شوقانحان قۇتتىباەۆتىڭ ەكى اڭگىمەسى: «مەزگىلسىز حابار» جانە «جات بولعان پەرزەنت»

ادامدار ءوز سەنىمدەرى ءۇشىن ءاردايىم ازاپ شەكسە، قالامگەر جازعانى ءۇشىن ازاپ شەگەتىن ءداۋىردى ارتقا تاستاعانىمىزعا دا 30 جىلدان اسىپتى. بۇل جەردە كسرو-داعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى ادەبيەتشىلەردىڭ تاعدىرىنا وقىرمان نازارىن اۋدارعىمىز كەلەدى. 

كەڭەس جازۋشىلارى وداعى قۇرىلعاننان كەيىن ادەبيەت مەملەكەتتىك تەتىكتىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدى. ونىڭ ماقساتى حالىقتى جاڭا سوتسياليستىك رۋحتا تاربيەلەۋ بولىپ تابىلىپ، قالامگەرلەرگە زورلىقپەن وتكەنىن جامانداپ، بۇگىنگىنى اسقاقتاپ جازۋدى تالاپ ەتتى. ل. س. سوبولەۆ: «پارتيا مەن ۇكىمەت كەڭەس جازۋشىسىنا ءبارىن بەردى. ولار ودان تەك ءبىر نارسەنى - جازۋ قۇقىعىن عانا الىپ قويدى»، - دەدى كسرو جازۋشىلاردىڭ ءبىرىنشى سەزىندە.

قىزىل يمپەريا ءوزى دۇرىس دەپ ساناعان ادەبيەتتى جاقسى دەپ اتاپ، وعان بارلىق ارتىقشىلىقتار مەن جەڭىلدىكتەر بەرە باستادى.

ءبىر كەزدەرى زامياتين ايتقان ەرەتيكتەر مەن اقىماقتاردىڭ ورنىنا كەڭەس داۋىرىندە ءتۇرلى الەۋمەتتىك تاپسىرىستاردى تىڭداپ ورىندايتىن كوپتەگەن «اتقارۋشى سەنىمدى شەنەۋنىكتەر» كەلدى (يۋ.ك.ولەشا كوپتىڭ قولىنان العان «ادام جان ينجەنەرلەرى» دەگەن مەتافورا ويلاپ تاپتى). «قاجەتتى» تاقىرىپقا جازعان جازۋشىلار قۋاتتى مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولۋدا. كەڭەس مەملەكەتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان اۋقىمدا ادەبي مەتسەناتتاردىڭ اتقارعان ءرولىن ءوز مويىنا الدى.

كسرو باسشىلىعى سىزىپ بەرگەن جولدان تايعاندار ادەبيەت مايدانىنان الاستاتىلدى.

ادەبيەتتەگى «ماڭگىلىك تاقىرىپتار» ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى دە اينالىپ وتپەيدى. «ماڭگىلىك تاقىرىپتار» دەپ ءوز وزەكتىلىگىن جوعالتپاي، ءبىر شىعارمادان ەكىنشىسىنە اۋىساتىن تاقىرىپتار اتالادى. ويتكەنى ولار جالپىادامزاتتىق ماڭىزعا يە. ولار وقىرماندى ءاردايىم قىزىقتىرادى، بىراق ءار ءتۇرلى داۋىردەگى ادامدار بۇل تاقىرىپقا باسقا تاريحي ۋاقىتقا قاراعاندا ءوز داۋىرىمەن ۇندەسەتىن وگەشە ماعىنانى قوساقتايدى. بۇرىننان بار تاقىرىپ ۋاقىتتىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قالامگەرلەر تاراپىنان جاڭاشا قىرىنان جۇرت نازارىنا ۇسىنىلاتىن بولادى. سولاي بولسا دا، ءوزىنىڭ تۇپكى تەرەڭ ماعىناسىن ساقتاپ قالا بەرەدى. نەلىكتەن «ماڭگىلىك تاقىرىپتار» بار؟ بالكىم، كەيبىر سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بولماعاندىقتان جانە ولاردى ءار جاعىنان اشۋعا بولاتىندىقتان شىعار.

ارينە، بۇل ماحاببات، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، ءومىردىڭ ماعىناسى مەن سەنىمنىڭ كەڭ تاقىرىپتارى بولادى. مىنە وسىنىڭ ءبارى قويىنداسىپ، «كىر شالعان تانىمدار، تاپتالعان ۇمىتتەردىڭ» ءتول ادەبيەتىمىزدە توبە كورسەتۋىنە قاتىستى وي تولعايتىن بولساق، ەسىمىزگە شوقانحان قۇتتىباەۆ تۇسەدى.

شوقانحان قۇتتىباەۆ ۇلت رۋحانياتىنىڭ كەمەل كەلەشەگى ءۇشىن ەڭبەكتەنىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى.

قازىر ۇلتتىق پروزامىزدا «كىشكەنتاي ادامدار» تراگەدياسىنا ارنالعان اڭگىمەلەر جاستار تاراپىنان كەڭ اۋقىمدى شىعارماشىلىقپەن يگەرىلە باستادى. تاپ وسى تاقىرىپتى يگەرۋدە قۋات قيىقباي، قانات ابىلقايىر، ەسبولات ايدابوسىن، الىشەر راحات، ەرعالي باقاش، قانات تىلەۋحان ت.ب. جاستار پروزادان ءوز باعىن سىناي باستادى. وسىدان 23 جىل بۇرىن ادەبيەت ابىزى ديداحمەت ءاشىمحان ويىن ودان ءارى وربىتسەك: «...مەنىڭ بايقاعانىم، قازىر جاستارعا گازەتتەن ورىن تيە بەرمەيدى. اندا-ساندا ءبىر شىعارما جاريالانادى، ونىڭ ءوزى ەستە قالمايدى. ادىلبەك پەن ديدار وسى ونەردىڭ سوڭىنا ءتۇستى، سوندىقتان دا وزدەرىن مويىنداتتى». ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدە ادەبيەت ايدىندا، پروزا الامانىندا ءوزىن مويىنداتقان جاس قالامگەر تۋراسىندا بولىپ وتىر.

جاقىندا قولىمىزعا شوقانحان قۇتتىباەۆتىڭ ەكى اڭگىمەسىن («مەزگىلسىز حابار» جانە «جات بولعان پەرزەنت») كوزىمىز شالىپ قالىپ، وقىپ شىعىپ ەدىك.

«جات بولعان پەرزەنت» شىعارماسى تۋرالى ە.مولداسانوۆتىڭ: «...قوعامداعى ەڭ وزەكتى ويدى قوزعاپ، جاستارعا، قوعامعا ويتۇرتكى بولارداي وي قالدىرىپسىڭ...» دەگەن پىكىرى شوقانحاننىڭ قالام قابىلەتىنە بەرىلگەن باعا دەپ ايتۋعا بولادى.

اتالعان اۆتوردىڭ ەكىنشى اڭگىمەسى «جات بولعان پەرزەنت» جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن ساۋالعا قالامگەردىڭ بەرگەن وزىنشە بەرگەن جاۋابى دەپ ۇعىنۋىمىز كەرەك. باس كەيىپكەرىن جازۋشى وقىرمانىنا بىلايشا تانىستىرادى: «زياگۇلدىڭ قىزىن قىزعىشتاي قوريتىن ءجونى دە بار. ءوزىنىڭ وتاسقان ومىرلىك جارىنان قاپىدا ايىرىلعاندا وسى كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىنى سوڭعى ءۇمىتى مەن جالعىز كوز قۋانىشى بولدى. جاستاي جەسىر قالسا دا، كىشكەنتاي پەرىشتەنىڭ ءتاتتى قىلىعى ونى بۇل ازاپتان لەزدە ايىقتىرعان ەدى». الدانعان انا ءۇمىتى وزبەك بولعان شىعارما بارىمىزگە وي سالىپ، ارالاس نەكەگە قاتىستى قازاقي جىنىمىزدى ۇستادى.

جات بولعان جانار تاعدىرى سانامىزعا ءوز ساۋلەسىن تۇسىرەدى. «وقۋىنىڭ ءبىر جارىم جىلىن ارتقا تاستاعاندا جانار كىتاپحانادا ليۆيا ۇلتىنىڭ ازاماتىمەن تانىستى. باسىندا بۇل تانىستىقتان جۇرەكسىنسە دە، اراعا ۋاقىت سالا حاسان اتتى جىگىت جانارعا ۇناي باستادى. ول وتە كىشپەيىل، ءتىپتى ونىڭ بويىنداعى پاراساتتىلىق قازاق جىگىتتەرىندە كەزدەسپەگەندەي، جاناردىڭ تاكاپپار كوڭىلى ءاپ-ساتتە وعان ءيىپ سالا بەردى. كۇندەگىسىن ساعىنىشتان تويات الاتىن انا مەن بالا اراسىنداعى ءجيى قوڭىراۋ سۇحباتىن تارتىمدى جىگىتتىڭ تانىستىعى سيرەتە ءتۇستى. ونى زياگۇلدىڭ انا جۇرەگى بايقاسا دا، قىزىم قالاعا ۇيرەنەيىن دەگەن شىعار دەگەن ءۇمىت نۇرى ءدۇدامال كوڭىلدى سەيلتكەندەي ەدى.

جانار مەن حاساننىڭ العاشقى تانىستىعى لاۋلاعان ماحابباتقا ۇلاستى. ال-قىزىل گۇلدەر، كوزدىڭ جاۋىن الارلىق قىمبات سىيلىقتار مەن تاتتىگە تولى داستارحان جاناردىڭ ءومىرىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرگەندەي. ءتىپتى باسىندا ءوزى جاسقانىپ، جاتىرقاي قارايتىن قالانىڭ ءار-ءبىر عيماراتىنىڭ ءوزى بۇعان عاشىقتىق كوزقاراسپەن قارايتىنداي سەزىمدە بولدى. جاناردىڭ ساناسىندا ەرىكسىز شومىلعان باقىت كۇننەن-كۇنگە ونى ءوز الەمىنە جەتەلەي بەردى. بىرىنەن-ءبىرى وزگەشە باستالاتىن اسەرلى كەشتەر جاناردى حاسانعا ىنتىقتىرا ءتۇستى. وعان جان-تانىمەن اربالعانى سونشا ونسىز ءبىر مينۋتتا تۇرا المايتىن حالگە جەتتى. كەزىندە الماتىنىڭ جىگىتتەرىنە ارمان بولعان ونىڭ اپپاق ساۋساقتارى مەن تالدىرماش بەلى ءوزىن ارباعان جىلاننىڭ تۇراقتى مەكەنىنە اينالدى».

قالامگەر ءوزىنىڭ ءستيلىنىڭ قالىپتاسقانىن «كەزىندە الماتىنىڭ جىگىتتەرىنە ارمان بولعان ونىڭ اپپاق ساۋساقتارى مەن تالدىرماش بەلى ءوزىن ارباعان جىلاننىڭ تۇراقتى مەكەنىنە اينالدى» دەگەن ەمەۋىرىنىمەن ۇقتىرىپ، قازاق سۇلۋلارىنىڭ جاتتىڭ قوينىن جىلتىپ، وزگە ۇلتتىڭ سانىن كوبەيتۋگە قوسىپ جاتقان ۇلەسىمەن جۇرەگىمىزدى اۋىرتىپ، سانامىزعا اۋىر جۇك ارتادى.

قازاق ەلىنە الاتايداي بۇلىك سالۋدىڭ ءبىر پالەكەتى ءوز داستۇرىمەن قادىمداي دامىپ، تىنىش جاتقان ۇلتتى توقىراۋ ۇشىراتىپ جىبەرۋدىڭ ءبىر ءادىسى ءدىني اعىمدار ارقىلى قوعام ىشىندە ىرىتكى تۋدىرۋ. سوندىقتان دا سىرتقى كۇش ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىمەن قوعامعا بۇلىك سالىپ، وتباسىن ويرانداتىپ، ەكسترەميستىك، تەررورلىق ءىس-ارەكەت جاساپ، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە زيان تيگىزۋگە بارىن سالاتىن ەميسسارلاردىڭ بەينەسى حاسان ارقىلى تاماشا سۋرەتتەلەدى.

جاناردىڭ ءدىن جولىندا اداسۋىن اۆتور بىلايشا سۋرەتتەيدى: «اۋەلدە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا بار عۇمىرىن ارناعان اۋليە-ساحابالاردىڭ ءىلىم-بىلىمدەرىمەن جاناردىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان حاسان ونى بىرتە-بىرتە باسقا ارناعا بۇرا باستادى. جانار عاشىعىنىڭ ۇسىنعان كىتاپتارىن وقي-وقي بۇل ءومىردىڭ الدامشى، شىن ءومىر باسقا جاقتا دەگەن ناسيحات سوزدەرگە اربالىپ قالدى. ساناۋلى ايلار وتپەي جاتىپ وزىمەن بىرگە وقيتىن قۇربىلارىنا دا جيركەنە قاراپ، بولەكتەنىپ، تۇيىقتالىپ كەتتى. ءتىپتى وقۋ جىلى اياقتالماي جاتىپ، بۇل وقۋىنىڭ ءوزى ءمانسىز دەگەن كوزقاراسقا توقتادى. حاساننان باسقانىڭ ايتقانى قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيگەن ول اينالاسى 2-3 ايدىڭ ىشىندە بوتەن ادامعا اينالىپ كەتتى. ەندىگى جەردە حاسانعا ول سۇيگەن جىگىتى ەمەس، ءوزىنىڭ قوجايىنى رەتىندە قارايتىن بولدى. ويتكەنى ونىڭ رۇقساتىنسىز جالعىز اناسىمەن دە سويلەسۋدى قويدى».

جانە وسى شاعىن اڭگىمە «– ماما، ءوزىڭنىڭ اداسقانىڭمەن قويماي، مەنى دە شاتىستىرماشى. اتا-بابامىز بىلىمسىزدىگىنەن شىعار سولاي جاساعانى.

– سوندا مىنا ىستەگەنىڭ وقىعاندىعىڭ عوي. كورگەنسىز. اناڭدى قۇرمەتتەمەگەن ادام ساعان جار بولىپ تا وڭباس، – دەپ اناسى قاتتىراق سويلەپ قىزىن جونگە سالماققا بەكىدى. سول-اق ەكەن:

– بولدى، جەتەر. قىسقارتىڭىز. حاسان دۇرىس ايتقان ەكەن، اداسقان اداممەن ءتىل تابىسۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ. ول مەنى شىنايى ومىرگە باۋلىعان ومىرلىك جولداسىم. ال ءسىز مەن ءۇشىن ەشكىم ەمەسسىز، – دەپ اناسىنا اۋىر سوزدەرمەن ءتىل تيگىزگەن جانار ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاپتى» دەپ تراگەديالىق قالىپتا اياقتالادى. ۇلتتىق دۇنيەتانىمىزدىڭ ەسىكتى تارس جابۋشى قازاق ارۋلارىنىڭ قارابەت وبرازى وسىلايشا اسقان شەبەرلىكپەن سۋرەتتەلەدى.

اۆتور ءوز اڭگىمەلەرىندە وتباسىلىق جانە ءدىني ازعىندانۋ پروبلەمالارىن شەبەرلىكپەن ۇلت وقىرمانىنا ۇسىنا بىلۋىمەن قۋانتادى.

Abai.kz