوپ قالعان اق قاردىڭ اق توبەنىڭ اراسىنان الدىمەن ايەلدىڭ باسى كورىندى. ول قاردى كوسىپ-كوسىپ جىبەردى. سونان-سوڭ قار استىنداعى اتتىڭ باۋىرىنداعى قايىس تارتپانى كەزدىكپەن ورىپ-ورىپ جىبەردى. اتتىڭ كوزى الارىپ، تاناۋى جەلبىرەپ ازەر دەمالادى. ايەل قىزىن قۇشاقتاپ  «قىزىم! قاراگوز! امانبىسىڭ؟ » دەدى. قىز ەسىن ەندى جيعان. سوسىن باقىرىپ جىلاپ جىبەردى.

– قورىقپا قىزىم. –دەدى ايەل ەنتىگە دەمالىپ. سوسىن ول ەرتوقىمدى قاردىڭ ۇستىنە توسەپ، اتتىڭ  باۋىرىنا تىقپالادى.

– قاراگوز قىزىم!- دەدى ايەل داۋسى قاتايىپ- سەن قورىقپا. «ءبورىنىڭ ءتاڭىرى بولسا، ءبىزدىڭ اللامىز بار!» - ول ۇستىندەگى تونىن شەشىپ قىزىنىڭ ۇستىنە جاپتى.

– مەن... مەن قورقىپ تۇرمىن.-دەدى قىز جىلاپ.

– سەن قورىقپا قىزىم. مەن كەلەمىن. بىراق سەن ەشقايدا كەتپە.

– اپا... اپاااا. سەن كەتپەشى. –دەدى قىز بار داۋسىمەن ايقايلاپ.

ايەل قىزىنا كورسەتپەي ءوز بىلەگىن ءوزى وسىپ جىبەردى دە، قىزىنىڭ جىلاعان داۋسىنا قاراماي ونىڭ ءۇستىن قارمەن كومدى. باسىنداعى قىزعىلت ورامالدى قولىنداعى تاياقتىڭ باسىنا بايلاپ جانشىدى دا، سوسىن ءدوڭ باسىنا تۇرا جۇگىردى. ازۋلارى اقسيعان قاسقىرلار ايەلدىڭ سوڭىنان ەرە جونەلدى.

دۇنيە اپپاق بوزاڭ، اپپاق بوران. قالىڭ قار بەتىندەگى قىلتيعان اقسەلەۋ مەن قىزعىلت توبىلعى عانا جەلمەن بىرگە مايىسىپ سىنارداي تەربەلەدى.

بوزبالا مىنگەن قاراكەر اتتىڭ قۇلاعى قايشىلانىپ وسقىرىنىپ تۇرىپ قالدى. جىگىت قىزعىلت گۇلدى ورامال بايلانعان تاياقتى كوزى شالدى. ول اتتان دومالاي ءتۇسىپ سايعا قاراي مالتىعىپ جۇگىرە بەردى. ول قولىمەن،  ەتىگىمەن جان ۇشىرا ومبى قاردى قازا بەردى، قازا بەردى. مىنە ول ءبىر ءسات قار استىنداعى قىزدىڭ كيىمىن كوردى.

– قاراگوز! قاراگوز! ءتىرىسىڭ بە اينالايىن! – دەدى سىرىم ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي.

كىرپىگى عانا قيمىلداعان قاراگوزدىڭ نە ءتىرى، نە ولگەنى بەلگىسىز.

– ءتىرىسىڭ بە قاراگوز؟

قاراگوز بىردەڭە دەگەندەي ەرنى عانا جىبىرلاعان.

– ەي اق توبە! ەي دۇنيە! قاراگوزدى كەزدەستىرگەن قۇدىرەتىڭنەن اينالدىم. –دەدى جىگىت.

– اپپپااا...اپپپپ قققايدا؟ –دەدى قاراگوز.

سىرىم كىشكەنە قىزدىڭ بەتىن. قولىن قارمەن ۋقالادى.

اينالا تولعان ءتۇز تازىسى قاسقىرلاردىڭ قاق ورتاسىندا جالاڭ اياق جالاڭ باس ايەل ءۇنسىز عانا سۇرلانىپ تۇردى. بىلەگىنەن اققان قىزىل قان ول جەردى قىپ-قىزىل تۇسكە بوياپ تۇر.

ت    ي   ت   ر   ى

2 ساحنا

ارادا 10 جىل وتكەن سوڭ.

باسىنان قار كەتپەگەن تاۋ ەتەگى قاراعاي مەن ەمەنگە مالىنىپ تۇر. ودان تومەنگە قاراي سىلدىراپ اققان ەرتىس وزەنى جاعاسىندا شۇبىرعان مال. قۇلىندارى كىسىنەگەن ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى، تابىن-تابىن ءىرى قارا. ال ەتەكتە قورا-قورا قوي-ەشكى.

توبەدەگى جۇمىرتقاداي اپپاق كيىز ۇيلەر كۇنمەن شاعىلىسىپ ەرەكشە كورىنىس بەرەدى. ۇلكەن توبەنىڭ باسىندا ون التى قاناتتى كيىز ءۇي. ەسىك الدى باقانمەن كەرىلگەن ۇلكەن كولەڭكە. كيىز ءۇيدىڭ ابزەل ويۋ-ورنەگى بۇل ءۇيدىڭ وزگەلەردەن ەرەكشە ەكەنىن دالەلدەپ الىستان مەن مۇندالايدى.

ۇلكەن ءۇيدىڭ تورىندەگى اعاشتان جاسالعان ءداۋ ويۋلى تاقتا جەتپىستى اۋقىمداعان كەمپىر وتىر. قولىندا اپپاق مارجانداي تاسبيح. تاسبيحتىڭ تارتقان ءار تاسى باياۋ جىلجيدى. ءاجىم باسقان ورتاڭعى ساۋساقتا قىزىل كوك گاۋھار جۇزىك. ول شاڭىراقتان تۇسكەن كۇن ساۋلەسىمەن جارق-جۇرق ەتەدى. بەتىندەگى ءاجىم بولماسا كەمپىردىڭ جاس كەزىندە كورىكتى بولعانى بايقالادى. كەمپىردىڭ قاسىندا كۇتۋشى 2-3 ايەل ونىڭ ار جاعىندا قارا ساقالدى ساۋىت كيگەن باتىر تۇر. بوساعا جاقتا باسى جالاڭباس، قاقشيىپ قاراپ وتىرعان ەڭگەزەردەي ەر ادام.  ونىڭ ار جاعىندا باسى تاڭۋلى كۇزەتشى جىلقىشى اسەت وتىر. توردەگى كەمپىر باسىن كەكشەڭ ەتكىزىپ «سويلە» دەگەندەي يشارات جاسادى. ەر ادام قامشىسىن الدىنا تاستادى.

– ۋا قاسيەتىڭىزدەن اينالايىن ءداۋ اپا! بۇگىندە ءسىز تەك قانا ورتا ءجۇزدىڭ عانا اناسى ەمەس، بۇتكىل التى الاشقا ورتاقسىز. كەشەگى وتكەن دومالاق اناداي، تاتاردىڭ سۇيىنبيكە حانشاسى سەكىلدى ءوزىڭىزدىڭ ادىلدىگىڭىز بەن اقىلىڭىز جەر-جەرگە جەتكەن كەيۋاناسىز. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق». ايتپاسقا امال قالماعان سوڭ وزىڭىزگە كەلدىم. كورشى اۋىل ەتەكبايدىڭ جىگىتتەرى وتكەن تۇندە ءۇش ايىر جىلقىمىزدى ايداپ كەتتى. كۇزەتشىلەردى سوققىعا جىعىپ، مىنا ءىنىم اسەتتىڭ باسىن جاردى. ءداۋ-اپا، بىزدە قالجا جەگەن انادان تۋعانبىز. ءبىز دە اتا جولىن قۋعان ۋاق دەگەن ەلدىڭ بالاسىمىز.بۇعان نە دەيسىز؟ جوق الدە ارۋاعىنان اينالايىن اكەمىز باقتىبەكتىڭ كوزى كەتكەننەن سوڭعى باسىنۋ ما؟ نە شەشىم ايتاسىز شەشە؟ –دەدى.

كەمپىردىڭ قولىنداعى تاسبيح توقتاپ قالدى. ول باسىن كوتەرگەندە قىسىق كوزدەرى باعجاڭ ەتە قالدى.

– ەسەت باتىر –دەدى ءداۋ اپا-ەگەر ايتقانىڭ راس بولا مۇنى كورگەنسىزدىك دەيدى. «باسسىز ءۇيدىڭ ءيتى وسىراق.» «تۋرا بيدە تۋعان جوق» ەي، سادىرباي –دەدى كەمپىر قاسىنداعى ساۋىتتى ەركەككە قاراپ. –مىنا ءسوزدى تىڭداساڭ... اناۋ بەتىمەن كەتكەندەردى جاۋاپقا تارت. تەك كوزىمە كورسەتپە. ەل ىشىندەگى تەنتەكتى تىيماساڭ، ءتورىڭ دە، كورىڭ دە بىلعانادى. ءبىرىن قالدىرماي يت جەككەنگە ايدات.

سادىرباي باتىر  ۇنسىز عانا ەسەت باتىرعا ءبىر، كەمپىرگە ءبىر قارادى دا:

– ايتقانىڭىز بولسىن ءداۋ-اپا! –دەدى.

ءداۋ اپا سوسىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن يشارات ەتتى.

– ات شابان ايىپ بىزدەن، ەسەت شىراعىم ارنايى وزدەرىڭە وتاۋ تىگىپ، مال سويامىز. اينالايىن اسەت بالام، باس جارىلسا بورىك ىشىندە... ەسەت باتىر باقتىبەكتىڭ ونەگەلى ۇرپاعى ەكەندەرىڭدى دالەلدەپ جاتسىڭدار! ءتاڭىرى جارىلقاسىن! –دەدى.

– اۋمين  ءداۋ-اپا!

– دۇنيە تۇرعانشا تۇرىڭىز! –دەپ اعالى-ءىنىلى ەكى باتىر بەتتەرىن سيپاعان.

ولار ەسىك الدىنا شىققاندا سادىرباي ەكى باتىرعا بۇرىلدى.

– ەرتەڭ بىزگە قوناق بولىڭدار. ءداۋ-اپانىڭ نەمەرەسىنە مىنا دوسان ەلىنەن قۇدالار كەلە جاتىر.

– ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن! –دەدى ەسەت باتىر.

اۋىلدىڭ ءبارى تويعا دايىندىقتى باستاپ كەتكەن. انە بىرەۋلەر سوياتىن جىلقىلارىن دايىنداپ الەك. ەندى بىرەۋلەر اربامەن وتىن ءتۇسىرىپ، ەندى ءبىر ايەلدەر قازاندا باۋىرساق پىسىرگەن كورىنىس.

ىشتەگى ءداۋ-اپاعا جۇپىنى كيىنگەن قىرىقتى شامالاعان ەركەك يمەنە كىرگەن. قاسىندا جاپ-جاس ەر بالا بار.

– امانسىز با ءداۋ-اپا- ەركەك ءيىلىپ سالەم بەردى. جاس جىگىت جۇگىرىپ بارىپ كەمپىردىڭ قولىنان ءسۇيىپ سوسىن ونى ماڭدايىنا تيگىزگەن.

– قاي بالاسىڭ؟ –دەدى ءداۋ اپا

– قاسيەتىڭنەن اينالايىن ءداۋ اپا، مەن وسى اۋىلدىڭ جىلقىشىسى تۇرسىنبەك بولام.

– ءاااا –دەدى ءداۋ اپا- انا جىلقىشى دۇيسەبەكتىڭ بالاسىمىسىڭ؟

– ءيا –دەدى تۇرسىنبەك. –مىناۋ مەنىڭ بالام. بەس قىزدان سوڭ كورگەن جالعىز ۇل. تالابى جاقسى. قازىر كەز-كەلگەن كىتاپتى وقي بەرەدى. –دەدى تەرلەپ-تەپشىپ.

– قۇلاعىم سەندە. –دەدى ءداۋ اپا.

– وسى ءبىر جاپىراعىمدى وقىتسام دەيمىن. ورىستىڭ وقۋىنا بەرىپ ومبىعا جىبەرسەم دەگەم. بىراق تا... مەنىڭ شامام جوق.

– جاسىڭ قانشادا، -دەدى ءداۋ اپا جاس بالاعا.

– وندا - دەدى بالا - ءداۋ اپا مەن ءوز بەتىممەن وقىپ ۇيرەنىپ، ارابشا حات تانيمىن ورىسشانى دا شاتىپ-بۇتىپ وقيمىن.

– اتىڭ كىم؟ –دەدى ءداۋاپا

– نىسپىم جاپال-دەدى بالا.

– دۇرىس ەكەن قاراعىم. –دەدى ءداۋ اپا.

– بىزگە قازىر  كوزى اشىق وقىعان جاستار كەرەك. الاڭداما بالاڭدى وقۋعا جىبەرەم. اقىسى ءوز موينىمدا بولادى.

– ءتاڭىر جارىلقاسىن.-دەدى تۇرسىنبەك ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي - راس ايتاسىز با ءداۋ اپا؟ ۋا قاسيەتىڭنەن اينالايىن! جاماندىق كورمەڭىز!

بارابەر دەگەندەي كەمپىر يشارات ەتكەندە ەكەۋى كەيىن شەگىنشەكتەي بەردى.

3 ساحنا

قالانىڭ ۇلگىسىندە جاسالعان تارانتاس وفيتسەر فورماسىن كيگەن جيىرما تورتتەگى سىمباتتى جىگىت جان-جاققا قىزىعا قارايدى. كەڭ جازىق دالا. ۇشى-قيىرى جوق. قارا جول بىرەسە توبەگە كوتەرىلىپ، بىرەسە سايعا قۇلاپ سايراپ جاتىر.

– ۋا جايناق. –دەدى وفيتسەر اتقوسشىعا بۇرىلىپ- ورىستىڭ جەرىندە ءبارى بار. نە ىشەم، نە كيەم دەمەيسىڭ. الايدا وسى دالانى ساعىندىم.

ولاردىڭ قاسىنداعى ەكى جىگىت تارانتاستىڭ جانىنا كەلەدى.

– نارشا كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى. ايتپەسە سەن كەلمەگەلى ەكى جىل بولدى. ونىڭ ۇستىنە قولىڭا قۇسىڭ قونعالى تۇر. بۇل نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە-دەدى ات ۇستىندەگى اسان. ء–داۋ كەمپىردىڭ نەمەرەسى قاراگوز اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار حاس سۇلۋدىڭ ءوزى دەيدى.

– مەن كورگەندە كىپ-كىشكەنتاي قىز ەدى عوي.-دەدى نارشا كۇلىپ.

– جاس وسپەي مە، كوكەيىڭدى تەسپەي مە؟ –دەگەن. جىگىتتەر قالجىڭداسىپ كۇلە جونەلدى. نارشا ءبىر كەزدە جوتەلە بەرگەن.

– بۇيىرسا ساۋمال ءىشىپ، قىمىز ءىشىپ، مارقانىڭ ەتىن جەگەن سوڭ ، ءالى-اق قۇلان تازا جازىلىپ، جوتەلىڭ باسىلادى. –دەدى جايناق.

– قايران تۋعان جەر ارقا... سەنى دە ساعىناتىن ادامدار بارىن بىلسەڭ عوي. –دەدى نارشا.

– انە!  انا توبەدەن سوڭ اۋىلعا جەتەمىز. ءسۇيىنشىمدى الايىن..–دەدى دە  اسان اتىنا قامشى باسقان.

– ۋا! ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى اعايىن! –دەپ ايقايلاپ شابا جونەلدى

– نارشا، نارشا كەلە جاتىر!!!

ەكىنشى جىگىت تە اتىن تەبىنىپ:

– ۋا ورىنبوردان ۇلىڭ كەلەدى،  اعايىن! -دەدى ايقايلاپ.

نارشا قوس ات جەگىلگەن تارانتاستىڭ شىلبىرىن قولىنا الدى دا تۇرەگەپ تۇرىپ

– شۋ جانۋار، شۋ دەگەن!

اربانىڭ دوڭگەلەگى زىر اينالىپ اۋىلعا اسىعا بەردى.

4 ساحنا

بۇل ءوڭىر، بۇل ماڭدا كول از. نەگىزى اعاشى از شىعاتىن كوبىندە سەلەۋ، جۋسان مەن جىڭعىلى كوپ ولكە. ەسەسىنە جاڭبىرلى جازدا ءشوپ بەلۋاردان كەلەدى. اقشاڭكول اۋىل 40-50 كيىز ءۇيلى. تارانتاس اۋىلعا جاقىنداعاندا الدارىنان كىشكەنە بالالار كورىندى. قاستارىندا جۇگىرگەن يت-كۇشىكتەر دە بار. ۇلكەندەر اسىرەسە ايەلدەر ۋ-شۋ. شاشۋ شاشىپ قارسى العان. نارشا ۇلكەن ۇيگە جەتپەي توقتاعان. الدارىنان اعايىن تۋىس لاپ قويعان.

– نارشا!

– نارشا قوش كەلدىڭ!

– ابدەن وزگەرىپ كەتىپتى.

– قانداي جىگىت بولعان.

– جىگىتتىڭ سۇلتانى وسىنداي-اق بولعان شىعار.

– پاح! قانداي سىمباتتى! –دەگەن داۋسىتار ەستىلىپ تۇردى. ايەلدەر جەڭگەلەرى نارشانىڭ بەتىن ءسۇيىپ قۇشاقتاپ جاتىر. شىنىندا دا وفيتسەر كيىمى، اق گيمناستەركا، گاليفە شالبار، قارا ەتىك وعان جاراسا قالعان.

نارشا ءوزىن قورشاعان ورتادان ازەر سىتىلىپ، اناداي جەردە تۇرعان اكەسىنە سالەم بەرگەن.

– اكە! –دەدى نارشا قۇشاعىن جايىپ.

– امان كەلدىڭ بە؟ –دەدى ۇزىن بويلى ارىق كەلگەن 60-تى القىمداعان ەركەك.

– شۇكىر اكە-دەدى نارشا.-جول الىس ءتىپتى تۇندەلەتىپ تە جۇردىك.

وسى كەزدە اناسى قۇشاعىن جايعان.

– كۇنىم كەلدىڭ بە؟ –دەدى ايەل بالاسىن باۋىرىنا باسىپ. –ساعىندىردىڭ عوي.

– مەن دە ساعىندىم.-دەدى نارشا.

– سەن كەشىگىپ قالا ما دەپ ابدەن قوبالجىدىم عوي. –دەدى اناسى.

– ىشكە كىر، بالام-دەدى اكەسى. –شاي ىشەيىك. ەرتەڭ ەرتە جولعا شىعامىز. ءداۋ اپاعا كەشىگۋگە بولمايدى.

– قۇداي بۇيىرتسا سەنى ۇيلەندىرىپ نەمەرە سۇيەم دەپ اللادان كۇندە تىلەيمىن.-دەدى اناسى. –ەرتەڭ قۇدالىق. - نارشا ءۇنسىز توسىلىپ قالدى. ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزاردى.

نارشانى ەل جۇرت قورشاپ ۇلكەن ۇيگە بەتتەدى. 

5 ساحنا

قاراگوزدىڭ اۋىلى بۇگىن ەرەكشە قۋانىش ۇستىندە. جاس جىگىتپەن ارۋ قىزدار «اق سۇيەك» ويناۋعا كىرىسكەن.

قاراگوز ۇستىندە كوگىلدىر كويلەك، يىعىندا اپپاق جۇقا ءشالى. قاسىندا اقبالا... قاراگوز كوزىمەن بىرەۋدى ىزدەگەن. انە... تاپتى... ات ۇستىندە ءبىر ءسات سىرىم كورىندى. قاراگوزدىڭ اپپاق ءجۇزى دۋ ەتە قالدى.

– قانە تىڭداڭدار حالايىق! –دەدى ورتاداعى قارا جىگىت. –مىناۋ اق سۇيەك... كىم تاپسا جەڭىس سونىكى. باس جۇلدەنى سول الادى.

– جۇلدەڭىزگە نە بەرەسىز؟ –دەدى جىگىتتەر قالجىڭداپ.

– قالاعان قىزدى سۇيەسىڭدەر! سولاي ما قىزدار؟ –دەدى ول تاعى كۇلىپ.

ەل-جۇرت شۋىلداسىپ جاتقاندا قارا جىگىت ورنىنان تۇرا جۇگىردى دە قالىڭ اعاشتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن. تەك داۋسى عانا ەستىلەدى.

– اق سۇيەك! اق سۇيەك! اق قوشقاردىڭ، اق سيراعى بۇگىن كىمگە بۇيىرادى. ال مىنە لاقتىردىم. تابىڭدار. قانە كىم تابادى؟

قاراگوز اقبالامەن قاراڭعى نۋعا سۇڭگي بەرگەن. ونىڭ سوڭىنا اقبالا ازەر ىلەسەدى.

– اقىرىن... اقىرىن جۇگىرشى كوزجاقسىم...

قاراگوز جۇگىرگەن بويى ەشنارسەگە قاراماي العا زىتا بەرگەن. مىنە ول ايناداي كولدىڭ جانىنا كەپ توقتادى. دەمىن ازەر الادى.

دوڭگەلەنگەن اپاق اي كول بەتىنە شىقىرايىپ تۇسكەن. ايدىن بەتى جىبىرلاپ، كول ۇستىندە ۇشقان قۇستاردى انىق كورسەتەدى. كول جاعالاۋى قالىڭ قامىس، يتمۇرىن وتپەيتىن قالىڭ جىڭعىل. ءبىر ءسات قامىس سىبدىرلاپ، جالعىز سوقپاقپەن كەلە جاتقان ەكى ادام باستارىن بۇركەنىپ العان. الدىڭعىسى-ۇزىن بويلى تال شىبىقتاي قاراگوز.  ەكىنشىسى-ورتا بويلى، دوڭگەلەك كەلگەن اقبالا. ءبىر ءسات، ارتتاعى ايەل، اياق استىڭداعى بۇتاققا ءسۇرىنىپ ەڭبەكتەپ سۇرىنگەن.

اقبالا

– ويباي، كوتەك... - دەدى اقبالا

– تسس جەڭەشە. تەك شۋلاما. –دەدى قاراگوز

– كوزجاقسىم... بۇل نە قۇپيا؟ - دەدى اقبالا سىبىرلاپ.

– قازىر كورەسىڭ! –دەدى قاراگوز

– بۇل مەنىڭ قۇپيام. ەندى بۇگىن سەندە مۇنى بىلەتىن بولاسىڭ. جەڭەشە مەن عاشىقپىن. –دەدى قاراگوز سىبىرلاپ.

قاراڭعىداعى كول بەتىنەن سۋساپ، ءۇش-ءتورت ۇيرەك ۇشىپ ءوتتى. الىستان ەستىلگەن بىرەۋدىڭ دىبىسى جاقىنداي ءتۇستى. بۇل سىرىم بولاتىن

– قاراگوز، ارۋ قاراگوز-اي قاراگوز.- دەپ جىگىت قىزعا قاراي ۇمتىلعان.

قاراگوز ونىڭ قۇشاعىنا قۇلاي بەردى.

– سىرىم، جۇرەگىم! -دەپ

سىرىم

– قارا تۇندە كۇنانىڭ قاق ورتاسىندا جانعان شامداي جارىعىم، ماندايداعى جۇلدىزىم. كەلشى كۇنىم...

ەكەۋى قۇشاقتاسقان قالپى از-كەم تۇرىپ قالعان. سالدەن-سوڭ.

قاراگوز

– سىرىم، جانىم، جۇرەگىم. ءتۇن ۇيقىمدى ءتورت بولگەن بارىم، باقىتىم.

مانادان اڭ-تاڭ بولعان اقبالا جىگىتتى ەندى تانىعان. تانىعاندا تاڭ قالعان. ونىڭ يىعىنداعى توگىلگەن شاشىنا بوركىنە سۇقتانعان.

اقبالا

– ويباي، ماسقارا! بەتىم-اۋ. مىناۋ، سوندا... ويىنىڭ با، شىنىڭ با؟! الىستان التى بەلدىڭ استىنداعى بوتەن بىرەۋ مە دەسەم..

سىرىم

– اقبالا، ايىبىڭدى ال، تەك جازعىرما! ول – قاراگوز، مەن – سىرىم. قاراگوزدىڭ سىرىمنان ارتىق جارى بولۋشى ما ەدى، ساۋلەمنىڭ مەنەن وزگە تەڭى كىم؟. مەن قاراگوزدى قۇدايدان جىلاپ ءجۇرىپ تىلەپ العام.

قاراگوز

– جەڭەشە... سۇيگەنىم سىرىم بولماسا، مەن جالعىزبىن دەر مە ەدىم!؟ سەنەن كومەك سۇرار ما ەدىم؟

قاراكوز سىرىمنىڭ قۇشاعىنا كىردى.

اقبالا

– اتاي كورمە، اينالايىن!... جۇرت ەستىسە، نە بولادى؟.. ماسقارا! باسقا-باسقا، مىنا جول جاقسىلىققا اپارمايدى. ونىڭ ۇستىنە قۇدالار كەلگەن جوق پا؟!

سىرىم

– مەنىڭ سۇيگەننەن باسقا جازىعىم جوق، جەڭەشە.

اقبالا

– بىلەم... بىراق، مەنىڭ كوڭىلىم ەكەۋىڭنىڭ ەرتەڭىنە الاڭدايدى. جولدارىڭ مۇز الدىلارىڭ اق بوران...

اقبالا كوزىن سۇرتەدى.

سىرىم

– ءيا اقبالا! (قاراگوزدى قۇشاقتاپ)

سول-اق بوراندا ءبىزدى اللا قوسقان.

قاراكوز

– راس بۇل ءسوز جەڭەشە!مەنى سىرىم ولىمنەن قۇتقارعاندا، ەكەۋمىز بىرگە بولسىن دەپ اراشالاعان. سوندىقتان دا ءبىز بىرگە بولۋىمىز كەرەك.

ەكەۋى قۇشىقتاسىپ ۇزاق تۇرعان. اي دا بۇلاردان ۇيالىپ قالعانداي، قارا بۇلتقا مامىرلاپ كىرە بەرگەن.

6 ساحنا

گەنەرال گۋبەرناتور قالىڭ ورمان ىشىندەگى جازعى شاي ىشەتىن بەسەدكانىڭ قاسىندا ساماۋرىنعا وت سالىپ ۇرلەيدى. ۇستىندە اق كويلەك بۇتىندا قارا شالبار، بىلعارى ەتىك. ۇيدەن ەۆروپالىق ستيلدە كيىنگەن ادەمى ايەل كورىندى. جەمىس-جيدەك سالىنعان تاباقتى الىپ شىقتى. گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ جانىندا شتابس-كاپيتان تۇر.

– ماريا ۆاسيلەۆنا، س ۆاشەگو پوزۆولەنيا، پرەدستاۆليۋ ۆام شتابس-كاپيتانا بورەيكينا- پرويزنەس دجەنتلمەن، ۋۆاجيتەلنو كلانياياس.

– وچەن رادا، ۆاشەمۋ بلاگوروديۋ، - وتۆەتيلا داما، سكلونيۆشيس ۆ پوكلونە.

– چەست مويا! - سكازال شتابس-كاپيتان، دەلايا پوكلون ۆ وتۆەت.

– پراۆو، ناستوياششي رۋسسكي وفيتسەر، س بوگاتىم وپىتوم سراجەني نا كاۆكازە ي ۆ تۋرەتسكوي ۆوينە، كاۆالەر وردەنوۆ!

– مويا رادوست، شتابس-كاپيتان. ۆاشي پودۆيگي دوستوينى ۆوسحيششەنيا!

– سامي ۆيديتە، ۆاشە بلاگوروديە داجە ساموستوياتەلنو ستاۆيت ساموۆار! - ۆوسكليكنۋل شتابس-كاپيتان، سوزداۆايا اتموسفەرۋ شۋتوك.

– ون تاكوي ۆاش گەنەرال، ۋپەرتىي كاك ستارىي دۋب، - سكازالا داما س ۋلىبكوي، پريداۆايا رازگوۆورۋ لەگكوست.

– ەمۋ پرەدستويت وتپراۆيتسيا ۆ ستەپ، رازگونيات تام مەستنىح مياتەجنيكوۆ. وني يمەيۋت نەسچاتە پوتەريات ناشۋ درۋجبۋ - راسسكازال گەنەرال، ۆىراجايا پرەداننوست سلۋجبە.

– نە ۆولنۋيتەس، ۆاشە بلاگوروديە، بەسپرەمەننو سدەلايۋ ۆسە ۆوزموجنوە، چتوبى گەنەرال بىل بەززابوتەن، - زاۆەريل شتابس-كاپيتان.

– ۆى ناستوياششي وفيتسەر! اح، كاكايا كارتينا!- ۆوسحيتيلاس داما.

– كول ناستوياششي، تو يا بى نە ستويال پەرەد ۆامي، ميلەدي. يا بى بلاجەنستۆوۆال ۆ وبششەستۆە مولودىح ستارلەتوك! ي كاكيم وبرازوم، مولودايا داما، ۆى سەبە پرەدستاۆلياەتە يدەال وفيتسەرا؟ - سپروسيل شتابس-كاپيتان.

– دامى  چاستو ەتو چۋۆستۆۋيۋت، - وتۆەتيلا داما زاگادوچنو.- ۋ ناس پىلكيە سەردتسا.

– سوگلاشۋس، ۆاشە بلاگوروديە!

– نۋ، ا تەپەر ساموۆار زاكيپەل. ۆسە گوتوۆى ك چايۋ؟ - پرەدلوجيل گەنەرال، پريگلاشايا ۆسەح زا ستول.

– نە سوگلاسيتەس لي، ۆاشە بلاگوروديە، پريگلاسيت دامۋ پريسوەدينيتسيا ك نام زا ستول؟ - سپروسيل شتابس-كاپيتان س ۋچتيۆوستيۋ.

– نەۋجەلي ميلوي دامە بۋدەت ينتەرەسنو سلۋشات رازگوۆورى و ديكوم نارودە ي پوليتيكە؟ - دوباۆيل گەنەرال س نوتكوي ساركازما.

– و، وتنيۋد، ۆاشە بلاگوروديە، نو يا نە موگلا بى ۋپۋستيت شانس پوپروبوۆات چاي يز رۋك گەنەرالا. يلي جە ۆى جەلاەتە ليشيت مەنيا ۋدوۆولستۆيا سوستاۆيت كومپانيۋ ميلىم مۋجچينام؟ - وتۆەتيلا داما، پودچەركيۆايا سۆويۋ ۋچتيۆوست.

– دوستاتوچنو رازگوۆوروۆ، گوسپودا ي دامى. پريگلاشايۋ ۆاس پريسوەدينيتسيا ك وبەدەننومۋ ستولۋ، - زاۆەرشيل گەنەرال.

– ا ۆى نەناروكوم نە زابىلي، ميلەيشي، چتو ۆى  سەگودنيا نە ستول زا سلۋجبوي؟ - پوسمەيالاس داما.

7 ساحنا

ۇلكەن تويعا ەل-جۇرت كوپ جينالعان. كىشكەنتاي بالالاردان ۇلكەن اقساقال-قاراساقالعا دەيىن وسىندا. ورتاداعى ۇلكەن ءۇيدىڭ الدىندا قاراگوز ءان سالىپ تۇر. تۋعان ەلمەن قوشتاسۋ ءانى. ءان مۇڭلى دا سازدى. ءبىر ءسات انگە سىرىم قوسىلعان. ءان مىنا ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە قارسى شىققان عاشىقتاردىڭ اۋەنى. ءسوزى دە، سازى دا ۇلكەندەرگە ۇناماعان. ەسىك الدىندا وتىرعان ءداۋ-اپانىڭ ماڭايىندا كۇتۋشى قىز-كەلىنشەكتەر، اعايىن-تۋمالار ءجۇر. كەيۋانا ءان بىتەر-بىتپەستەن

– شاقىرىڭدار تۇگە! سىرىم كەلسىن! ءبۇيتىپ ايتقان اندەرى قۇرسىن. مەنىڭ قىزىمنىڭ تويىن ويىنشىق قىلىپ- دەگەن اشۋلانىپ. ۇلكەندەر ءداۋاپانى وڭاشا قالدىرىپ باسقا جاققا سىرعي بەردى. ەكى كوزى وتتاي جانىپ بۇلارعا سىرىم كەلدى.

– شاقىرتتىڭىز با، ءداۋاپا؟! –دەدى سىرىم قولىن كەۋدەسىنە قويىپ بەرىپ.

– ءاي سىرىم! وسى سەنىڭ ىشىڭدە جۇرگەن قانداي شەر-شەمەنىڭ بار وسى؟ اتاپ بەرشى سول ارمانىڭدى! –دەدى.

– مەنەن نە تىلەيسىز بايبىشە؟ نەنى ايتقىزباق بولاسىز؟

– بارىڭدى ايت دەيمىن! سەن كىم؟ ساعان وسى قاراگوز كىم؟ سونى ايتشى.-دەدى ءداۋاپا.

– مەن قاراۋىلدىڭ جىگىتى.قاراگوز قاراۋىلدىڭ قىزى. ايداي ارۋى. اي-قاراگوز.-دەگەن سىرىم دا.

– سول عانا ما ايتارىڭ؟ ايرانداي ۇيىپ وتىرعان اۋىلدىڭ، كەتەيىن دەپ وتىرعان قىزدىڭ كوڭىلىن بۇزۋعا كەلدىڭ بە؟

– جوق، ءداۋاپا-دەدى سىرىم. –مەن ايتسام قاراگوزدىڭ سىرىن ايتتىم. ىشىندەگى شەرىن ايتساڭ، كەتەردەگى سىڭسۋىن ايتتىم.

– ءاي سىرىم اكەڭ ءولىپ، شەشەڭ ەكەۋىڭ جەتىم بالا، جەسىر ايەل بولىپ دالادا  قالعاندا قاناتىما الىپ، تۋىسىما شەشەڭدى قوسقان ەدىم. قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي ءوز تۋىسىمداي وسىرگەم. الدە سونى ۇمىتتىڭ با؟

– ۋا ءداۋاپا ۇمىتقام جوق. ونى ولسەم دە ۇمىتام با؟ –دەدى سىرىم.

– وندا مەنى بوتەن ءسوز، وسەك اياڭعا قالدىرما؟! مەن وسى اۋىلدىڭ كيەسى مەن ابىرويى بولام. مەنى جەرگە قاراتپا سونى ايتۋعا شاقىرتتىم.

سىرىم بىردەڭە ايتۋعا وقتالا بەرگەندە.

– اقىلدى تەنتەك بولار دەۋشى ەم باياعىدا- ويلانارسىڭ... مەنىڭ ۇيقىم تىنىش بولسىن دەسەڭ بارا عوي، قالقام.-دەدى.

سىرىم ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.

8 ساحنا

تارانتاستىڭ دوڭگەلەگى شىر اينالادى. قوس ات جەككەن اربانىڭ استىنداعى اقباقاي، وشاعان،  قياقشوپ، اقباسقۋراي، جولجەلكەن سياقتى شوپتەر جاپىرىلىپ جاتىر.  جەڭىل اربامەن قوس اتتىڭ ورتاسىنداعى  قايىستا كىشكەنتاي جەز قوڭىراۋ مىنا ماڭ دالانىڭ تىنىشتىعىن بۇزعانداي بەزىلدەيدى. تارانتاستا ەكى ادام وتىر. ءبىرى اسكەري كيىمدى جيرەن ساقال شتابس-كاپيتان بورويكوك نيكيفور ەۆسەەۆيچ پەن قارا ساقالدى سيۋرتۋك كيگەن شاعيدوللا ءتىلماش كەلەدى. ات ايداعان كوشىر ورىس مۇجىعى.ونىڭ باسىندا كەپكاسى، جاعاسىز كويلەك، جەڭسىز كۇرتەشە. ولار توبەنىڭ باسىنا كوتەرىلگەن سوڭ اتتان ءجۇرىسىن باسەڭدەتكەن. شتابس-كاپيتان كەڭ دالاعا ۇزاق قاراپ كوزىن الار ەمەس.

– وستانوۆيتەس! –دەدى كەڭ دالاعا قاراپ ۇزاق كوز تىكتى-دەدى نيكوفورر ەفسەەۆيچ

– ۆويستينۋ، ەتو دەۆستۆەننايا پريرودا. –دەدى.

تومەندە تولقىپ تولىپ  اعىپ جاتقان ەرتىس. جاعانىڭ ءبارى جاپ-جاسىل نۋ ورمان. اتقان كۇنمەن شاعىلىسقان اينا كول دەرسىڭ. مامىراجاي عاجاپ سۋرەت. تاڭ شۇعىلاسىمەن وزەن بەتى قىزارىپ سۋ بەتىندەگى ءاو بۋ مامىرلاپ كوتەرىلەدى. انە ءبىر جەردە 5-6 قاز سۋ بەتىن قاناتتارىمەن سابالاپ ۇشادى.

پريامو رۋكوي ششەربينا ناپيسانو! دەدى شاعيدوللا

– وتستالوست — ەتو نەيسكۋشيوننوست، ا ناتسيونالنوە بىتيە. سكولكو نەيسپولزۋەمىح زەمەل!

– پوزۆولتە نيكيفور ەۆسەەۆيچ، نو ۆەد ەتي ليۋدي وبيتايۋت زدەس ۋجە منوگو ۆەكوۆ كيرگيزام ي ستەپي حۆاتيت. زدەس ۆپوسلەدستۆي بۋدۋت وبوسنوۆىۆاتسيا رۋسسكيە مۋجيكي. رۋسسكايا زەمليا ترەبۋەت بولشيح پروستوروۆ.

– زەمليا، كاك ۆسەگدا، ستانەت كامنەم پرەتكنوۆەنيا، شتابس-كاپيتان. ۋگوۆوريت يح بۋدەت نەلەگكو.

– دليا ەتوگو ي ەدەم. ەتو پورۋچەنيە ساموگو  گەنەرال گۋبەرناتورا.  كاپريزنايا بابكا نە حۋجە بويارىنيا موروزوۆا.

– ەسلي نام ۋداستسيا ەتۋ ۆلاستنۋيۋ ستارۋشكۋ ۋلومات، توگدا پروۆينتسيا بۋدەت زا نامي.

– دليا ەتوگو ي مى ناحوديمسيا زدەس.   ديپلوماتيا ۆسەگدا بىلا گلاۆنىم ورۋجيەم. ەگو بلاگوروديا!

تارانتاس العا قاراي جىلجي بەردى. تەك دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىن قوڭىراۋدىڭ ءۇنى بۇزىپ بارا جاتتى. 

9 ساحنا

ينت. قاراگوزدىڭ وتاۋى . كۇندىز

قازاق ءۇيدىڭ قاق ورتاسىندا ۇلكەن شىمىلدىق. تابالدىرىقتىڭ تۇبىندە ۇلكەن قازاندا ىستىق سۋ بۇرقىراپ قايناپ جاتىر. شىمىلدىق ىشىندەن ءۇش ءتورت كەلىنشەك ءجۇر.

اقبالا قاراگوزدىڭ توگىلگەن قارا شاشىن سابىنداپ جۋىپ، شومىلدىرىپ جاتىر. توسەكتە قاراگوزدىڭ قالىڭدىق كيىمدەرى بىرىنەن-ءبىرى اسەم دە كورىكتى.

مىنە زەردەلى ساۋكەلە... اق مونشاقتار نەشە ءتۇرلى تۇسكە بولەنىپ جالت-جۇلت ەتەدى. قىناما بەل بۇرمەلى كويلەك، جيەگى ورنەكتەلگەن كامزول.

جارقىراعان ۇلكەن شىلاپشىندا جالاڭاش قاراگوز وتىر. قاسىنداعى اقبالا قاراگوزدىڭ توگىلگەن شاشىن جايىپ جىبەردى.

– «بيدايدىڭ بارار جەرى –ديىرمەن» -دەگەن كوزجاقسىم. بۇل اتا-بابا ءداستۇرى. كۇيىنىپ قايتەسىڭ.

– التىعا تولماي اكەمدى الدىڭ، جەتىگە تولماي شەشەسىز قالدىم. نەتكەن سورلى ەدىم. –دەدى قاراگوز جىلاپ. ەندى مىنە اتاعان قۇلىنداي اتتانىپ بارام.

وسى كەزدە جارىقتان الاكولەڭكەگە كىرگەن ءداۋاپا شومىلىپ جاتقان قاراگوزگە قىرىن كەپ وتىردى.. قاراگوز دە توسىرقاپ قالعان. ايەلدەر سوزدەن توقتاپ باستارىن يگەن. اقبالادان باسقالارى شەگىنىپ ەسىككە بەتتەگەن.

ءداۋاپا

– قاراعىم نەگە جۇدەۋسىڭ؟ نەمەنەگە بوساپ وتىرسىڭ؟ بۇل «اتاڭ كۇيەۋ، اناڭ كەلىن بولعان ەجەلگى ءداستۇر. "ۇزاعىنان ءسۇيىندىر" دەپ تىلەك تىلە قاراعىم.

جالاڭاش قاراگوزدىڭ قۇلىن دەنە تۇرپاتىنا ريزا بولعانداي ءۇنسىز قاراعان.

قاراگوز

– اجە-اۋ، ونىڭ نەسىن ىرىم قىلدىڭ؟ الدە بىردەڭە ايتپاعىڭ بار ما؟

قاراگوز قولاڭ شاشىمەن كەۋدەسىن جاسىرىپ.

ءداۋاپا

– ءيا قاراعىم ايتپاعىم بار ەكەنى راس. سەندە وسى قىزىعىن قىزىقتاعىسى كەلمەگەن جاداۋلىق بار سياقتى.  ەسىڭدە بولسىن مەن سەنىڭ جولىڭدا شىبىن جانىم شىقسىن دەگەن اناڭمىن.-دەدى ءداۋاپا اقىرىن.

قاراگوز

– اجە سونشا مەن نە ىستەپپىن؟-  دەدى قاراگوز ءىلۋلى تۇرعان ورامالعا ورانا بەرىپ..

ءداۋاپا

– مەن جۇدەپ بارام. بۇل ما ەدى مەنىڭ كۇتكەن كۇنىم؟ قاراعىم مەن ونىڭ جاي-جاپسارىن، سەبەبىن  سۇرامايمىن.

قاراگوز

– نەگە سۇرامايسىز؟

قاراگوزدىڭ باسىنان، شاشىنان اققان سۋ ونىڭ اپپاق بەتىن جۋىپ تۇردى.

قاراگوز

– بولماسا قىزىڭنىڭ كۇيىن شەشە سۇراپ بىلسە ءمىن بولار ما ەدى؟

ءداۋاپا

– جوق جانىم سۇرامايمىن-دەدى  ءداۋاپا. -  مىنا تويىڭدى قۋانىش پەن وتكىز. جابىعىپ جاسىتپا مەنى. ەل باسىنا كۇن تۋسا ەردەن بۇرىن ەتىگىممەن سۋ كەشەر مەنى ويلا.

سوسىن ءداۋاپا باسىن قويقاڭ ەتىپ كوتەردى دە، ەسىككە بەتتەي بەردى.

قاراگوزدىڭ قولىنان ورامال سۋسىپ جەرگە تۇسكەن. بولمەدە ودان باسقا ەشكىم جوق. تەك بولمەدەگى بىلتە شامدار عانا جالت-جۇلت ەتەدى. قاراگوز ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، تىرجالاڭاش ەڭكىلدەپ جىلاپ تۇردى.

10 ساحنا

كولدىڭ جاعاسىندا  سىرىم مەن قاراگوز ەكەۋى كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە. سىرىم قاراگوزدى قۇشاقتاپ سىبىرلاپ سويلەگەن.

– قاراگوز، سەنى كەزدەستىرگەن، سەنى جولىقتىرعان اللاعا تاۋبە.

– جانىم سىرىم. ەسىڭدە مە مەنى سەن اجالدىڭ اۋزىنان امان الىپ قالعاندا، اللام بىزگە ءبىر بولسىن دەگەن بولار.

– قاراگوز، سەن مەنىڭ ىلعي ويىمداسىڭ. جاتسام دا، تۇرسام دا سەنى كورەم. كوز الدىمنان كەتەر ەمەسسىڭ. مەن كەيدە ءتىپتى ەسىنەن اداسقان ءماجنۇن سياقتىمىن.

– مەندە سولاي جان سىرىم. ەسىل دەرتىم سەن عانا. –دەدى قاراگوز. - ەندى ماعان ەشتەڭە دە بوگەت ەمەس. سىرىم  مەن اتاستىرىلعان قىزبىن. قاناتىم بايلاۋلى بوزتورعاي بولدىم عوي.

– جانىم قاراگوز... ەگەر سەن مەنىڭ قاسىمدا بولام دەسەڭ ول بوگەت بولماس. كەرەك بولسا مەن سەنى توي ۇستىندە الىپ قاشام. ۇشسا قۇس قاناتى جەتپەيتىن، شاپسا ات تۇياعى توزاتىن الىس جاققا كەتەمىز. –دەدى سىرىم.

– سەندەي اردا جىگىتپەن مەن جەر تۇبىنە كەتۋگە دايىنمىن. قول ۇستاسىپ جۇرە بەرسەم بولعانى..

سىرىم قىزدى قۇشاقتاي.

– جانىم قاراگوز –دەدى

– سىرىم سەنى ماعان اللا جولىقتىردى. سەنەن باسقا ماعان ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق. ەستيسىڭ بە ورتاعى جوق.

ەكەۋى قۇشاقتاسا بەردى.

11 ساحنا

قالىڭدىقتىڭ وتاۋى.  ىشتە ۇلدەمەن-بۇلدەگە ورانعان قاراگوز. قاسىندا اقبالا مەن بىرگە تاعى دا ەكى ءۇش قىز بار. سىرتتا يت ءۇرىپ ەل-جۇرت شۋلاپ كەتتى. وسى كەزدە كىشكەنتاي قىز جۇگىرىپ كەلگەن.

– قۇدالار! قۇدالار كەلدى. كۇيەۋ دە كەلە جاتىر.

قاراگوزدىڭ قاسىندا قىزدار ۋلاپ-شۋلاپ سىرتقا جۇگىرگەن.

– سەندە بارا بەر جەڭەشە. –دەدى قاراگوز اقبالاعا.

– ءيا بارىپ قۇدالارعا  ارقان تارتۋ كەرەك قوي.-دەپ ول دا سىرتقا جۇگىرە جونەلدى.

قاراگوز باسىنداعى ساۋكەلەسىن شەشىپ كيىز ءۇيدىڭ جاقتاۋىنان سىعالاعان.

انە الدىڭعى توپ قۇدالارعا ارقان كەرىپ ەل-جۇرت شۋلاپ جاتىر. انە قۇدالار بولۋ كەرەك. ءۇش ءتورت كەمپىر شال ءداۋ اپامەن وزگە ۇلكەندەرمەن قۇشاقتاسۋدا. انە دومبىراسىن ۇستاعان اسان سال. انە انە سول نارشا. باسىن سالىپ يمەنە باسادى.

قاراگوز ورنىنان تۇرىپ توسەگىنە بارىپ قيسايعان. ءجۇزى بالبىراپ، شاراسىنان شىعارداي بوتاداي كوزدەرىنەن شىققان ءمولدىر جاسى جاستىققا تارس-تارس تامعان.

12 ساحنا

اينالا قورشاعان جۇرت ءبىر توپ قىز-كەلىنشەك قۇدالارعا ارناپ «كەلىنشەك » ءبيىن بيلەگەن. ءبارى دە ادەمى، ءبارى دە نازىك. بيلەرى دە عاجاپ. بي بىتە بەرگەندە نارشا قاسىندا اسان مەن ەكى-ءۇش دوستارى بار توبە باسىنداعى داۋاپاعا ءيىلىپ سالەم بەرگەن. كەيۋانا نارشاعا باپپەن قارادى.

سوسىن:

– اينالايىن نارشا. ەندى قاراگوزىم دە ءبىر، سەندە ءبىرسىڭ. سەندە مەنىڭ ءبىر بالامسىڭ. جو-جوق سەن قازىر ەلىڭنىڭ ەستى ۇلىسىڭ. ءومىر جاستارىڭ ۇزاق بولسىن. –دەدى نارشانىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ. –«بولار ەلدىڭ بالاسى ون ۇشىندە باسپىن دەر، بولماس ەلدىڭ بالاسى وتىزىندا جاسپىن دەر» سەنىڭ سوناۋ پەتەربوردا وقىپ ءبىلىم العانىڭ قارا دومالاق قازاق بالالارىنا ۇلگى بولادى. تفاي تفاي ءتىل كوزىم تاسقا. مەن ساعان ريزامىن بالام.-دەدى ءداۋ اپا.

ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولىڭدار.

– ءداۋاپانىڭ ايتقانى كەلسىن.

– ءاي ازاماتىم-اي. مىڭ جاسا!

– سەندەي ۇل بەرگەن اكە-شەشەڭنەن اينالدىم.

– باعىڭ جانسىن!

– ءبىزدىڭ قاراگوزگە ناعىز لايىق ەكەن! –دەپ ەل جۇرت شۋىلداي بەردى.ي

– كەمپىر شەشەنىڭ سودان ارتىق نە تىلەگى بار.

– ءبارى اۋمين-دەپ جاتتى،

– راحمەت اجە..ءسىز تەك قاراگوز ەكەۋمىزگە عانا ەمەس، بۇكىل وسەر، قالا بەردى ارعىن، نايمانعا پانا بولعان كەيۋاناسىز. سىزدەي بايتەرەگى بار ءبىز باقىتتىمىز. –دەدى نارشا.

– كوپ، جاسا اينالايىن! باقتارىڭ جانسىن! –دەدى ءداۋاپا.

ەل-جۇرت قوسىلا شۋىلدادى. 

13 ساحنا 

نات. كيىز ءۇيدىڭ سىرتى. اۋلا. كەش.

ەكى قوناق مىنگەن كۇيمە اربا قاراڭعىدا جوتاعا كوتەرىلگەن. الدارىندا ءار جەر ءار جەردە، جانعان وتپەن قازان وشاقتىڭ باسىنداعى ەر ايەلگە تولى اۋىل كورىندى.

اتارباعا جەگىلگەن قوس ات توقتاعان. ساۋلىمدارى اق كوبىك. جولاۋشىلاردىڭ شارشاعاندارى جۇزدەرىنەن كورىنەدى.

شاعيدوللا ءتىلماش

ۆوت ي مى پريەحالي.

شتابس كاپيتان

دليا ناچالا ستويت نابيت بريۋحو دو سىتا…ۆوينا ۆوينوي، ا وبەد پو راسپيسانيۋ. –دەپ كۇلدى.

وسى كەزدە يت ۇرىپ، الدارىنان سويىل ۇستاعان ەكى جىگىت كورىندى.

1 جىگىت

كىم بولاسىڭدار ؟ - دەدى.

شاعيدوللا

ءبىز ورىنبوردان شىققان قۇدايى قوناقپىز. مىنا كىسى بورويكوك مىرزا.

گەنەرال گۋبەرناتوردىڭ وزىنەن كەلەدى

2 جىگىت

ااا وندا ءجون ەكەن.-دەدى.

شاعيدوللا

بىزگە الگى ءداۋ اپا، بولىس اپا كەرەك.

جىگىت

قۇتتى قوناق كەلسە، قوي ەگىز تابادى دەگەن.-جۇرىڭىزدەر! –دەدى.

شتابس كاپيتان

(اشۋلانىپ)

كاكوي باران؟

شاعيدوللا

نەت، ون و درۋگوم...-دەدى ول شتابس-كاپيتانعا سوسىن جىگىتكە:

– ءبىزدى سول بولىس كىسىگە اپارساڭىز.-دەدى.

اتتىلى كىسى ەكىنشىسىنە يەك قاققاندا، ول شابا جونەلدى.

جىگىت

جۇرىڭىزدەر، قازىر توقتاپ دەم الىڭىزدار. ءداۋ اپاعا حابار كەتتى. ول  كىسى ءوزى ايتادى.

تارانتاس پەن اتتىلى جىگىت، يتتەردى شۋلاتىپ اۋىلعا بەتتەدى.

14 ساحنا

نارشا قاسىنداعى جىگىتتەرمەن وعان تىگىلگەن وتاۋعا جاقىنداعاندا ىشتەن سىرىم شىقتى.

– قايىنداپ كەلگەن، قالادان كەلگەن باي بالاسى بارمىسىڭ؟  -دەدى سىرىم. نارشانى كەكەتىپ. –ۇستىڭدەگى ورىس كيىم، وگىزگە جاپقان الاشاداي ما؟ قالاي؟

– قوناق كەلسە قۇشاعىن جايار، قازاقتىڭ سالتىن ۇمىتقان، قاباعان يتتەي ازۋىن كورسەتكەن، ادۋىندى ازامات، ارمىسىڭ؟! –دەدى نارشا.

سىرىم سوزدەن توسىلىپ قالدى.

– ازاماتتىڭ التىن باسىن كيىمىنە ەمەس، اقىلىنا قاراي باعالايتىن ءداستۇردى نەگە ۇمىتتىڭىز؟!-دەدى نارشا.

– ءداستۇر سالتتى  ورىستاعى سەندەر ۇمىتپاساڭدار، ەل ءىشى التىن بەسىك ءبىز ونى بىلەمىز. – دەدى سىرىم.  -ءسوزىڭ دۇرىس، ءىسىڭ بۇرىس –باي بالاسى. ودىراڭداپ، وقشاۋلانباساڭ قاتىنسىز قالام دەيسىڭ بە؟ بولماسا وقىعانىڭ وسى ما؟

– قاتتى كەتتىڭ قايىن جۇرتتىڭ قاراۋشىسى. باي بالاسى بولسام- باعىم بولار... ودان نە كىنا تاپتىڭ؟ وقىعانىم ولجام بولار... قاراڭعى قازاق كوگىنە، ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولام... كۇن بولماعاندا كىم بولادى؟-دەيتىن ۇلان مەن بولام. تانىسپاي جاتىپ، تەپسىنىپ تۇرسىڭ. كوكەيىڭدە قىزعانىشتىڭ كۇيىگى بارداي نە بولدى قايىن جۇرت؟ –دەدى نارشا.

– قىزعانساق  قىزعانۋعا تۇراتىن قارىنداستىڭ قامى دا.

– قارىنداستىڭ قامى ما، قاتىنداستىڭ قامى ما؟  ونى ۋاقىت كورسەتەر. –دەدى نارشا.

– ءيا-دەدى سىرىم دا. –وعان ۋاقىت تورەشى.

15 ساحنا

نات. اۋىل. ءتۇن.

ورتادا لاۋلاپ جانعان ۇلكەن وت. وتتى قورشاعان اتتى-جاياۋلى قىزبەن جىگىت. وتتىڭ ءبىر شەتىندە ۇلكەن باقاننان جاسالعان التىباقان. مىقتى ارقانعا ورناتىلعان اتكەنشەكتىڭ ۇستىندە قىز بەن جىگىت. مىنا تۇنگى كورىنىستى، ۇرگەن يت پەن كىسىنەگەن جىلقىلاردىڭ ءۇنىن ءبىر ساتكە ۇمىتتىرعان نازىك تە ادەمى قىز ءانى. قاراگوزدىڭ بالبىراعان ءجۇزى تۇنگى وتتىڭ ساۋلەسىنە شاعىلىسقان بوتا كوزدەرى، ۇلبىرەگەن ەرىندەرى اشىلعاندا مىنا مۇڭلى دا، نازدى قوشتاسۋ ءانى بۇكىل الەمگە ، ءتىپتى سوناۋ كوكتەگى جۇلدىزدارعا جەتكەندەي. سوناۋ كوكتەگى جەتى قاراقشى مەن سانسىز جۇلدىزدار دا ءبىر ساتكە سۇلۋدىڭ انىنە قۇلاق ءتۇرىپ، قۇلاپ كەتەردەي جاقىنداعان.

التىباقاننىڭ ارقاسىن تەرگەپ تۇرعان سىرىم ءبىر ءسات قاراگوز ايتقان ءاننىڭ قايىرماسىنا قوسىلعان. بۇل ءبىرى-ءبىرى ىزدەگەن، جوقتاعان، تابا الماعان، الايدا توزىمدەرى تاۋسىلماعان، تانىلماعان عاشىقتار جىرى ەدى. اقبالا،  اسان ولارعا ەرىپ كەلگەن ءۇش ءتورت جىگىت،  نارشا بۇل كورىنىسكە توسىرايا قارادى. ءان دە، قاراگوز دە عاجاپ. قاراگوزدەن كوزىڭدى الماي، مىنا سيقىرلى ءاندى تىنداي بەرگىڭ كەلەدى. الايدا ونىڭ قاسىندا سىمباتتى ءارى ءانشى سىرىم تۇرعان.

اسان سال

(سىبىرلاپ)

– مىناۋ، سىرىم سال. وسى وسەردىڭ سال سەرىسى، اقىنى، باتىرى... قاراگوزدىڭ تۋىسى.

– كوردىم –دەدى نارشا.

جانعان وتتىڭ ۇشقىنى تۇنگى كوبەلەكتەرمەن بىرگە كۇيىپ جانىپ جەرگە سىتىر-سىتىر قۇلاپ جاتتى. نارشانىڭ بار ەسىل-دەرتى ءان سالعان قاراگوز، ارۋ قاراگوز، اي قاراگوز.

نات.اۋىل.

اسان جانىندا ءبىر جىگىت بار. التىباقانننىڭ قاسىندا ءان سالىپ تۇرعان قاراگوزدىڭ جەڭگەسى اقبالاعا جاقىنداعان.

اسان سال

– اقبالا قۇداشا، قالايسىڭ؟-دەدى ءوزىمسىنىپ.

اقبالا

سىڭعىرلاپ، كۇلگەندەي ەكى كوزى جانىپ ادەمىلەنىپ كەتكەن.  

– شۇكىر. التىنداي قىزىمىزدى وزدەرىڭە ۇزاتقالى وتىرمىز. ەرتەگىدەگى حور قىزىدا مەنىڭ كوزجاقسىمنان ارتىق بولماس.

اسان ونى ىمداپ شاقىرىپ، قولىنا التىن بىلەزىك سالدى.

اسان سال

– التىن قىزدى ايالاعان، التىن قۇداشا مىناۋ ساعان

اقبالا

– بۇل نە كوتەك؟!

(مىنانداي سىي-سىياپاتتى كورگەندە ەسى شىعىپ كەتتى)

– مىناۋ التىن عوي.

اسان سال

– ەندى اقبالا سەنىڭ ءوزىڭ دە التىن، ءسوزىڭ دە التىن. التىن قىزعا، التىن عانا جاراسقان. جالعىز عانا قولقام بار.

اقبالا  توسىلىپ قالدى.(پاۋزا)

اسان  سال

– بۇل سەنىڭ ەڭبەگىڭ سەنىڭ ادالدىعىڭ، اق كوڭىلىڭ، اق نيەتىڭ، اق قادامىڭ. ال مىناۋ: ول ءداۋ قورجىننان التىن سىرعا شىعارىپ:

– مىنالاردى قاسىڭداعى ابىسىندارعا بەرەرسىڭ.

اقبالا

(وسىنشاما التىن كۇمىسكە ەسى شىعىپ)

– بۇل نەنىڭ اقىسى؟ مىناۋ ءتىپتى كوپ قوي.

اسان  سال

– وقاسى جوق. سەن اقىلىڭ بار ايەلسىڭ. ءداۋاپانىڭ ابىرويى سەندەردىڭ ابىرويلارىڭ عوي...

اسان مەن اقبالا وڭاشا شىعىپ ۇزاق كۇبىرلەسىپ تۇرعان.

16 ساحنا

التىباقاننان كوز الماي تۇرعان نارشا. ونىڭ ەسىنە قاراگوز تۇسكەن.

كۇن كوزى بۇگىن ەرەكشە ىسىپ تۇر. توبەدە شىرىلداعان بوزتورعاي ءۇنى ەستىلەدى. ماڭايدىڭ ءبارى قىپ-قىزىل، ويدا توبەدە سايدا قىردا قىپ-قىزىل قىزعالداققا بولەنگەن. ءبارى دە جاياۋ. ءبارى دە بۇگىن ەرەكشە كيىنگەن جاستار. قاراگوزدىڭ ۇستىندە كوگىلدىر كامزول، اياعىندا ەتىك. قاسىندا نارشا ونىڭ دا ۇستىندە اق كويلەك، جالاڭباس. بۇتىندا قارا شالبار.

- قاراگوز-دەدى نارشا جان-جاعىنا جالتاڭداپ، - مەن ەرتەڭ جۇرەم... ورىنبورعا... وقۋعا.

- جولىڭىز بولسىن! –دەدى قاراگوز سىقىلىقتاپ...

- اۋمين، ايتقانىڭ كەلسىن. –دەدى نارشا.

- ءبىر تاتاردىڭ قىزىن الىپ كەلەرسىز؟ –دەدى قاراگوز ويناقشىپ.

- نەگە؟ –دەدى نارشا

- وقۋعا قالاعا بارعان بالالاردىڭ كوبى تاتاردان ايەل الىپ جاتادى ەمەس پە؟

- جو-جوق-دەدى نارشا.-  مەن وزىڭە اتاستىرىلعان جانمىن.

- نارشا مەنىڭ كىنام ەشكىمگە ۇقسامايمىن. كەيدە ءتىپتى سودان قورقام. مەنىڭ كوڭىلىم شىنىداي. ءبىر مورت كەتسەم شورت سىنام. ەشەتەڭەگە قارامايمىن. كوڭىلىمە قاراماعان جان بولسا... اتتايمىن دا جۇرە بەرەم... سونى ۇعىن...

وسى كەزدە بۇلارعا قىزدار قىزدار كەپ شۋىلداعان ولار  نارشانى قورشاپ التىباقانعا سۇيرەي بەرگەندە  قوينىنان كۇمىس شاشا بەردى.

17 ساحنا

ينت. قاراگوزدىڭ وتاۋى.  كيىز ءۇيدىڭ ءىشى. ءتۇن ورتاسى.

بۇل ۇيقىسىز ءتۇن ەدى. ۇستىڭدە جۇقا جەڭى جوق اق كويلەكتى قاراگوز ۇزاق جاتتى دا، اۋناپ ءتۇستى. شاڭىراققا قاراعان. توبەدەن ءبىر جۇلدىز اعىپ ءتۇستى. قاراگوز تاعى دا دوڭبەكشىگەن. ۇيىقتاماعان سەبەبى سوناۋ الىستان سىرىم سالعان اۋەن ونىڭ جۇرەگىن تىنىشتاندىرمادى.

جۇرەگىم قۇس بوپ ۇشىپ كەتتى اۋ بىرگە،

جىلاتىپ جالعىز قالاي قالىپ بارامىن، داريعا داۋرەن.

ينت. داۋاپانىڭ ءۇيى .كيىز ءۇيدىڭ ءىشى. ءتۇن.

مارجان دا قۇس جاستىققا سىيماعان ءتارىزدى. مىنا اۋەن، مىنا ءان... سىرىم سالعان سازدى اۋەن ونى ۇيقىسىنان بولگەن... كەمپىر ءارى-بەرى اۋنايدى. بولماعان سوڭ وتىرىپ، تاسبيحىن قولىنا الادى. الىستان كەلگەن ءاندى تىڭداعىسى كەلمەي، جاستىققا باسىن قايتا تىقتى.

نات. دالا. ءتۇن ورتاسى.

ات ۇستىندەگى سىرىم دومبىرانى قايتا-قايتا سابالاپ سابىندى كولدى اينالى شاۋىپ بارادى. دالا، تاۋ ءىشى، ورمان، كول ءتىپتى اسپانداعى جۇلدىزدار سىرىم سالعان اۋەنگە ەلتىپ قالعان.

ونىڭ انىنە الىستاعى قوي باققان قويشى دا، جىلقى كۇزەتكەن جىگىت تە قۇلاق تۇرگەن.

ينت. كيىز ءۇيدىڭ الدى. ءتۇن ورتاسى.

مىنا ەسىك الدىندا اياق قولى بايلاۋلى التى جىگىتتىڭ قاسىندا ايەل بالالارىن قۇشاقتاپ، ايمالاپ،  بىرەۋلەرى كوز جاسىن ءسۇرتىپ، ولار دا ۇيىقتاي المادى.

ينت. اقبالانىڭ وتاۋى .كيىز ءۇيدىڭ ءىشى. ءتۇن ورتاسى.

قاسىنداعى پىسىلداپ جاتقان كۇيەۋىنىڭ ۇيقىسىن بولمەي، اقبالا دا مىنا انگە قۇلاق تۇرگەن. ول ءبىر ءسات جاستىعىنىڭ استىنداعى التىن بىلەزىكتى قولىنا تاعىپ كۇلىمدەپ جاتتى.

نات. دالا. ءتۇن ورتاسى.

سال  سىرىم ۇستىندەگى اق كويلەك ات ۇستىندە كەڭ دۇنيەگە سىيماعانداي مىنا عاجاپ ءاندى قوشتاسۋ ءانىن قاراكوزگە ارناپ، الىستان عانا مۇنايادى.

ينت. نارشانىڭ كيىز ءۇيى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى. ءتۇن ورتاسى.

نارشا دا ۇيىقتار الار ەمەس. سىرىم سالعان انگە ول دا قۇلاعىن تۇرگەن. ءان عاشىق جاننىڭ، سۇيگەن جۇرەكتىڭ جان سىرى، شەرى. نارشا باسىن كوتەرەدى.

ينت. قوناق ءۇي. ءتۇن ورتاسى.

ۇلكەن توسەكتە اق كويلەگى اشىق-شاشىق، جالاڭ اياق، جالاڭ باس شتابس-كاپيتان جاتىر. كىشكەنە. دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ ۇستىڭدە تولى تاماق: ىرىمشىك، قۇرت. جانىندا تەك سورايعان ءداۋ سارى بوتەلكە ساموگون تۇر. جارتىلاي ىشىلگەن ستول ۇستىندە شىبىن-شىركەي قۇجىناپ ءجۇر. ءتىپتى ولار شتابس- كاپيتاننىڭ  بەتىنە، مۇرنىنا قونعان. بىراق ول وعان ءمان بەرمەي، قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر.

18 ساحنا

ينت. كيىز ءۇي. كۇندىز.

اينالا اپپاق. شاڭىراقتىڭ توبەسىندەگى كۇن ساۋلەسى بىلەۋ-بىلەۋ بوپ بوزاڭ جول بوپ كورىنەدى. ۇستىندە اپپاق كويلەك-دامبال كيگەن كەيۋاناعا ءبىر ءسات كۇن كۇركىرەپ نايزاعاي ويناعان ساتتە، ۇلكەن قارا قۇس اينالىپ كەپ شاڭىراقتان اق توسەككە تونگەن. قارا قۇس يىلگەن تۇمسىعىمەن كەيۋاناعا باس سالعان. ءداۋاپا اتىپ تۇرىپ قارا قۇسپەن الىسىپ جاتىر. قارا قۇستىڭ تۇمسىعى كەمپىردىڭ كوزىنە، بەتىنە ۇمتىلادى. كوزىن ويعىسى كەلەدى. كەمپىر بار جان-تانىمەن قۇستىڭ تۇمسىعىنان ۇرعانداي بولادى. ءبىر ءسات قارا قۇس كەمپىردىڭ قولىنداعى جۇزىكتى ەت-مەتىمەن قان-جوسا ەتىپ جۇلىپ الىپ جوعارىداعى شاڭىراقتىڭ كۇل پارشاسىن شىعارىپ ۇشىپ كەتەدى.

ءداۋاپا

– اااااااااا-

( دەپ كەيۋانا شوشىپ ويانعان.)

– ءيا، اللام. ءبىسيميللا، ءبىسيميللا.

ءداۋاپا

(-دەپ ەسىكتەن ءدارۋىش ايەلدى كورگەن.)

– ءداۋانا، ءداۋانا نە بولدى سىزگە؟-

( دەدى ايەل القىنا.)

ونىڭ موينى،قونىش-قولتىعى تولعان سالپىنشاق زاتتار، ......

– ءبىسميللا-

(دەدى ايەل ساسىپ قولىنداعى قۇمىرانىڭ سۋىمەن كەمپىردىڭ بەتىنە )

– تفۋۋ، ۋبشۋ ءبيسميللا، ءبيسميللا....

ينت. كيىز ءۇي. تاڭ.

ءۇستى باسى، شاشى قوبىراعان كەيۋانا ازەر دەم الادى. كەۋدەسى ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلادى.

ءداۋاپا

– ءاي ءدارۋىش قاتىن! مەن ءبىر جامان ءتۇس كوردىم.

ءدارۋىش كەمپىر

– ءاۋ ءداۋانا سەن تۇسىڭدە قارا قۇستى كوردىڭ. جامان قۇس جانىڭا باتار جاماندىق ەتتى. ءبىر قىمباتىڭدى العانمەن، وزىڭە ءالى جەتپەدى. شۇكىر... امان قالدىڭ.

ءداۋاپا

– ءيا قارا قۇزعىن. كوزى نەتكەن قورقىنىشتى ەدى قۇزعىننىڭ.

ءدارۋىش  كەمپىر

– ءداۋانا. قارا قوشقاردى قۇرباندىققا شال. جەتى شەلپەك تاراتقىن. ۇلكەن ۇيىردەگى قاسقا قارا قۇلىندى باۋىزدا وسىمەن كەتسىن ءداۋ انا.

(كەمپىر ءبىر جۇتىم سۋ ىشكەن.)

ءداۋاپا

– ءتۇسىم جامان ءدارۋىش.-دەدى ءداۋاپا ازەر دەمالىپ.

ءدارۋىش كەمپىر

– ءداۋانا ەل ىرگەسى بۇزىلماسىن. ەسىل مەن نۇراعا باسقا كاپىر شوقىنعاندا -اتاي سالماسىن دە... ەرتىس-انا بىلعانباسىن.

ءداۋاپا

– جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر... نە كوكىپ تۇرسىڭ. -دەدى كەيۋانا كوزى بادىرايىپ.

ءدارۋىش كەمپىر

– مۇنى مەن ەمەس، مىنا قۇرعىر قۋ جاۋىرىننىڭ ايتقانى. -دەدى ءدارۋىش.

– بولدى جاتا عوي ءداۋانا، مەن دەم سالايىن.

– ءسۇفف،سۋف -دەپ قولىنداعى كەسەنىڭ سۋىمەن كەمپىردى ۇشكىرە بەرگەن.

19 ساحنا

نارشا ات ۇستىندە.

نارشا وتاۋىنان شىققاندا ءبىر توپ جىگىت اۋدارىسپاق ويناپ جاتقان. اسان مەن قۇدالار جاعىنداعى جىگىت ەكەۋى الىسقان. كوپ ۇزاماي اسان قۇلاپ ءتۇستى. كوزىنەن وت شاشىپ، ءجۇزى بوزارىپ كەتكەن اسان.  ەل جۇرت كۇلكىگە بولەنگەن. وسى كەزدە نارشا اساننىڭ اتىنا قارعىپ ءمىنىپ كەتەدى....

ات ۇستىندە اينالا ءبىر قاراعان.

نارشا

– كانە، كىم بار؟ قايىندارىم بار ما ەكەن؟

وسى كەزدە ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ، سىرىم العا شىقتى. ول دا ءوز اتىنا ءمىندى. مىنە ەكى جىگىت، ەكى باقتالاس بىرىنەن-ءبىرى، جۇزبە-ءجۇز، بەتپە-بەت كەزدەسكەن. ولار ەكەۋى دە اق كويلەكپەن ءبىرى اق بوز اتتا ،  ەكىنشىسى قوڭىر اتقا مىنگەن. ەكى اتتىڭ اۋىزدىقتارى قارش-قارش ەتەدى. ەكى بىلەك، بىرىمەن-ءبىرى ۇستاسقان. نارشا سىرىمنان، سىرىم نارشادان كوزىن المادى.

نارشا

– سىرىم، سىرتىڭنان ساعان قانىق ەم. - دەدى ول سىرىمنىڭ بىلەگىنەن قاپسىرا قۇشاقتاي. –وتكەن جولى تانىسپاي جاتىپ باس سالدىڭ.

سىرىم

– ەر شەكىسپەي-بەكىسپەس. سەنى جۇرت ورىسشا وقىعان وركوكىرەك دەۋشى ەدى... سويتسەم، سەن دە وزىمىزدەي ءور كەۋدە ازامات ەكەنسىڭ نارشا.

نارشا

– سىرىم، سەنىڭ سىمباتىڭا، سەنىڭ سەرىلىگىڭە مەن ءدان رازىمىن. الايدا، تاعدىر ءبىزدى ءبىر وزەننىڭ ەكى جاعاسىنا  جازعان ەكەن. ەكى جاعا ءبىر وزەن.

سىرىم

– ەگەر ورتامىزدا  قاراگوز تۇر دەمەسەڭ، سەن ناعىز دوس بولۋعا جارالعان جان ەكەنسىڭ...امال قانشا؟ ارتىق ايتسام ايىپ ەتپە.

نارشا

– سىرىم، ءدال ايتتىڭ. ەكەۋمىز نەگە ەرتەرەك كەزدەسپەدىك وسى؟ مىنا شۋىلداعان ەل-جۇرتتىڭ ءسوزى بولماسا... ناعىز دوس بولاتىن جىگىت ەكەنسىڭ.

سىرىم

– نارشا، سەن ەشتەڭەگە الاڭداما.  قاراگوز سەنىڭ اتاستىرىلعان جارىڭ ەمەس پە؟ سەندەر ادامنىڭ الدىندا دا، اللانىڭ الدىندا دا اتاستىرىلعان ەرلى-زايىپتىسىڭدار.  وعان ەشكىمنىڭ ورتاعى جوق.

سىرىم نارشانى قۇشاقتاي بەردى.

20 ساحنا

نات.داۋاپانىڭ ءۇيى.

ءۇي. توردەگى ورىندىقتا ءداۋ اپا جالعىز. قارسى الدىندا شتابس-كاپيتان مەن ءتىلماش وتىر. شتابس-كاپيتان قالتاسىنان ۇزىن  مۋندشتۋك شىعارىپ سيگارەتىن تۇتاتپاقشى بولىپ ەدى. ءداۋ اپا قولىمەن يشارات ەتتى.

– بۇل شاڭىراقتى جامان يىسپەن بىلعاماس بولار. –دەدى. ءتىلماش كاپيتانعا اۋدارعاندا ول سيگارەتىن جيناپ.

– پروشۋ پروششەنيە، گوسپوجا. - دەدى. سوسىن تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى.

– «بىلاي جۇرسە وگىز ولەر، بىلاي جۇرسە اربا سىنار» زار زامانعا كەزدەسكەن ەكەنبىز. اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان جىلاساق تا سىنباعان ەل ەدىك. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قاتەر، ۇلكەن سىن. الايدا وزگەرمەيتىن وكتەم بۇيرىق، جاڭىلمايتىن جاڭعىرىق بولمايدى. قوي ەكەش قوي دا باۋىزداردا ماڭىرايدى. ءبىز ويلانايىق. مۇرسات بەرىڭدەر! –دەدى ءداۋاپا.-حابارىن ءوزىم ايتام - كەمپىر ساۋساعىن جوعارى كوتەرە بەرگەندە ەكى قوناق ەسىككە جونەي بەردى.

– ەتو ۋكاز ەگو ۆەليچەستۆو ساموگو تساريا! –دەدى شتباس-كاپيتان ورنىنان كوتەرىلە. ءتىلماش اۋدارعاندا ءداۋاپا ءۇنسىز وتىرىپ قالعان

21 ساحنا

نات. زيرات باسى. كەشكە ءتامام.

تاۋ توبەنىڭ باسى. الىستا جىلجىپ اققان ەركە ەرتىس. بويجەتكەننىڭ شاشىنداي الىستان اعاراڭداپ-يرەلەڭدەپ كورىنەدى. ءداۋ اپا  قولىنداعى تاياعى ۇلكەن ەسكى مازاردىڭ تۇبىندە وتىر. ەسكى قورىمداردى ءشوپ باسقان. جاڭبىردان سۋدان مۇجىلگەن كونە زيرات. ءداۋاپانىڭ قاسىندا شوقشا ساقالدى مولدا، ەسەت باتىر، اقبالا جانە ەكى ءۇش كۇتۋشى ايەلدەر. مولدا ارۋاقتارعا ارناپ قۇران وقىپ اياقتاعاندا ءبارى بەت سيپاعان.

ءداۋاپا

سودان وزىنە مە، وزگەرلەرگە مە، جاي عانا كۇبىرلەدى.

ءداۋاپا

ەرتىستىڭ بويى ەن توعاي،

ەل قوندىرسام دەپ ەدىم.

جاعالاي جاتقان سول ەلگە

مال تولتىرسام دەپ ەدىم.

وسى كەزدە اتتارىن جەتەلەپ، ءبىر توپ اقساقال قاراساقال كورىندى. ولاردىڭ سوڭىندا ءۇستى باسى جىرتىلعان، قاننىڭ ءىزى قالعان ارقانمەن بايلاۋلى التى جىگىتتى الدىنا سالعان كۇزەتشىلەر كورىندى. ەسەت باتىر ەلەڭدەپ جان-جاعىنا قاراعان. قىلىشىن جوندەپ تەكسالپ الدى.

اقساقالدار

– امانسىز با، ءداۋ اپا؟...جاقسىسىز با، ءداۋ اپا؟ ايىپ ەتپەڭىز، اپا؟!

ءداۋاپا

(جاقتىرماي)

– ءيا، بۇل نە جورىق؟ باسقا جەر تاپپاي ەندى مىنا بەيىت باسىنا كەلدىڭدەر مە؟

ءبىرىنشى اقساقال

– ءداۋ اپا، ەل باسىنا كۇن تۋىپ، تەبىنگىدەن تەر شاۋىپ، قابىرعادان قار جاۋىپ، تار وتكەلگە كەلگەندە ماسقارا بولدىق. ات شابان ايىبىمىز بار، سوعان كەلدىك.

ءداۋاپا

– باتىر دەسەم بەلگە شىقپاي ويدى ويناقتار بەيبىل ەكەن. ازامات دەسەم اۋىل ءۇيدىڭ تەنتەگى ەكەن بۇلار. توڭىرەگىندە تورىعان جاۋدى كورمەي، جاعالاسار جاۋىڭ جاقىنىڭ بولىپتى... سوعان قارنىم اشادى. سول سەبەپتى

ءداۋ اپا (كىدىرىپ بارىپ ءسوزىن جالعايدى)

– ەركەك توقتى قۇرباندىق دەپ شەشتىم. كەتەدى بۇلار يت جەككەنگە...

اقساقال

(اقساقالدىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى)

– ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى راس ءداۋ اپا. «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» ءداۋ اپا!

ءداۋاپا ءۇنسىز قالدى. قولىنداعى تاسبيح كۇن كوزىنە جالت-جۇلت ەتىپ جارقىرايدى. ءاجىم باسقان ءار ساۋساق  دىرىلدەيدى.

تارلان بي

– ءداۋ اپا، اۋليەگە ات ايتىپ، قوراسانعا قوي ايتىپ بالا تىلەگەن بوتەن ەمەس - ۋاق دەگەن باۋىرىڭبىز. الايدا، ءبىز مىنا يت جەككەنگە كەتكەن التى جىگىتكە جىلامايمىز. وسىلارمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتقان قىرىق جىگىتكە جىلايمىز.

ءداۋاپا

(الدى-ارتىنا ءبىر بۇرىلىپ)

– قايداعى قىرىق جىگىت؟! الدە ەسەڭگىرىپ ەسەپتەن جاڭىلدىڭدار ما؟!

تارلان بي

– جوق، ءداۋ اپا! مەن ايتسام، كورگەن بىلگەنىمدى ايتاتىن تارلان ءبيمىن، ونى ءوزىڭىز بىلەسىز. مەن مىنا التى جىگىتتىڭ بەلىندە كەتەتىن، ءار قايسىسى كەم دەگەندە جەتىدەن بولاتىن بالانى ايتامىن. قىرىق جىگىت دەگەنىم وسى. ءداۋ اپا ونسىزدا تارىداي شاشىلىپ، بيدايداي توز-توز بولعان ەلمىز.

ءداۋاپا ورنىنان تۇردى. قولىمەن يشارات جاساعاندا ءبارى كەتكەن.تەك ەسەت باتىر عانا ءۇنسىز ونىڭ قاسىنا كەلدى.

ەسەت باتىر

– «كۇيى ءبىردىڭ كۇنى ءبىر» دەگەن ءداۋ اپا! سوزگە توقتاعان ەل ەدىك. ءسىز كەشسەڭىز مەن كەشتىم ءداۋ اپا! ءامىر سىزدىكى. –دەدى ول دا جىلىستاعان.

جۇرت بىرتە-بىرتە ىعىسىپ، تۇگەل تاۋسىلعان. ءداۋ اپا كونە مازار تۇبىندە كوز جاسىنا ەرىك بەرىپ، جىلاپ جىبەردى. ىشىندەگى اشۋ-ىزا شاراسىزدىقتان جان-دۇنيەسى جان ۇشىرىپ ەڭىرەگەن.  كۇننىڭ باتقان ساۋلەسى كەيۋانانىڭ  كوزىندەگى جاسىن قىپ-قىزىل ەتىپ كورسەتكەن. بۇل ءوز قولىن ءوزى كەسە الماعان، قانشا ءادىل بولعانمەن جىلاپ تۇرعان انا جۇرەگى. نازىك ايەل تابيعاتى ەدى.

22 ساحنا

نات. كيىز ءۇيدىڭ سىرتى. ءتۇن.

ۇرگەن يت پەن كىسىنەگەن جىلقىلاردان باسقا تىپ-تىنىش. اۋىل كەشەگى قۇدا كۇتۋدەن سوڭ شارشاعان شالدىققان ىسپەتتى. كيىز ۇيدەن الدىمەن سىرتقا ءتىلماش شاعيدوللا سونان سوڭ جۇرە كيىنىپ، اسىعا شىققان نارشا كورىندى. نارشانىڭ ۇستىندە اسكەري كيىم، پودپورۋچيك ءمۋنديرى، اياعىندا جارقىراعان قارا ەتىك، باسىندا فۋراجكا، لامپاسى التىن سياقتى سارى ءتۇستى، قارا كوك گاليفە شالبار، يىعىندا التىن شاشاعى شاشىراعان دوڭگەلەك پاگون. اق كويلەگى وزىنە جاراسا قالعان.

شاعيدوللا

– نارشا مىرزا بۇل بۇيرىقتى گەنەرال-گۋبەرناتور كوحەربياكەردىڭ ءوزى تاپسىردى. ەرتىس پەن ەسىل، نۇرا ار جاعىنداعى جەتىسۋ وزەندەرىن قونىستانعان قازاقتار ءۇش ايدىڭ ىشىندە، اتا-قونىسىن تاستاپ، ورگە كوشۋى ءتيىس.

نارشا

(جاقتىرماي)

– سوندا قازاق قايدا بارادى؟

شاعيدوللا

– قازاقتىڭ جەرى كەڭ عوي. "كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ. " دەگەن ماقال سىزدەردەن قالدى ەمەس پە؟

نارشا

– بۇيتكەن ماقالىڭنىڭ اكەسىن....-دەدى.

– يمپەراتور بۇل بۇيرىقتى بىلە مە ؟ –دەدى نارشا ءوڭى قىزارىپ.

شاعيدوللا

– ارينە. «كرەپوستنوە پراۆانى جويۋ» تۋرالى جارلىقتى ءوزى شىعاردى عوي.

نارشا

– ءاي، ءتىلىن شايناعان ءتىلماش. بىلە-بىلسەڭ كەشەگى وتكەن كىشى ءجۇز قاراۋىل قوجا باباجانۇلى، ابباس كاشايۇلى، لاۋباي مىرزا، ول از دەسەڭ سارجان بي مەن كەنەسارى نە ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىكتى؟! وسى قارا قازان قارا سيراق بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن قۇربان بولعان جوق پا؟!

الدە قازاق دالاسىندا توگىلگەن قان از با؟ جو-جوق - دەدى نارشا.

– مەن مۇنى ءجايدان-ءجاي قالدىرمايمىن.

شاعيدوللا مەن نارشا ۇلكەن ۇيگە بەت العان.

ولار بۇل ارادا ءداۋاپانىڭ وتاۋىنا جاقىندادى.

ينت. داۋاپانىڭ ءۇيى .كيىز ءۇيدىڭ سىرتى.

ەسىك الدىندا ءداۋاپا تۇر ، ءوڭى سۋىق. قولىندا گەنەرالدىڭ حاتى بار

ەسىك الدىندا ءداۋاپا تۇر ، ءوڭى سۋىق. قولىندا گەنەرالدىڭ حاتى بار

ءداۋاپا

– قاراعىم نارشا شالقايىپ جاتار جاعداي جوق. مىنا قالىڭ ەل ۇيقىدا. قاشان ويانارى بەلگىسىز. قونىستىڭ دا قونىسى بار سونىسى بار. ونىڭ دا قۇلاسى بار تورىسى بار. مالعا جايسىز قونىس داۋىنان ۇرىس، مالعا جايلى قونىس –ىرىس ەدى. ەندى وسى اتا-بابادان قالعان جەردى تاستاپ ارقاعا كەتسىن دەگەنى نە سۇمدىق؟ قازاقتى مومىن دەپ جۇندەي بەرمەسىن. ءبىز جەتىمىن جىلاتىپ، جەسىرىن قاڭعىرتپاعان، اتا-بابانىڭ زيراتىن تاستاماعان ەلمىز. ايتقاندى تىڭداپ اقىلعا كەلمەسە قان توگىلەرى حاق. سونى جەتكىز ورىنبورعا.

نارشا حاتتى قولىنا الىپ ۇزاق قارادى. اۋىل جاققا ءبىر كوز تاستادى.

نارشا

– ءداۋ اپا ايتقانىڭىزدى ءتۇسىندىم.

ءداۋاپا.

– قاراعىم نارشا! مىنا بالا تۇرسىنبەك دەگەن جىلقىشىنىڭ بالاسى. «وقيمىن»  دەگەن تالابى بار ەكەن. شارۋاڭدى بىتىرگەن سوڭ وسى بالانى وقۋعا ورنالاستىر. اقىسىن ءوزىم تولەپ تۇرام. كەدەي كەپشىك بولا ما؟ باي بالاسى بولا ما؟ ءبىزدىڭ ەلگە وزىڭدەي كوزى اشىق، ءبىلىمدى جاستار كەرەك.

– ءتۇسىندىم، ءداۋاپا! وعان الاڭداماڭىز! –دەگەن نارشا.

ەل-جۇرت نارشامەن كىشكەنتاي جاپالدى جىلاسىپ شىعارىپ سالدى.

ءداۋاپا

– سەن ەرتەڭگى ەشتەڭەگە الاڭداما. مىنا ماسەلەنى  شەشىپ كەل. توي الدا. وعان دەيىن قاراگوز دە جولىڭا الاڭدايتىن بولادى.

نارشا كۇيمەگە قارقىپ مىنگەن. قاسىنداعى ءۇش-ءتورت جىگىت دوستارى دا اتتارىنا قامشى باستى.

23 ساحنا

ۇلكەن تارانتاس ، ۇلكەن جولدا كەلە جاتتى. نارشا قاسىندا كىشكەنتاي جاپال. نارشا تارانتاستا وتىرعان كىشكەنە بالا جاپالعا:

– جاپال، -دەدى- سەن ەندى وسى قالادا وقيسىڭ  ءبىلىم الاسىڭ. «اۋىلدى ساعىندىم، ەلىمدى ساعىندىم»  دەپ كەتىپ قالما. وقۋىڭدى جاقسى وقى. ءتىل ۇيرەنىپ العان سوڭ. سەن ءۇشىن ەش قيىندىق بولمايدى.

– وقيمىن! –دەدى جاپال. مەن ءسىز سياقتى بولعىم كەلەدى.

– ازامات! –دەدى نارشا. –ەگەر ەلدىڭ بالالارىنىڭ ءبارى سەن سياقتى بولسا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جارقىن بولار ەدى.

تارانتاس كەڭ دالادا زىمىراپ كەتە بەردى.

24 ساحنا

گەنەرال گۋبەرناتوردىڭ ۇلكەن كابينەتى. توردە ورىس پاتشاسى الەكساندر ەكىنشىنىڭ پورترەتى، ورتادا دوڭگەلەك ۇستەل. ۇستىندە اسكەري كيىمى، اياعىندا بىلعارى قارا ەتىك. گەنەرال جالاڭ باس، قولىندا ۇزىن، جىڭىشكە ترۋبكا، ءارى-بەرى ءجۇر. ونىڭ باسقان ءار قادامىنان ەدەن سىقىر-سىقىر ەتەدى. ول قابىرعاداعى ۇلكەن كارتاعا شۇقشيىپ ءبىراز تۇردى دا، اسكەري كيىمدەگى نارشاعا بۇرىلعان.

– ۆى پونيماەتە، چتو گەنەرال نە كاجدوگو پرويزۆولنوگو چەلوۆەكا ۆپۋسكاەت زا ەتي دۆەري؟

– يمەيۋ ۋدوۆولستۆيە ۆوسپولزوۆاتسيا تاكوي ۆوزموجنوستيۋ، كاپيتان. چەم وبيازان تاكوي چەستيۋ؟

– يا سدەلال يسكليۋچەنيە، يبو ۆى - پرەدستاۆيتەل كيرگيزسكو-كايساكسكوگو نارودا، ۆەرنو پرەداننوگو ۆەليكوي روسسي ي ەيو ۆەليچەستۆۋ تساريۋ، - گوۆوريت گەنەرال.

– نە سوچتيتە زا دەرزوست. پرەجدە ۆسەگو، يا سترەمليۋس سلۋجيت سۆوەي وتچينە.-نارشا ورنىنان اتىپ تۇرىپ.

– پوزۆولتە منە، لەيتەنانت، سپروسيت، كاك ۆى نامەرەنى سلۋجيت سۆوەي رودينە، ەسلي ۋ ۆاس نەت ني ارمي، ني مونارحا، زا كوگو جە ۆى پلانيروۆالي پودنيمات مەچ؟- سپروسيل گەنەرال

– ۆى سوۆەرشەننو نەپراۆيلنو مەنيا پونيالي، ۆاشە بلاگوروديە. كاجدىي كازاح، نەزاۆيسيمو وت پرويسحوجدەنيا ي ۆوسپيتانيا، سلۋجيت سۆوەي زامەچاتەلنوي سترانە. زدەس، نا كاجدوم پياتنە زەملي، پروپيتاننوي كروۆيۋ ناشيح پرەدكوۆ.

– ي چتو يمەننو ۆى وجيداەتە وت مەنيا؟

– نە يا، ۆاشە بلاگوروديە، نو موي سووتەچەستۆەننيكي، پروجيۆايۋششيە زدەس، نە موگۋت ميريتسيا س تاكوي نەسپراۆەدليۆوستيۋ.

– ا ۆ چەم جە زاكليۋچاەتسيا ەتا نەسپراۆەدليۆوست؟

– كيرگيزى، ابوريگەنى، كاك ۆى يح نازىۆاەتە، ۆىنۋجدەنى پەرەسەليتسيا نا دۆادتسات پيات ۆەرست وت ناسەلەننىح مەست، ۆ ۋگودۋ پەرەسەلەنتسەم. كازاحسكي نارود ميروليۋبيۆ، نو ەسلي يح پرينۋجدات تاكيم وبرازوم، ەتو نە وبەرنەتسيا نيچەم حوروشيم.

– نەۋج-تو يا سلىشۋ ۋگروزۋ؟

– وتنيۋد. نو پومنيتە، چتو دجۋنگارى توجە سترەميليس زاسەليت ەتي زەملي.

– ەتوت ۆوپروس كراينە سلوجەن. تولكو ەگو ۆەليچەستۆو ۆپراۆە پرينيمات رەشەنيا پو تاكيم دەلام. منە سلەدۋەت سناچالا وبسۋديت ەتو س نيم. پوجالۋيستا، وستاۆتە ەتو نا نەكوتوروە ۆرەميا.

– ەست – قولىن شەكەسىنە قويىپ چەست بەردى دە.  نارشا تاق-تاق باسىپ ەسىكتەن شىعا بەردى.

25 ساحنا

نات. كوشە. كۇندىز.

نارشا، گۋبەرناتوردان شىعىپ، تارانتاستا وتىرا بەرگەندە، بىرەۋ كەپ، ارتىنان قۇشاقتاعان. نارشا بۇرىلىپ قاراعاندا، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى.

سەرگەي

"پودپورۋچيك تلەۋبەردين..."

نارشا

"سەرگەي! نەۋج-تو تى؟ تى ۆ ەتيح مەستاح؟ فرولوۆ؟"

سەرگەي

"دا، درۋگ موي. مەنيا ناپراۆيلي ۆ ەتوت كراي پو ۋكازانيۋ گەنەرال-گۋبەرناتورا."

نارشا

"ليۋبوپىتنو، تولكو چتو ۆسترەتيلسيا س نيم."

سەرگەي

يا، دۋشەنكا، بىل ۋ گۋبەرناتورا نا ۆەچەرە، ي يمەل ۋدوۆولستۆيە پوزناكوميتسيا سو ۆسياكيم زناتنىم ليۋدوم.

نارشا

زنايا تەبيا، سوچەل بى تۆوي سلوۆا زا ناگلۋيۋ لەست.

سەرگەي

"تاك ي ەست، درۋگ موي...ۆرەميا لەتيت، نە تاك لي؟ ۋجە دۆا گودا پروشلو س مومەنتا وكونچانيا موەگو وبۋچەنيا."

نارشا

"سانيا، تى وبەششال ناۆەداتسيا كو منە ۆ گوستي."

سەرگەي

"وبيازاتەلنو پريەدۋ. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا يا ەگو  پوموششنيك."

نارشا

"تى - ناستوياششي درۋگ، سەرگەي."

سەرگەي

"نارچا، جدي مەنيا... كاك تولكو پوياۆيتسيا ۆوزموجنوست..."

ارادا 1,5 اي ءوتتى

 26 ساحنا

بۇلاق باسىندا وسكەن قۇراق ءشوپ، جالبىز. ءموپ-ءمولدىر تۇما شىم-شىم قاينايدى. سۋ جاعاسىندا جايىلعان سىرىمنىڭ اتى. سىرىم مەن قاراگوز وتىر.  قاراگوز جىلاعان. مۇڭلى.

– جىلاما قالقام - دەدى سىرىم. ء–بىز باعى جانباعان سورلىمىز. الدىمىز قۇز ارتىمىز جار.

– سوندا نە دەگىڭ كەپ تۇر ؟ –دەدى قاراگوز باسىن كوتەرىپ.

– سەن الاڭداما دەيمىن. مەن سەنىڭ ابىرويىڭدى ويلايمىن.  ءبارىن ۇمىت. ءبارىن قوي. سەن اتاستىرىلعان قالىڭدىقسىڭ.

– مەن سوندا قالاي سەنسىز كۇن كەشەم؟ -دەدى قاراگوز ءوز كوزىنە سەنبەي.

– ءيا قاراگوز سەن ءبىرىنشى دە، سوڭعى جىلاعان قىز ەمەسسىڭ.

– جو-جوق مەن سەنسىز قۇريمىن. –دەدى قاراگوز.

– نارشا  جاقسى جىگىت. كوزى اشىق ازامات. وعان وكىنبەيسىڭ.

– سەن ەندى ماعان جەڭگەتاي بولاسىڭ با؟ –دەدى قاراگوز. –سەنسىز مەن جىندانىپ كەتەم. –دەپ جىلاعان.

قاراگوز

سىرىم، جانىم.

مەن سەنىڭ جانىندا وسىلاي جۇرە بەرسەم... ماعان ءتىپتى  توزاققا كىرۋ دە قيىن ەمەس سياقتى.

سىرىم وعان كوز سالىپ جىميدى.

سىرىم

سەن مەنىڭ سوزدەرىمدى قايتالاپ جاتقان سياقتىسىن. الايدا مەنىڭ ادامگەرشىلىكتى اتتاعىم كەلمەيدى.  سەنىڭ دە قالا بەردى نارشانىڭ نامىسىن تاپتاماسپىن. سۇيەرمىن دە كۇيەرمىن. ءوز وتىما ءوزىم جانىپ ورتتەنسەمدە ادام بولىپ قالعىم كەلەدى....

قاراكوز

وندا نەعىپ كەلدىڭ وسىندا؟! بار! جوعال!كوزىمە كورىنبە! قۇرى!

سىرىم

سوڭعى ءسوزىڭ وسى ما؟ ەح، قاراكوز، قاراكوز...ەڭ بولماسا جادىمدا جاقسى كۇلكىڭ قالار ما دەپ ەدىم. قايتەيىن؟

قاراكوز

سىرىم، سەنىڭ بويىندا وسى اسىل قاسيەت ازاماتتىلىعىن، ادالدىعىن، تازالىعىڭ، تەكتىلىگىڭ بولماسا مەن سەنى ويلاپ وزەگىمە قۇرت تۇسپەس ەدى.  دەي تۇرعانمەن كوك اسپاندا اي تولعاندا، كولدىڭ بەتى شۋلاعاندا، كوك تولقىنى تۋلاعاندا مەن باياعى ورىندا سەنىڭ باسقان ءىزىندى كورۋ ءۇشىن كەلەمىن.

قالىڭ جىنعىل ىشىندە جاسىرىنعان

اقبالا مەن اسان ولاردى باقىلاپ اڭدىپ وتىر.

27 ساحنا 

نات. پەتەرگوف. كۇندىز.

جازعى سارايدىڭ ەتەگىندە كۇنمەن شاعىلىسقان فونتان. التىمەن كومكەرىلگەن ۇلكەن ەسكەرتكىش. بالتىق تەڭىزىنەن باستاۋ العان ۇلكەن كانال جان-جاعى قالىڭ ورمان گۇلزار، كانالدا جۇزگەن اققۋ-قاز.

جاعالاۋدا الەكساندر II  پاتشامەن، گەنەرال- گۋبەرناتور جاياۋ كەلەدى. ەكەۋى دە مۇزداي كيىنگەن.

– ي ۆام، مەسە، ەتو مەستو پو دۋشە؟

– نەسومنەننو، ۆاشە ۆەليچەستۆو.

– كيرگيزى-كايساكي - ناستوياششي ۆسپولوح، نەچتو سوۆسەم ينوە پو سراۆنەنيۋ س كاۆكازوم ي دالەكوي سيبيريۋ.

– ۆەسما پراۆيلنوە زامەچانيە، ۆاشە ۆىسوكوروديە. نا زاپادە، ۆوزلە رەكي يايك، گرۋپپا نەسوگلاسنىح ليۋدەي ي وپيات ەتوت كاسىمحان پودنيمايۋت بۋنت. منە پوسۆياتيت ۆاس ۆ دەتالي و دەيانياح ناشيح ديكيح گوسپود؟

– تاك پوسۆياششايتە، گەنەرال.

– مەستنوە ناسەلەنيە نەسچاستنو، كول ناپادايۋت نا ناشي ناۆوزى، مەشايۋت پەرەسەلەنتسام ي ۆىزىۆايۋت بەسكونەچنىە ستىچكي. منە ستراشنو، ۆاشە ۆەليچەستۆو، چتو وگون مياتەجا موجەت وحۆاتيت ي نوۆىە زەملي، ەسلي مى نە پرەدپريمەم مەرى.

الەكساندر II توقتاپ ۇزاق تۇردى دا، ول ءارى-بەرى ەتىگىن سىقىرلاتىپ ۇزاق ءجۇردى. كول ۇستىندە اققۋلار بۇلاڭداپ بۇلاردان ۇزاپ ارى قاراي ءجۇزدى.

– كوگدا يا وتمەنيل كرەپوستنوە پراۆو، يا دۋمال و پروستوم ليۋدە. ي وني توجە بۋنتۋيۋت تەپەر. مى نە نۋجداەمسيا ۆ ەششە ودنوم وگنە. پوەتومۋ، ميلورد، وتپراۆتە يح پودالشە، ۆ ازيۋ، ۆ سيبيرسكيە ستەپي كيرگيزو-كايساكوۆ.

– يا رازدەليايۋ ۆاشە منەنيە، ۆاشە ۆەليچەستۆو

– كول ۋج رازدەلياەتە، يا دام راسپورياجەنيە: وتپراۆيت تري سوتني سولدات ي 10 پۋشەك. يزۋچيتە، ميلورد، يستوريۋ امەريكي. كوگدا وني زاۆوەۆالي تەحاس، وني تاكجە ستولكنۋليس س نەپوكورنىمي يندەيتسامي. ودناكو سەگودنيا، كاك ۆيديتە، امەريكا - تسەلنوە گوسۋدارستۆو. ي ناشا تسەل - ۋكرەپيت ۆوستوچنىي رۋبەج روسسي.  پۋست گوسپود ميلوسەردنىي حرانيت ناس.

– ۆويستينۋ، حرانيت ناس گوسپود.

– ۆ ناشەم پلانە مەستنوە ناسەلەنيە بۋدەت پەرەسەلەنو ۆ ستەپ، ۋستانوۆلەننوگو منوي پوگرانيچنوگو رايونا ۆ 10-15 ۆەرست. ۆ ەتيح زوناح زەمليا ۆسەگدا وبەسپەچيۆالا پرەسنوي ۆودوي، ناحودياششەيسيا نا نەبولشوي گلۋبينە، يسپولزۋەموي دليا پيتيا ي بىتا. چتو كاساەتسيا ۆوزموجنوگو سوپروتيۆلەنيا سو ستورونى مەستنىح ابوريگەنوۆ پري يح پەرەەزدە نا نوۆىە تەرريتوري، تاكوە رازۆيتيە سوبىتي نە پرەدستاۆلياەت وسوبوگو ريسكا. پريدەت وپرەدەلەننوە ۆرەميا ي ەتي مەستا ستانۋت ستانيتسامي دليا ناشيح ليۋدەي.

– بۋد پو ۆاشەمۋ، ۆاشە پرەۆوسحوديتەلسۆو. دا ي پوموجەت نام گوسپود بوگ.

– ك سلوۆۋ و بوگە، گرەح نە سپروسيت و ەگو سۆەتلوم داروۆاني. كاك ۆاشي دەتي سەبيا چۋۆستۆۋيۋت زدەس؟ وني سكۋچايۋت پو ۆام، ميلورد؟

– سپاسيبو ۆاشە ۆەليچەستۆو. وني ۆپولنە حوروشو سەبيا چۋۆستۆۋيۋت. سلىشال دوچەري مۋزيتسيرۋيۋت ي س نەۆيداننىم پرەجدە رۆەنيەم يزۋچايۋت فرانتسۋزسكي.

– براۆنو، ميلەيشي. چتو موجەت بىت لۋچشە وبۋچەننوي گراموتە مولودوي مادامۋازەل… گراموتا پۋت ك بلاگوپولۋچيۋ.

– پوسپەشۋ زامەتيت ۆاشە ۆىسوكوروديە، نە ۆسە گوتوۆى پرينيات بلاگي تسيۆيليزاتسي.

– نۋ چتو ۆى ميلورد، نەيزۆەستنوست ۆسەگدا ستراشيت. نە سپەشيتە. ك سلوۆۋ ۆوزلە نەۆى ەست وتليچنىي وسوبنياك كنيازيا شولتسا. ون نەداۆنو ۋەحال ۆ گەرمانيۋ. موجەت بىت، ۆام ستويت پەرەەحات تۋدا؟

– بلاگوداريۋ ۆاس ۆاشە ۆەليچەستۆو!

الەكساندر II وعان بۇرىلىپ قاراماي، اققۋلارعا جەم شاشىپ، جازعى سارايعا قاراي كەتە باردى.

28 ساحنا

ورىنبوردىڭ ورتالىق كوشەسى. اۋلادا تارانتاس. كادەت سەرگەي مۇزداي كيىنگەن.

– ەفيم-دەدى ول كوشىرگە داۋىستاپ.

– ۆودۋ نە زابۋد

– كونەچنو-دەگەن اتقوسشى.

وسى كەزدە ۇيدەن قولىندا اق ورامالعا وراعان نانى بار ايەل كورىندى.

– ماريا ەگوروۆنا-دەدى سەرگەي،  نە سكۋچايتە، ميلەيشايا!

– ۆاش پرياتەل نارشا، ا ون-تو، ۆيدنو، دۋشوي سۆوەي ۆ كالاچاح، دا ۆ سوليونىح وگۋرچيكاح تونەت، پولوجيلا ەمۋ دا پو بولشە!

– بلاگوداريۋ.-دەدى سەرگەي -موەمۋ پرياتەليۋ جۋرنالى سۆەجيە پريۆوجۋ. ۆوت پوداروك، گلياديش... دوستوەۆسكي، بالزاك، گيۋگو دا يح سلوۆامي پيسانى!

– ون بۋدەت وچەن راد. –دەدى ايەل.-ۋداچي ۆ پۋتي ۆام ميلوك–دەدى ايەل.

– بەرەگي سەبيا! زا دەتمي گليادي.

تارانتاس قورادان شىعا بەردى.

29 ساحنا 

سىرىم ات ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتقان. ول  توقتاپ قالادى.. سول ءبىر ءسات الىستان ۇرگەن ءيتتىڭ ءۇنى شىققان. اۋىل جاققا تەسىلە قارادى. تىپىرشىپ تۇر.تاعاتسىزدانىپ تۇر. ءبىر ءسات ول بوتەن ءبىر دىبىسقا، جات داۋىستارعا قۇلاق تۇرگەن. يرەلەڭدەگەن جولدىڭ جيەگىندە 2-3 اربانى دوعارىپ، ورتاعا وت جاعىپ وتىرعان بەت-اۋىزدارىن ءجۇن باسقان، كوزدەرى كوك بوتەن تىلدە سويلەگەن ادامداردى كورگەن.

– قوزعالماڭدار! –دەدى سىرىم. –سەندەر كىمسىڭدەر؟

قاراڭعىدا شىعا كەلگەن اتتىعا ولار دا ۇرەيلەنە قارادى. ايەلدەر بالالارىن باۋىرىنا باسىپ ءبىر-بىرىنە تىعىلا بەردى. ءبارى دە ءۇنسىز. سالدەن سوڭ جاستاۋ ايەل.

– بيي-زززز پ-ەەە-ررر-ەسسس-ەلەن-دەدى.

وسى كەزدە كونە زيرات جاقتان قورسىلداعان دىبىستار ەستىلدى. بەس التى شوشقا مولالاردى تۇمىسىعىمەن تىمىسكىلەپ، ەندى ءبىر تورايى ءسيىپ تۇر ەكەن.

– ءاي اكەڭنىڭ –دەپ سىرىم اتىن تەبىندى دە تۇرا شاپتى.

30 ساحنا

قاۋمالاعان قالىڭ جۇرت. قاراگوزدىڭ باسىندا ساۋكەلە، نەكە كويلەگى، قاسىندا اقبالا مەن ەكى جاعىندا ەكى جەڭگەي تۇر. قارسى الدىندا اتا-ەنەسى، نارشا تۇر. اسان  بەت اشار ايتىپ تۇر.

تىڭداساڭ كەلىن جىرىمدى

جىرعا قوسىپ ايتامىن!

بار وسيەت سىرىمدى.

بۇرىنعى كۇنىڭ –بالالىق،

ەرجەتكەن كۇنىڭ –بۇگىن-ءدى.

كەلىن بوپ كەلگەن قيىن ءىس

جاڭا ءوسپىرىم بالاعا،

قىزمەت قىل ءيىلىپ

اتا مەنەن اناعا.

وزىڭنەن ۇلكەن ادامنىڭ

بەتىنە تىك قاراما!

ۇلكەن كىسى كەلگەندە

قاتارلاسىپ وتىرماي

كەيىن وتىر پانادا.

ءبىر كەزدە قاراگوزدىڭ قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالاعان. ەندى اناداي جەردە تۇرعان نارشانىڭ ورنىنا سىرىم پايدا بولعان. وسى كەزدە ونىڭ ساناسى جارق ەتە ءتۇستى.

31  ساحنا

ينت. نارشانىڭ وتاۋى. ءتۇن.

نارشا توردە وتىر. ەسىكتەن ەكى جەڭگەي قاراگوزدى قولتىعىنان ىشكە كىرگىزگەن.

اقبالا

– ال، ەندى كۇيەۋ جىگىت، ءبىز قايتتىق. قاراگوز ارۋ، اق قۇسىڭ قولىڭا كەپ قوندى. باياندى بولسىن!

جەڭگەي

– جاقسى جاتىپ، جاقسى ورىڭىزدەر.

نارشا

– اسان، قۇداشالاردى شىعارىپ سال.

نارشا اسانعا ءبىر، اقبالاعا ءبىر قاراپ.

اسان باسىن يزەدى.

وتاۋ ءىشى الا كولەڭكە. قاراگوز شەشىنبەستەن وتىرا كەتتى. نارشا دا سول قالپى قيمىلداعان جوق. تەك الدەقايدا اۋىلدىڭ سىرتىنان ءان سالعان جىگىتتەردىڭ داۋىسى عانا ەستىلەدى.

نارشا

– قاراگوز، جۇرت تارقادى-اۋ دەيمىن. شارشاعان شىعارسىڭ، ءسال دەم الساڭشى.

قاراگوز بىردەڭە ايتقىسى كەلدى دە، ءۇنسىز عانا كوزىنەن جاسى دومالاپ،  جىلادى.

نارشا

– جىلاماشى. ءبىز ەرلى زايىپتى بولساق، بۇنداي جارا جازا-دەرتتەر جازىلار دەپ ويلايمىن.

قاراگوز

– جازىقسىز ءسىز ەمەسسىز، مەن دە ەمەسپىن؟!

نارشا

– بوساعادان اتتاعانىڭ بۇگىن عانا...ۇيرەن، ۋاقىت وتە كەلە ماعان دا ۇيرەنەرسىڭ. بىراق قانا ءوتىنىشىم...مەنى مىنا انتالاعان ەل جۇرتىمنىڭ الدىندا ماسقارالاما. سەن مەنىڭ ادال جارىمسىڭ. بۇگىن وسىندا مەنىمەن تۇنەيسىڭ.

نارشا سىرتقى شاپانىن شەشىپ، اق كويلەكپەن عانا قالدى.

قاراگوز

– اسىقپاڭىز....ءتۇن ۇزاق قوي. قولىڭىز ۇزىن، بارىنە جەتەر. مەن تەك ءسال دەم الايىن. ءسىز تەك الاڭداماڭىز، اجەمە جولىعايىن، ەرتەڭ جولعا شىعادى. قوشتاسارعا ايتار، ءبىر اقىلى بار شىعار.

قاراكوز شىعىپ كەتتى.

نارشا تۇنشىعا قاتتى جوتەلىپ بارىپ ەسىنەن تانىپ قۇلاپ ءتۇستى...

32 ساحنا 

اسپاندا تولعان اي ءدوپ-دوڭگەلەك تاسىقسىپ  تۇردى. كولدىڭ بەتى دە ءبىر تولقىپ، ءبىر باسىلىپ دوڭبەكتەيدى.

سىرىم ات ۇستىندە قاراڭعىدا شاۋىپ كەلەدى...شاۋىپ كەلەدى.

33 ساحنا

قاراكوز ۇلكەن ۇيدەن شىققاندا جۇگىرە جونەلەدى ول جن-جاعىنا قاراپ قالىپ جۇگىرىپ بارادى. اۋىلدىڭ ءبارى كۇندىزگىدەي جاپ-جارىق.

34 ساحنا

ۇيدە وتىرعان اسان ءبىر ءسات ەلەڭ ەتىپ قۇلاق ءتۇردى دە سىرتقا اتىپ شىقتى. اسان ءبىر جەردەن قاراكوزدى تانىپ قالادى. جان-جاعىنا ءبىر قاراپ، اسان قاركوزدىڭ سوڭىنان تۋرا جۇگىرەدى.  

35  ساحنا

نات. نارشانىڭ اۋىلى. دالا. ءتۇن.

بۇگىن اۋا-رايى بۇزىلعان. كۇن كۇركىرەپ، اسپاندا نايزاعاي ويناپ، جەر كوكتىڭ ءبارى لاي. جاڭبىردان جەر دە، كوك تە كورىنبەيدى. ءبىر ءسات، قۋراعان اعاشتىڭ تۇبىنە قاراگوز جۇگىرىپ ازەر جەتكەن. ات ۇستىندە سىرىم قاراگوزدى الىستان كوردى. سىرىم شاپقان بويى، قاراگوزدى جەردەن ءىلىپ الىپ كەتتى.

سىرىم

– جانىم، قاراگوز، جەتتىڭ بە؟

قاراگوز

– سىرىم، كۇنىم،  مەن سەنىڭ كەلەرىڭدى بىلگەنمىن.

نات. نارشانىڭ اۋىلى. ايدالا.

سىرىم مەن قاراگوز ات ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ العا شابا جونەلدى. ات تۇياعى بىرەسە قيىرشىق، بىرەسە شوپپەن ەندەگەلى توپىراقپەن، سازدى جەرمەن ۇزاق شاپتى.

نات. نارشانىڭ اۋىلىنان تىس. ايدالا.

ءبىر كەزدە ولار اتتان  دومالاپ ءتۇستى. جاڭبىر قۇيىپ تۇر. ەكەۋى دە تەسىلىپ ءبىر-بىرىنە قارادى.

قاراگوز

– سىرىم، مەن سەنى ءوزىم ىزدەپ كەلدىم.

ەندى سەن عانا مەنىڭ جارىم بولاسىڭ.

وسى ساتتە، اسپاندا جارىلارداي نايزاعاي ويناپ جارقىرىپ، كۇن كۇركىرەدى.

قاراگوز

– الشى مەنى قۇشاعىنا، باسشى مەنى باۋىرىڭا!

ولار قۇشاقتاسقان ساتتە لاي-بالشىققا قۇلادى. ءبىرىن-ءبىرى ساعىنعان عاشىقتار. ولار ءارى-بەرى اۋناي بەردى. ءبىر-ءبىرىن ايمالادى، ءسۇيدى، قۇشاقتاستى... سودان-سوڭ كيىمدەرىن بىرتە-بىرتە شەشە بەردى. كۇن تاعى دا كۇركىرەدى. بىراق ولار ەشتەڭەگە ءمان بەرمەدى. ولاردىڭ استىنداعى لاي-بالشىق، قىپ-قىزىل تۇسكە اينالدى.

36 ساحنا

ينت. نارشانىڭ اۋىلى. نارشانىڭ وتاۋى. ءتۇن.

ەل ايقاي-شۋ. دۇرلىگىپ ءجۇر. ىشتەن نارشا كورىندى.

اسان

انا سايقال قاشىپ كەتتى.

نارشا قىپ-قىزىل بوپ، جوتەل قىسىپ، ازەر تۇردى. ۇزاق جوتەلە بەردى دە لوقسىدى.

نارشا

قاراگوز قوشتاسپاي كەتكەن بە سوندا؟

37 ساحنا

نات. نارشانىڭ اۋىلى. اۋلا. ءتۇن.

ەل-جۇرت: - اتتان! اتتان! - دەپ بارلىعى اتقا قونعان. مىنە، ءداۋاپا دا شاپانىن كيىپ اسىعىس قولىنا تاياعىن الدى.

ءداۋاپا.

(ايقايلاپ)

– ءجۇزى قارا، وڭباعان، سالداقى. جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن كەتەتىن بولدىم-اۋ.

نات. نارشانىڭ اۋىلى. ءتۇن.

قولدارىندا جانعان وتتى تاياقتارى بار، قالىڭ جۇرت قاراگوز بەن سىرىمى ىزدەۋدە.

38 ساحنا

نات. نارشانىڭ اۋىلى. ءتۇن.

سىرىم قولىندا تەرگەن اعاش وتىنى بار. وت باسىنداعى قاراگوزگە جاقىندادى. وت لاۋلاپ جانعان. قاراگوزدىڭ ۇستىندە جامىلعان سىرىمنىڭ شاپانى.

سىرىم

– جاۋراعان جوقسىڭ با؟

ونىڭ كەۋدەسى جالاڭاش، بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋلەنىپ شيرىلىپ تۇر.

قاراگوز

– سەن باردا مەن ەندى توڭبايمىن.

سىرىم

(قاراگوزدى قۇشاقتاپ)

– جانىم قاراگوز، مىنا جالعاندا ماعان ەندى ەشتەڭە كەرەك ەمەس. تەك ەكەۋمىز بىرگە بولساق بولدى. (قاراگوزدى قۇشاقتاپ)

قاراگوز

– سىرىم جانىم. بىزگە ەندى بۇل جەردە قالۋعا بولمايدى. قولعا تۇسسەك ەكەۋمىز دە قۇريمىز. سوندىقتان ەكەۋمىز كەتۋگە ءتيىسپىز.

سىرىم

(سىرىم ءجۇزى نۇرلانىپ)

– دۇرىس ايتاسىڭ قاراگوز. جايىقتىڭ جاعاسىندا مەنىڭ تۋىستارىم بار. سوندا كەتەمىز.ول جەرگە ەشكىم دە جەتە المايدى.

قاراگوز

– يا تەزىرەك كەتەيىك. قوي مەن قىزدىڭ باسپايتىن جەرى جوق. ول جاقتا ءوزىمىزدىڭ ەل عوي

سىرىم

– نار تاۋەكەل... وندا كەتتىك قاراگوز!

قاراگوز

– ارداعىم. سەن ءۇشىن جانىم قۇرباندىق!

قارا تۇندە قالىڭ اڭعاردىڭ ىشىندە ەكى عاشىق قۇشاقتاسىپ وتىردى. بۇل ءسات ولاردىڭ ومىرىندەگى ەڭ باقىتتى ساتتەردىڭ ءبىرى ەدى.

39  ساحنا

نات. نارشانىڭ اۋىلى. ءتۇن.

قاۋمالاعان جۇرت قىر استىنان ساپ ەتىپ كوتەرىلگەندە، قاراگوزدىڭ كوزى شاراسىنان شىعا جازدادى.

ادامدار

– ۇستاڭدار! بايلاڭدار، ءجۇزى قارالار!

ادامدار

(شۋلاپ)

– قورشاڭدار! ءاي، قارابەت ءجۇزى قارالار! ورىندارىڭنان قوزعالماڭدار.

(داۋىستار ءار جەردەن ءار جەردەن ەستىلەدى.)

سىرىم

(ايقايلادى. جان-جاعىنا جالتاڭداپ)

– قاراگوز، جانىم، سەن قاش!

قاراگوز

(زار يلەپ جىلاپ)

– جو-و-و-و-ق، سىرىم، مەن سەنىڭ جولىڭدا ولسەم ارمانىم جوق. سەن قاش، وتىنەمىن. مەن سەنىڭ قۇرباندىعىڭ بولايىن.

سىرىم

قاراگوز، مۇندا قالساڭ ولار سەنى ايامايدى. سەن اتقا وتىر دا جايىققا تارت. ءبىز ايگىلى بەرىش بولامىز. ولار سەنى قۇشاق جايا قارسى الادى.

(قۋعىنشىلار جاقىنداي بەردى.)

سىرىم

– ەي، شۋىلداعان كوك بورىلەر، ءبىزدىڭ نە جازىعىمىز بار ەدى؟ بار كىنامىز ءبىر-ءبىرىمىزدى سۇيگەنىمىز بە؟ وندا قانە كەلىڭدەر. كىم بار؟ جاستىعىڭدى الا كەتەيىن!

سىرىم قانجارىن شىعاردى.

قاراگوز

– سىرىم! جو-و-و-و-جوق! ولسەك، بىرگە ولەيىك. تەك ەشكىمنىڭ وبالىنا قالما، جانىم. بۇل مەنىڭ سوڭعى سۇراۋىم بولسىن.

ەل-جۇرت شۋلاپ ءتونىپ كەلەدى.  قولدارىنا ايىر-شوقپارلارىن ۇستاعان ەركەكتەر ولارعا جاقىنداي قالدى.

سىرىم

– جانىم، قاراگوز - وندا بۇل مەنىڭ دە سوڭعى ءوتىنىشىم. ەگەر مەنى سۇيگەنىڭ راس بولسا، قازىر مىنا اتقا ءمىن. الاڭداما. ەگەر ەرتەڭ ۇل تۋساڭ، اتىن ءوزىڭ قوي. سەن مەنىڭ جارىعىمسىڭ. سەن مەنىڭ ايىمسىڭ. اي مەن كۇن قاتار تۇرمايدى.  قاراگوز، مەن الەمدەگى ەڭ باقىتتى جان بولام. سەن ءوزىڭ ءۇشىن ەمەس، ەرتەڭ ومىرگە كەلەتىن بالاڭ ءۇشىن قۇتىلۋعا ءتيىسسىڭ! –دەدى. سوسىن ول قاراگوزدى اتقا وتىرعىزدى.

قاراگوز

– تارلانىم، تاعدىرىما ريزامىن! ەندى ولسەم دە ارمانىم جوق. قوش جانىم! – دەگەن قاراگوز.

سىرىم قاراگوزدىڭ اتىنا قامشى باستى. ەستى ات يەسىن قارا تۇندە ەشكىمگە بەرگىزبەي شابا جونەلدى.

وسى كەزدە قولىنداعى مىلتىعىن كەزەنگەن بىرەۋ كورىندى. بۇل نارشا بولاتىن. ول جوتەلگەندە قولىنداعى اق ورامال قانعا بويالدى. اپپاق اتتىڭ جالى موينى قىپ-قىزىل قان.

– اعايىن! توقتاڭدار! توقتاڭدار! تيىسپەڭدەر! قانە ءبارىڭ قايتىڭدار! كەتىڭدەر بۇل ارادان دەگەن.

جۇرت اڭتارىلىپ تۇرىپ قالعان. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىنەر ەمەس.

نارشا

– مەن سەندەرگە ايتىپ تۇرمىن. ارعىن، نايمان بالاسى. قاراگوز بەن سىرىمعا ايتار ءسوزدى ءوزىم ايتام. بوسسىڭدار! –دەدى ايقايلاپ. اسان بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ وقتالا بەرگەندە.

– اسان! –دەپ وقتى كوزىمەن ءبىر اتىپ، - مەنى ەكى سويلەتپە!

جۇرت بىرتە-بىرتە شەگىنشەكتەي سيرەي باستادى. اسپاندا ەكى جۇلدىز بىرىنەن-سوڭ ءبىرى اعىپ ءتۇستى. ءبارى كەتكەن. يەن دالادا ەكەۋى عانا قالدى.

قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز.

– نارشا، –دەدى سىرىم، - كەشىر، مەن سەنى ۇياتقا قالدىردىم. اتام دەسەڭ مىنە مىلتىق.

– سىرىم، سەن بوسسىڭ! انە، مەنىڭ اتىما ءمىن دە قاراگوزدى قۋىپ جەت.

– نارشا، سەن نە ايتىپ تۇرعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟  - دەگەن سىرىم

– ءيا، - دەدى نارشا، - بىلەم. سوندىقتان دا ايتىپ تۇرمىن.

40 ساحنا

نات. دالا. ءتۇن.

التى جىگىتتى ات-اربانىڭ سوڭىنا بايلاپ-ماتاپ، ءتورت قاۋعا ساقال اسكەر ايداپ كەلەدى. تورتەۋدىڭ ەكەۋى الدا، ەكەۋى ارتتا. ولاردىڭ يىقتارىندا مىلتىق. قارا جول يرەلەڭدەپ كەلىپ اساۋ وزەننەن وتەدى. اعاش كوپىر ابدەن ەسكىرگەن. الدىڭعى ەساۋل كوپىرگە ءبىر، تۇتقىندارعا ءبىر قارادى دا، قامشىسىن «العا» دەگەندەي جوعارى نۇسقادى. الدىڭعى اربا جەگىلگەن ەكى ات ىلگەرى باسقىسى كەلمەي، كەيىن شەگىنشەكتەگەن. الايدا اششى بيشىكتىڭ ۇشى ساۋىرىنعا ءتيىپ قوس ات كىبىرتىكتەپ بارىپ العا ءجۇردى. اياق-قولدارى بايلاۋلى، ءۇستى-باسى كوگەرگەن التى جىگىت ابدەن جۇدەگەن، اسىرەسە ارىقتاۋ كەلگەن جىگىتتىڭ ەرنى كەزەرىپ السىرەگەن. اسەت باتىر باستاعان تاعى دا 3-4 جىگىت قالىڭ قامىسقا جاسىرىنعان. ءبارى دە دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ ءۇنسىز:

– ۋا، ارۋاق! ۋا، جاسىنباي! – دەپ اسەت باتىر اتىنا قامشى باسقاندا قاۋعا ساقالدىلار ساسىپ قالدى. ءتىپتى بىرەۋلەرى مىلتىقتارىن الۋعا دا ۇلگەرمەدى. تارس-تۇرس، ايعاي-شۋ، اتىلعان مىلتىق داۋسى. شاڭ-توپىراق. تەك الدىڭعى اتقا مىنگەن قاۋعا ساقال عانا قۇتىلىپ ۇلگەردى. ال قالعاندارى تيگەن وقپەن، شوقپاردان قۇلاپ جاتتى. 

41 ساحنا

قارا جولدى شاڭداتىپ 200-گە جۋىق ءتۇسى سۋىق اسكەر قازاق دالاسىندا اسىقپاي كەلە جاتىر. ءار جەر، ءار جەردە ازىق-تۇلىك تيەگەن اربا وگىز كورىندى. ءتىپتى پۋلەمەت تيەگەن تۇيەلەر دە مىنا كوشتىڭ ىشىندە بوي كورسەتەدى. اپپاق اتتىڭ ۇستىندە شتابس-كاپيتان سەرگەي فرولوۆ كەلە جاتىر. ول جان-جاعىنا سۇيسىنە قاراپ قويادى. وسى كەزدە توبەدەن جالعىز اتتى كورىندى. ول بىردەڭە دەپ ايقايلايدى. بۇل وتكەلدەن امان قالعان ەساۋل ەدى. شتابس-كاپيتان فرولوۆ قولىن كوتەرىپ اسكەرگە بەلگى بەرگەندە، كوش توقتاعان. ەساۋل قولىن سەرمەپ سولداتتارعا بىردەڭە ايتىپ جاتتى. سوسىن ول اتتان دومالاپ ءتۇسىپ فرولوۆتىڭ الدىنا كەپ قۇلادى.

سىرىم مەن نارشا ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاعان قالپى كەلە جاتىر. ەكەۋى دە ءماز-مەيرام.

نارشا:

– سىرىم، ادام ءومىر بويى باقىتتى بولۋى مۇمكىن ەمەس.. ال مەن قازىر باقىتتىمىن. اتتەڭ، سەندەي جانمەن كەش، تىم كەش تانىسقانىما وكىنەم. ال قاراگوزدى سەن باقىتتى ەتۋگە ءتيىسسىڭ... ويتكەنى ول سەنى، سەن ونى سۇيەسىڭ.

– ال، مەن سەندەي دوستى ەندى تاپقانىما قۋانىپ تۇرمىن. –دەدى سىرىم.

ساعان بىردەڭە دەۋگە ءتىلىم بايلانىپ تۇر. سەن بيىكسىڭ نارشا. تىم بيىكسىڭ.

وسى كەزدە اسەت باتىر مەن قاسىنداعى بوساعان جىگىتتەر ولارعا كەلىپ قۇشاقتارىن اشقان. ءبىرىن-ءبىرى تاپقان، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاعان جىگىتتەر. ءبارى ءماز-ءمايرام. ءبارى قۋانىشتى.

– نارشا ، مىنە ءبىزدىڭ جىگىتتەر بوسادى. ەندى ولاردى ەشكىمگە بەرمەيمىز.- دەدى ەسەت باتىر

– جارايسىڭدار! –دەدى نارشا. – يت جەككەنگە ايداتۋ-بۇل ورىس پاتشاسىنىڭ زاڭى. ال ءبىزدىڭ زاڭ، دالا زاڭى.

– وي ازامات! –دەپ جىگىتتەر نارشا مەن سىرىمدى ورتاعا الا بەردى.

وسى كەزدە قالىڭ اسكەر توبەدەن كورىندى. بارلىعى قارۋلانعان. قولدارىندا مىلتىق. تۇستەرى سۋىق. ولار توقتاپ بۇيرىق كۇتتى.

– ۆوت وني! - دەدى ەساۋل ەرنى دىرىلدەگەن قالپى.

– پلي! - دەدى فرولوۆ.ءوڭى سۇپ-سۇر. ول قولىنداعى رەۆولۆەرمەن اق كويلەكتى ۇزىن بويلى جىگىتتى كوزدەدى دە –پلي! –دەگەن.

گۋرس-گۋرس اتىلعان مىلتىق. دۇنيە كوك ءتۇتىن. استاڭ-كەستەڭ... جىگىتتەر دە، اسەت تە بىرىنەن-سوڭ ءبىرى كەسىلگەن باۋداي قۇلاپ جاتىر، قۇلاپ جاتىر. ماڭايدىڭ ءبارى قىپ-قىزىل قانعا بويالعان.  اتىلعان مىلتىق، كىسىنەگەن جىلقى «اح» ۇرعان داۋىستار.

– ستويتە! ستويتە! –دەپ نارشا بار داۋىسىمەن ايقايلادى. الايدا فرولوۆ ونى ەستىگەن جوق.

– نە سترەليايتە! سولداتى! ەتو يا گوۆوريۋ پورۋچيك تلەۋبەردين! –دەدى فرولوۆ

اتىلعان وقتىڭ ءبىرى نارشاعا ءتيدى. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ. نارشانىڭ ءۇستى قىزىل قانعا بويالا بەردى. وسى ساتتە فرولوۆ ەسىن جيعانداي ورىسشا ءسوزدى ۇققانداي.

– وتستاۆيت! –دەدى دە فرولوۆ ىلگەرى جۇگىرە جونەلدى.

– نارشا! نارشا! ساعان نە بولدى؟  نارشا! – دەپ سىرىم ايقايلادى. ونىڭ داۋسى مىنا دۇنيەنى جاڭعىرتىپ تۇردى.  كوزىن اشقان نارشا سىرىمعا كۇلىمسىرەپ:

– اتتەڭ سەندەي دوستى كەش جولىقتىرعانىما وكىنەمىن. -دەدى نارشا.

نارشانىڭ بىلەگىنەن، ۇستىنەن اققان قانعا قاراماي سىرىم ونىڭ باسىن قۇشاقتاعان قالپى.

– نارشا، نارشا كوزىڭدى اششى. وتىنەم. نارشا-ا-ا، - دەپ سىرىم دوسىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ جىلاپ تۇردى..

وسى كەزدە دومالاپ جەتكەن فرولوۆ ءوزى اتقان جىگىتتى تانىدى. اپپاق كويلەك قىزىل قان.

– نارشا، نارشا! يا پريەحال، –دەدى سەرگەي.- كاك وبەششال.

فرولوۆتىڭ ەكى كوزى شاراسىنان شىعارداي، ول ءوزىنىڭ نە ىستەگەنىن ەندى تۇسىنگەن.

نارشا سالدەن سوڭ كوزىن اشتى. اسپاندا شاربى بۇلت جوڭكىپ بارادى.

– سەەر-گگەەي... سەرگەي... ەتو... ۆوت  ەتو مويا زەمليا... ناش رودنوي كراي، -دەدى نارشا .- موي دوم تۆوي دوم.

– رودنوي، رازۆە تاك ۆسترەچايۋت درۋگا؟! تى جە سام پريگلاشال.  –- نارشا، رودنوي پروستي... پروستي ناس...-دەپ ايقايلادى سەرگەي.

– بۋد پروكلياتا ەتو سلۋجبا... نەناۆيجۋ... نەناۆيجۋ ۆسە... نارشا... رودنوي... –دەدى فرولوۆ. –ەتو ارميا... ەتو... ەتو يا سترەليال.. ءوز-وزىنەن كۇبىرلەپ، ەرنى دىرىلدەپ.

نارشا الدىمەن سەرگەيگە ءتىل قاتتى.

– تى نە ۆينوۆات، درۋگ. –سوسىن باسىن قۇشاقتاعان سىرىمعا  – قاراگوز سەنىكى ەندى. –دەدى دە نارشا كوزىن جۇمدى.  ەن دالادا نارشانىڭ باسىن سۇيەگەن سىرىم وتىر، قاسىندا سەرگەي. ەكەۋى دە وكىنىشتەن جىلاپ تۇردى.

بۇل قازاق ەلىنە ات ءىزىن سالعان پەرەسەلەندەردىڭ كەلگەن كەزى ەدى. قازاق ەلىنىڭ ۇلانى اققان جۇلدىزداي ومىردەن وسىلاي ءوتتى.

ال قۋعىننان امان-ەسەن قۇتىلعان قاراگوز 9 ايدان سوڭ دۇنيەگە ۇل اكەلدى. ەسىمىن نارشا قويدى.

قازاق دالاسىنا قونىستانۋعا  بەت العان پەرەسەلەندەر، بۇل ماڭايعا ون جىلعا دەيىن ات ءىزىن سالعان جوق!

Abai.kz