ءتىلى قازاق، ءدىلى قازاق سۋرەتشىلەردىڭ جانىن جاقسى تۇسىنەتىن ونەرتانۋشىلاردىڭ كەمدىگىنەن ءبىز مەشەۋ حالدەمىز
جەڭىس كاكەنۇلى، كەسكىندەمەشى، گرافيك، پۋبليتسيست، قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى:
– اعا، قازاق ءسىزدى كەشەگى ءابىلحان قاستەەۆ، ورال تاڭسىقباەۆ، قالا بەردى، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ سىندى قازاقتىڭ قىلقالامىن جانىنا سەرىك ەتكەن تەڭدەسسىز سۋرەتشىلەرىنىڭ جالعاسى رەتىندە كورەدى، ءسىزدىڭ سايگۇلىك اتتى ارقاۋ ەتكەن تۋىندىلارىڭىز ءبىراز جۇرتتى قال-قادەرىنشە ويعا قالدىرعانى ءسوزسىز. ايتسە دە ءسىز جاي سۋرەتشى ەمەس، «ءمادەنيەتتى قولداۋ جىلى» (2000) اۆتورىسىز، سونداي-اق «جەڭىس كاكەنۇلى» اتتى البوم-جيناعىڭىز شىقتى، ال سوڭعى شىققان «اق زەر» اتتى ەڭبەگىڭىز قازاق، قازاق قانا ەمەس-اۋ، الەم سۋرەت ونەرىنىڭ سىعىپ العان شىرىنىنداي دۇنيە بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. اعا، ولاي بولسا، الىستان سەرمەمەي، بىردەن ءححى عاسىرداعى سۋرەت پەن سۋرەتشىلەر جايىنا كوشسەك، الەمدىك بەينەلەۋ ونەرى قازاق كارتينالارىن تاني ما، مويىنداي ما، جالپى، ءبىز سۋرەت الەمىنىڭ ساناتىندا بارمىز با ءوزى؟
جەڭىس كاكەنۇلى، كەسكىندەمەشى، گرافيك، پۋبليتسيست، قر سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى:
– اعا، قازاق ءسىزدى كەشەگى ءابىلحان قاستەەۆ، ورال تاڭسىقباەۆ، قالا بەردى، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ سىندى قازاقتىڭ قىلقالامىن جانىنا سەرىك ەتكەن تەڭدەسسىز سۋرەتشىلەرىنىڭ جالعاسى رەتىندە كورەدى، ءسىزدىڭ سايگۇلىك اتتى ارقاۋ ەتكەن تۋىندىلارىڭىز ءبىراز جۇرتتى قال-قادەرىنشە ويعا قالدىرعانى ءسوزسىز. ايتسە دە ءسىز جاي سۋرەتشى ەمەس، «ءمادەنيەتتى قولداۋ جىلى» (2000) اۆتورىسىز، سونداي-اق «جەڭىس كاكەنۇلى» اتتى البوم-جيناعىڭىز شىقتى، ال سوڭعى شىققان «اق زەر» اتتى ەڭبەگىڭىز قازاق، قازاق قانا ەمەس-اۋ، الەم سۋرەت ونەرىنىڭ سىعىپ العان شىرىنىنداي دۇنيە بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. اعا، ولاي بولسا، الىستان سەرمەمەي، بىردەن ءححى عاسىرداعى سۋرەت پەن سۋرەتشىلەر جايىنا كوشسەك، الەمدىك بەينەلەۋ ونەرى قازاق كارتينالارىن تاني ما، مويىنداي ما، جالپى، ءبىز سۋرەت الەمىنىڭ ساناتىندا بارمىز با ءوزى؟
– قازاقتىڭ بەينەلەۋ الەمى «سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ» توماعا-تۇيىق قالپىنان اياق-قولى بوساپ شىعىسىمەن كوپ ۇزاماي مىڭ ءتۇرلى، قۇلپىرما بوياۋعا قانىعىپ ۇلگەردى. قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي بىجىناعان، وزگەلەر تۇرماق، سۋرەتشىنىڭ ءوزى اداسىپ قالاتىن قىزىقتى، قيامەتتى قان بازار. نە جوق دەيسىڭ ءححى عاسىردىڭ پاليتراسىندا؟ كىمدەر جوق دەيسىز وندا؟ كەمەڭگەرلەر دە ءجۇر، كەمىستەر دە… «ونەر – حالىقتىكى» دەگەن ۇستانىمدا جۇرگەندەر دە، «جوق، ونەر – ونەر ءۇشىن» دەپ ورەكپىگەندەر دە ءيىن تىرەسەدى. اكادەميالىق قاتاڭ ءستيلدى ساقتاپ قالعاندار دا، كاندينسكي مەن شاگالدىڭ ءوزى ءتىرىلىپ كەلسە دە، باس شايقاپ كەتەتىن اۆانگارد وكىلدەرى دە بارشىلىق. ناتيۋرمورتتان تارتىپ، ءاۆتوموبيلدىڭ جارامسىز ءدوڭگەلەكتەرىنەن ينستاللياتسيا جاساعاندار، بولماسا پەيزاجدان باستاپ كونسەرۆى قالبىرىنان پەرفورمەنس ىستەگەندەرگە دەيىنگىلەر دە ءبىر شوعىر. «قازاق قاشانعى سۋرەت ءالىپپەسىن ناتيۋرمورتتان باستاي بەرۋى كەرەك» دەپ كەيىپ، قازاقتىڭ بەينەلەۋ الەمىنە «بابناما»، عارىشتىق سانا-سەزىم ءىلىمىن ۇستانىم ەتكەندەر دە بار. سۋرەتشىلەر جينالىپ ارت-سيمپوزيۋمعا شىقسا، تاپ باياعىشا تابيعات كورىنىستەرىن تاپتىشتەي جازىپ، اق تەر، كوك تەر بولىپ جاتسا، ەكىنشى بىرەۋلەر كەرىسىنشە تۇك بىتىرمەي، ابدەن كورمە باستالاردا كەنەبىنە ءبىر-ەكى تاستىڭ نوبايىن ءتۇسىرىپ، «تاپ-تازا سۋ» دەپ جازىپ قوياتىن بولدى. ول ازداي، الگى كارتينا ۇيالماي جۇلدەلى ورىن الاتىن دارەجەگە جەتتىك قوي. ءاۋ باستاعى «جاقسىلاپ سالىپ، جازىپ ءۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن اكسيومادان اينىماۋىمىز كەرەك ەدى، بىراق ءار زاماننىڭ جازىلماعان زاڭى بار ەكەن. ءبىر كەزدە ەڭ كوپ وقيتىن ەل ەدىك، ەندىگىدە بالالار كىتاپقا قارامايدى دا. سول سياقتى ءبىر كەزدەرى مايلى بوياۋ ادىستەرىن 10-20 جىل تاپتىشتەپ ءۇيرەنەتىن ادام بالاسى بۇل كۇندەرى «ەڭبەكتەمەي»، «قاز تۇرماي»، «ءتاي-ءتاي باسپاي-اق» «جۇگىرىپ» كەتۋگە قۇمار. تسي باي شي دەيتىن سۋرەتشى ايتىپتى: «قىرىققا كەلگەندە عانا سۋرەتتى تۇسىنە باستادىم، ەندى ءبىر 30-40 جىل سۋرەت سالسام، ءتاۋىر سۋرەتشى بولۋىم كادىك. ال 100 جاساسام عانا ناعىز سۋرەتشى بولار ەدىم» دەپ. سۋرەتكە، جالپى، كەز كەلگەن ونەرگە قۇلاقكەستى قۇل بولۋ كەرەك.
– قىسقاشا ايتقاندا، قازىرگى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءوز «كارتيناسى» وسىنداي عوي؟ ال ەندى ارت-بيزنەس دەگەندى قالاي تۇسىنۋىمىزگە بولادى؟ ءان مەن جىردى شوۋ-بيزنەسكە اينالدىرعان زاماندا، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قان بازارى ارت-بيزنەس جاعىمدى سيپاتقا يە مە؟ جالپى، بيزنەس دەگەن ساۋدا دەسەك، ساۋدانىڭ وپاسىز دا جاعى بار عوي، سودان ءتۇبى ادامزات وپىق جەمەي مە؟
– تاياۋ جىلدارى باتىستىڭ اسا داقپىرتتى «سااتچي» اتتى سۋرەت گالەرەياسى ورتكە وراندى. قىزىل جالىننىڭ كومەيىندە جۇزدەگەن سوتىق جەردى الىپ جاتقان، ۇلكەن اڭعاردىڭ ىشىندە ساقتاۋلى مىڭداعان كارتينا كەتكەن دەسەدى. ال سول چارلز سااتچي دەيتىن كىم ەدى؟ ول – يراكتاعى سوعىستان قاشىپ، انگلياعا تابان تىرەگەن، مايلى بوياۋ ءيىسى مۇرنىنا بارماسا دا، بەينەلەۋ الەمىن اقشانىڭ ساۋىن سيىرىنا «ادەمى» اينالدىرا بىلگەن كاسىپكەر. وڭكەي اتىشۋلى، «جاۋىز» كارتينالاردى ساتىپ الىپ، قايىرا ساتۋمەن اتى شىققان ونىڭ جيناعىندا كوپتەگەن بالانى قيناپ ءولتىرىپ، ەتىن جەگەن كاننيبالدىڭ ۇلكەن پورترەتى بولىپتى. الگىنىڭ كەلبەتىن جۇزدەگەن ءسابيدىڭ الاقاندارىنىڭ تابىمەن، بەدەرىمەن سالدىرعان دەيدى الگى سۇم. سىرتتا الگى جازىقسىز شەتىنەگەن بالالاردىڭ انالارى ەرەۋىلدەتىپ، «سااتچيگە» قارسىلىق اكتسياسىن جاساپ جاتسا دا، كورمەگە قىزىق كورىپ سابىلۋشىلاردا ەسەپ بولماعان دەسەدى.
وسى كۇندەرى اۋكتسيونعا تۇسەتىن كارتينالاردىڭ نارقى دا، باعاسى دا ءبىز ءۇشىن تۇسىنىكسىز. دۇرىستاپ قارىنداش ۇستاي دا المايتىنداردىڭ شىعارماسى بۇرىنعى وتكەن مايتالمانداردان الدەقايدا قىمبات بولۋى قالىپتى جاعدايعا اينالىپ بارادى.
– اقىنداردى ءمۇشايرا، انشىلەردى توي اسىراپ جاتىر، ال سۋرەتشىلەردى شە؟ ولار قالاي كۇنەلتىپ ءجۇر بۇگىندە، ءالدە مەملەكەت تاراپىنان قانداي دا ءبىر كومەك بار ما؟
– ونىڭىز راس، مەملەكەت تاراپىنان بىزگە بولىنەتىن اقشا تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي عانا. ءبىراز ۋاقىت بۇرىن سۋرەتشىلەردىڭ سەزىندە بولىپ كەلدىم، سوندا بىلتىر سۋرەتشىلەر وداعىنا بار-جوعى 7 ميلليون تەڭگە عانا ءبولىنىپتى، 7 ميلليون دەگەن نە؟ تۇككە تۇرمايتىن قارجى عوي، ەلىمىزدە 1000-عا جۋىق سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ ءمۇشەلەرى بار، سونىڭ ارقايسىسىندا جەتپەي جاتقان پروبلەمالار شاش ەتەكتەن. قاي جىرتىعىنا جاماۋ بولادى سولاردىڭ؟ ءبىز ءبىر جىلى حۋدگرافتى 50 تۇلەك بىتىرسەك، قازىر سونىڭ ىشىندە قىلقالامدى ۇستاپ قالعانى مەن عانا شىعارمىن. قالعاندارى تۇگەل دەرلىك سۋرەتشىلىكپەن بالا-شاعاسىن اسىراي الماعاندىقتان باسقا سالاعا كەتىپ قالدى. تاياۋدا تەلەديداردا ميگراتسيا تۋرالى ءبىر حابار ءجۇرىپ جاتىر ەكەن، سوندا پوليتسيا مايورى سويلەپ تۇر، تانىس ادام كوزىمە وتتاي باسىلدى. سويتسەم، ءوزىمىزدىڭ گرۋپپانىڭ ستاروستاسى. «ماسساعان، كەزىندە مايلى بوياۋدىڭ شەبەرى بولامىن دەگەن جىگىتتەر قايدا كەتىپ قالعان؟» دەپ ءىشىم ۋداي اشىپ كەتتى. مىنا ۋاقىت، زامان دەگەن ادامدى ديىرمەن سەكىلدى ۋاتىپ، شاشىپ جىبەرەدى ەكەن عوي... ال سۋرەتشىلىكتى تاستاماعاندار ءوز ەتىنىڭ تىرىلىگىنەن جانە باقۋاتتى تانىستارى بار، ياعني سولار ارقىلى كارتينانى ساتىپ نە بولماسا «ارۋارت»، «ونەر»، «قۇلانشىعا» بارىپ، كەلىسىپ، ايتەۋىر سولار بەرگەن تيىن-تەبەنمەن ولمەستىڭ كۇنىن كەشىپ جاتىر. قالاي بولعاندا دا قىلقالامىن تاستاپ كەتپەگەن مەنىڭ ارىپتەستەرىمە مىڭ تاعزىم! ءبىز ەكونوميكامىز مىقتى دەپ ماقتانامىز، بىراق جاقىندا عانا ءبىر سۋرەتشى جىگىت وزبەكستانعا بارىپ، سوندا بىزدەن الدەقايدا «ناشار تۇرادى» دەگەن وزبەكتەردىڭ سۋرەتشىلەرگە جاساپ قويعان جاعدايىن كورىپ، تاڭعالىپ كەلدى: تاشكەنتتىڭ ورتاسىنان ءزاۋلىم گالەرەيا اشىپ بەرىپتى، ارينە، سودان كەيىن ولاردىڭ سۋرەتشىلەرى ەشكىمگە الاقان جايمايدى.
– الەمدىك بەينەلەۋ ونەرى وكىلدەرىنىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىندىك ورنەك، ءوزىندىك ستيل، بەت-بەينەسى بار، سونداي-اق ماڭگىلىك تاقىرىبى دا بولادى. ال ءسىز ءوزىڭىز قاي كارتيناڭىزدى مىسە تۇتاسىز؟ سۋرەتشىلەر ءجۇز كارتينا سالسا، سونىڭ ءبارىن الدىمەن ءوزى مويىنداي بەرمەيتىنگە ۇقسايدى عوي؟
– تۇلپار. سەبەبى قاي زاماندا دا قازاقتىڭ سەرىگى قوي نە سيىر ەمەس، جىلقى بولعان. جاۋعا شاپسا دا، تويعا بارسا دا، قىز كورۋگە بارسا دا قازاق تۇلپار ءمىنىپ بارىپ، بايگەگە تۇلپار ءمىنىپ شاۋىپ، جىلقىنىڭ ەتى مەن قىمىزىن ءىشىپ، ساقىلداعان سارى ايازدا قىز-قىز قايناپ، مالىن باعىپ، تىرشىلىك ەتكەن. ال ءوز تۋىندىلارىمنىڭ ىشىندەگى كوڭىلىمە اسا ءبىر قاتتى ۇنايتىن بىرىنە توقتالساق، ول – «شاكارىمدى جوقتاۋ» دەگەن كارتينام. بۇل سۋرەتتىڭ سۇلباسى استاناعا العاش كەلگەن 2003 جىلى باسىما كەلدى. 1932-37 جىلدار ارالىعىندا 7 ميلليون قازاق بولساق، سونىڭ 4 ميلليونى اشتان قىرىلىپتى، ارينە، سالىستىرمالى تۇردە ايتامىن. قازاقتىڭ باستان وتكەرگەن ءناۋبەتتەرىن تىزە كەلگەندە، ءتىپتى سوناۋ جوڭعارمەن شايقاسقان سۇراپىل كەزدەردىڭ ءوزىنەن اسىپ تۇسكەن قاسىرەت وسى اشتىق بولعان. ءبىرىنىڭ بالاسىن ءبىرى جەۋگە بارعان سوڭ، ودان اسقان قاسىرەت، ودان اسقان تامۇق بولۋى مۇمكىن بە؟ بولشەۆيكتەردىڭ قولىمەن جاسالعان بۇل سۇراپىلدى ءبىز گەنوتسيد دەپ ءوز اتىمەن اتاۋىمىز كەرەك. مىنە، مەنىڭ «شاكارىمدى جوقتاۋ» دەگەندە ايتقىم كەلگەن، كورسەتكىم كەلگەن سۇمدىق وسى ەدى: ءبىر جاعىنا قاراي اۋىپ كەتكەن ەر-توقىمى باۋىرىندا تۇرعان اق بوز ات كەيپىندە بەردىم. قۇيىن با، داۋىل ما، ايتەۋىر اسپاننان ءبىر بالەكەت، ءبىر وبىر ءتونىپ كەلەدى... جالپى، قيامەت جىلدارعا ارنالعان كارتينا ەدى.
– وسى قاي زاماندا، قاي داۋىردە ءومىر سۇرسە دە، سۋرەتشىلەر جانىنىڭ، تاعدىرلارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇقساستىعى بولا ما؟ ءسىز، مىسالى، ءوزىڭىزدى الەمدىك قاس سۋرەتشىلەردىڭ قايسىسىنا ۇقساتار ەدىڭىز؟
– سۋرەتشىلەردى ورتاقتاستىراتىن ءبىر نارسە بولسا، مەن ايتار ەدىم: ول ەڭبەكقورلىعى دەپ. تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، ءۇي بەتىن كورمەي كەزىپ، ءتىپتى ساۋ باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، قالىپتى ادام ءومىرى بارمايتىن قۇرباندىقتارعا دا بارىپ جاتاتىن قيالي حالىق – وسى سۋرەتشىلەر. اللا پۋگاچەۆا ورىندايتىن «ميلليون القىزىل راۋشان» ءانىندە ءبىر قاس سۇلۋعا دەگەن سەزىمى جولىندا ءتىپتى ءۇي-جاي، دۇنيە-مۇلىكتى ميلليون گۇلگە الماستىرعان دا ءبىر بەيشارا سۋرەتشى ەمەس پە ەدى؟.. مەن ونى دۇرىس نە بۇرىس دەپ قارالاپ، نە جاقتاپ جاتقانىم جوق، تەك سۋرەتشى بولمىسىن ايتامىن. بىراق بارلىق سۋرەتشىلەر ءبىر دەگەن شابلوندىق كوزقاراسپەن قاراۋ دا قاتەلىك. سەبەبى تانىم مەن تۇيسىك، مەنتاليتەت، بولمىس – ءبارى ادامنىڭ تەگى، قانى مەن ۇلتىنا، يمانىنا، ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا بايلانىستى قالىپتاسادى. وسى جاعىنان قازاق سۋرەتشىلەرىنىڭ باتىس سۋرەتشىلەرىمەن، جالپى، قازاقتىڭ باتىس جۇرتىمەن ەشقاشان قابىسقان ەمەس، قابىسپاق تا ەمەس. ويتكەنى ەۋروپانىڭ الەم تۋرالى تۇسىنىگى، تانىمى ءبىر بولەك تە، قازاقتاردىكى ءبىر باسقا.
– بەينەلەۋ ونەرىندە ءوزىڭىز ۇلگى تۇتاتىن ءبىر سۋرەتشى بار ما، ايتالىق، پابلو پيكاسسو، بولماسا لەوناردو دا ۆينچي، مۇمكىن، ءبىز بىلمەيتىن باسقا ءبىر سۋرەتشى؟..
– قىلقالامىنىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، تاڭعالعاننان كارتيناسىنىڭ الدىندا ساعاتتاپ تاپجىلماي تۇرۋعا بولاتىن مايتالمان ماەسترولار بار، بىراق ولاردىڭ بىردە-بىرەۋى مەنىڭ كۋميرىم ەمەس. بىراق مەنىڭ بۇل ءسوزىمدى «ءوزىم عانا مىقتىمىن، وزگەنىڭ ءبارى ءبىر تيىن» دەگەن تاكاپپارلىق دەپ ويلاپ قالماڭىزدار، سەبەبى مەنىڭ عۇمىر بويى سۋرەت سالسام دا، نەبىر عاجاپ كارتينالارىممەن ەلدى تامساندىرسام دا، ەشقاشان جەتە المايتىنىمدى مويىندايتىن ءبىر ۇلى سۋرەتشىم بولسا، ول – جاراتۋشى يەمىز. قىستىڭ ءبىر كۇنى ەسىمدە، شىڭىلتىر اياز ەدى. بالكوننان ءبىر نارسە الايىن دەپ ەسىكتى اشىپ قالعانىم سول – تاڭعاجايىپتىعىنا ءتىل جەتپەيتىن سۋرەت كوز الدىمدا تۇرا قالماسى بار ما؟!. تاڭ اتىپ كەلە جاتقان ادەمى كەز. تەرەزەنىڭ بەتىن باسقان قىراۋعا ايازدىڭ سۋرەتىن سالعان جاراتقاننىڭ شەبەرلىگىن تەك كورسوقىر عانا كورمەيتىن شىعار. ال مەن بولسام ءجۇز جەردەن سۋرەتشى بولسام دا، تەرەزەدەگى الگى عاجاپ سۋرەتتىڭ ءبىر شارشى سانتيمەترىن سالا المايتىنىمدى مويىندادىم. قۇداي تاعالاداي شەبەر جوق. ءبىز، جالپى، گالاكتيكانىڭ ءبىر شەتى عانا تەمىرقازىق ەكەنىن بىلەمىز، ال قالعان شەتى قايدا، و شەتى مەن بۇ شەتىنىڭ ديامەترى قانشا، بىزگە بەيمالىم.
– قازاق قاشانعى ءوز سۋرەت الىپپەسىن ناتيۋرمورتتان باستاي بەرۋى كەرەك؟ قازاقتىڭ بەينەلەۋ ونەرى ءۇشىن تىڭ، توسىن ءادىس ويلاپ تاباتىن ۋاقىت جەتتى مە، قالاي؟
– سۋرەت سالۋدان الدەقايدا كەش تۋعان كينو سالاسى تاپ قازىر كوسموستا ءجۇر. كورەرمەن نازارىنا وسى كۇنگە دەيىن نەبىر شەدەۆر-جاۋھارلاردى بەردى. تەحنيكالىق ۇستەمدىك ارقىلى ادامنىڭ ميىنا كىرىپ بولمايتىن نەبىر مۇمكىندىكتى يگەردى. ال ءبىز، سۋرەتشىلەر، ءالى لەوناردو دا ۆينچي ۇستاعان پاليترامەن جۇمىس ىستەيمىز. پۋشكين ايتادى ەكەن: «عاسىر وزدىگىنەن العا جىلجيدى دەلىك، عالىمدار، فيزيكا، مەديتسينا مەن فيلوسوفيا مەن ازاماتشىلدىق جەتىلە جانە وزگەرە بەرەدى دەلىك، ال پوەزيا بولسا، ءبىر ورنىندا قالا بەرەدى، ەسكىرمەك ەمەس، وزگەرمەك تە ەمەس. ماقساتى – سول باياعى. ەندەشە، ەجەلگى استرونوميا، فيزيكا، مەديتسينا مەن فيلوسوفيا وكىلدەرىنىڭ پايىمدارى، ەڭبەكتەرى، اشقان جاڭالىقتارى كونەرىپ، كۇن سايىن دەرلىك جاڭعىرىپ جاتادى. تەك ناعىز اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعى سول باياعى سونى، ماڭگى جاس كۇيىندە ساقتالىپ قالۋدا. جارىقتىق، پوەزيانى عانا ەمەس، تۋرا ءبىزدىڭ بەينەلەۋ ونەرىن دە ايتىپ وتىر دەرسىز. ءبىز سۋرەتشىلەر دە سوناۋ ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋدى پاليتراعا قۇيىپ، كەنەپكە مىندەتتى تۇردە ناتيۋرمورت سالىپ باستايتىن ۇردىستەن ەكى ەلى اجىراعان جوقپىز.
– قازاق، جالپى، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ بايىبىنا بارىپ تۇسىنە الاتىن دارەجەگە جەتتى مە، ياعني الەمدىك سۋرەتشىلەر بولسىن، جالپى كارتينالاردا بەرىلگەن استارلى ويدى ۇعا الامىز با؟ كوپكە توپىراق شاشقانداي كورىنەتىن دە شىعار، بىراق، شىنى كەرەك، وسى سالادان ساۋاتىمىز ازداۋ سەكىلدى كورىنەدى ماعان، ال سۋرەتشى، مىنا سىزگە شە؟
– وكىنىشكە قاراي، ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قوسىلۋعا ءماجبۇرمىن. ويتكەنى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ءوزى ەمەس، ەۋروپاشا بەينەلەۋ ءادىسى، ياعني كەنەپكە مايلى بوياۋمەن عاجاپ كورىنىستەر سالۋ بىزگە نەبارى وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا عانا دەندەپ ەنە باستادى. ولاي بولسا، ءبىر عاسىرعا جەتەر-جەتپەس كەزدە حالقىمىز تۇتاس بۇل ونەرگە كىرىگىپ، سونى ءتۇسىنىپ كەتە قويماسا، ول زاڭدى دا شىعار. مۇمكىن، جاتسىنامىز با... ءبىز قازاق ءوزى «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ، ايتىس، جىرشىلىقتى ونەردىڭ تورەسى سانايمىز، قانداي داۋدى بولسىن، قىزىل تىلمەن قىلىشتاي كەسىپ، ءتىپتى سول ارقىلى ۇلكەن سوعىستان ەلدى امان الىپ قالىپ وتىرعان حالىقپىز. سوندىقتان ۇنسىزدىكتى سەرىك ەتكەن بەينەلەۋ ونەرىن وزىمسىنە قويمادى، كىرىگىپ كەتپەدى دەپ رەنجيتىن ءجونىمىز جوق. كارتينانى جاقسى ءتۇسىنىپ، قۇنىن بىلەتىن ورتا بار، تەك ءوز سۋرەتشىلەرىمىزدى دارىپتەيتىن گالەرەيالاردى كوبەيتىپ، سول ارقىلى سۋرەت ونەرىنە ءوز ورنىن تاۋىپ بەرۋ جاعىن كوبىرەك ەسكەرسەك، جاقسى بولار ەدى. وسى تۇستا بىزدە «مىنا كارتينا ارقىلى سۋرەتشى وسىنداي وي ايتقىسى كەلگەن» دەيتىن ءناتى قازاق، ءتىلى قازاق، سۋرەتشىلەردىڭ جانىن جاقسى تۇسىنەتىن ونەرتانۋشىلاردىڭ كەمدىگىنەن ءبىز مەشەۋ حالدە وتىرمىز. ارىعا بارماي-اق، ءوز ىشىمىزدە اقشاسىن قايدا جۇمسارىن بىلمەي جۇرگەن بايشىكەشتەر جەتەرلىك. سولارمەن جاقسى ارالاساتىن ءبىر ونەرتانۋشى بولسا عوي، شىركىن، ول جاي عانا ءبىر وتىرىس نە سالتاناتتى كەشتەردە الگى ادامدارعا قازاقتىڭ سۋرەتشىلەرىن، نەبىر عاجاپ كارتينالارىن ايتىپ جەتكىزسە، الدەقاشان ءبىز ورگە شىعىپ كەتكەن بولار ەدىك. مىسالى، مامونتوۆ، ترەتياكوۆتار وزدەرى سۋرەتشى ەمەس، كوپەس كىسىلەر بولعانىمەن، جاندارىندا جاقسى سۋرەتشىلەر جۇرگەندىكتەن، رەسەيدىڭ ەڭ كەرەمەت سۋرەتشىلەرىنە تاپسىرىس بەرىپ، بولماسا سولاردىڭ ەڭ جاقسى دەگەن كارتينالارىن ساتىپ الۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ گالەرەياسىن اشىپ، تاريحتا ولاردىڭ اتى قالدى. مىنە، ونەردى ءتۇسىنۋ، ونەردى قولداۋ، ناعىز مادەنيەتتىلىك دەپ وسىنى ايتىڭىز، ال ول – ورەدەن شىعاتىن قۇبىلىس. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى بايشىكەشتەر نە ىستەپ ءجۇر، تويلارىندا تىكۇشاقپەن قازاقتىڭ ۇستىنەن اقشا شاشىپ، سوعان جارىسا جۇگىرگەن ءوز حالقىن مازاق ەتىپ، ءماز بولىپ ءجۇر. سولار الماتى نە استانادان گالەرەيالار اشىپ بەرسە عوي، ءبىز قالاي قۋانار ەدىك، جالپى، حالىقتى قانداي مادەنيەت بيىگىنە ۇمتىلدىرار ەدى. ءجا، گالەرەيا اشپاي-اق، جاي وزدەرى قازاق سۋرەتشىلەرىنىڭ جاقسى سۋرەتتەرىن ساتىپ الىپ وتىرسىنشى، ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى جانداردىڭ دا سوعان قىزىعۋشىلىقتارى ويانىپ، سۋرەت ونەرىنە دەگەن قۇرمەت تۋار ەدى. ال جاعداي كەرىسىنشە بولعاندىعىنىڭ كەسىرىنەن نەبىر عاجاپ سۋرەتتەر شاڭ باسىپ، جوعالىپ كەتىپ ءجۇر، ال سۋرەتشىلەر قۇسالىق كەشىپ، قىلقالامىن تاستاپ كەتىپ ءجۇر. قاسىرەت پە، ارينە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە.
– قازاقتىڭ بەينەلەۋ ونەرى ءسوز ونەرىنەن كەيىن تۇرادى دەپ قالدىڭىز، ال ءسوز ونەرى دەگەندە الاش بالاسى الدىمەن ابايدى اۋىزعا الادى. قالاي ويلايسىز، ەگەر اباي اقىن ەمەس، سۋرەتشى بولعاندا بەينەلەۋ ونەرىنىڭ جاعدايى باسقا بولار ما ەدى، ياعني قازاق سۋرەت ونەرىنىڭ ابايى جەتپەي جۇرگەن شىعار؟
– ماسەلە ابايدا ەمەس، سەبەبى قازاقتىڭ ءسوز ونەرى و باستان مىقتى، شالكيىز نەمەسە باسقا دا جىراۋلاردىڭ كەزىندە-اق ءتىل ءوز ۇستەمدىگىن قۇرىپ، پوەزيا ءوز شىڭىنا شىعىپ قويعان. ال اباي تەك رەفورماتور. سونىسىمەن قازاقتى شىڭعا شىعارىپ جىبەردى. بىزدە بەينەلەۋ ونەرى جوقتان بار بولا سالعان جوق، ياعني ءتۇپ-تامىرىنا ءۇڭىلسەك، سوناۋ دالادا ءۇنسىز مۇلگىگەن بالبالتاستار ءمۇسىن ەمەي نەمەنە؟ نەمەسە تاڭبالى تاستار، ودان بەرگىدە قۇراق كورپە، قالى كىلەمدەگى نەبىر ويۋ-ورنەكتەر – سۋرەت، سۋرەت بولعاندا دا، قازاقتىڭ ويدى، ءسوزدى تاڭبامەن كودتاۋى دەرلىك ءبىر تىلسىم قۇدىرەت. ءبىز تەك ەۋروپالىق بەينەلەۋ ءادىسىن قابىلدادىق تاعى، ءوزىمىزدىڭ وعان دەيىنگى ۇلتتىق كودىمىز جاسىرىلعان سۋرەت ونەرىمىزدىڭ ءتىلىن ۇمىتىپ قالدىق. تاعى دا بولشەۆيزمنىڭ كەسىرىنەن. مىسالى، عارىش كەمەسىنەن اشىق كەڭىستىككە شىعاتىن عارىشكەرلەردىڭ اراسىندا ءبىر تۇتىكشە بولادى عوي؟ سول سياقتى اتا-بابامىز بەن بۇگىنگى ۇرپاقتى جالعاپ تۇرار «تۇتىكشە» الگى ويۋ-ورنەكتەگى ۇلتتىق كود بولسا، ءبىز جازاتايىم سول «تۇتىكشە» قيىلىپ، اشىق كەڭىستىكتە اداسىپ قالعان عارىشكەرلەر سەكىلدىمىز. ءوز ءتىلىمىزدى، ءوز ونەرىمىزدى مەنسىنبەۋىمىزدىڭ سىرىن مەن سول تامىرىمىزدان قيىلىپ قالعاندىعىمىزدان دەپ تۇسىنەمىن. بۇل دا سول كەشەگى بولشەۆيزمنىڭ «سەندەردە تۇك جوق ەدى، ءبىز ادام قىلدىق» دەۋ ءۇشىن، سوعان دەيىنگى قازاقتىڭ جازۋىن، ادەبيەتىن، سالت-ءداستۇر، عاسىرلار بويعى ەل باسقارۋ جۇيەسى، ەكونوميكالىق قاتىناستارىن جويىپ جىبەرۋىنىڭ سالدارىنان. ءتىپتى قازاقتىڭ بۇگىندە ءوز ۇلتىنا تەرىس اينالىپ، مەنسىنبەيتىن دارەجەگە جەتكەنى سول ساياسات. ۇلتتىڭ ءوزى ىشتەي سۇرىپتالدى، ناعىز ۇلتىم دەپ شىرىلداۋشىلار سول جولدا كەتتى دە، ورىستىڭ ساياسىندا بولسا دا كۇن كورەم دەيتىندەر ورىسشا سويلەپ، ۇرپاعىن ورىس مەكتەبىنە بەرىپ، مىنە، ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ قازاق بولۋىمىزعا مۇرشا بەرمەي كەلە جاتقان سول ۇرپاقتىڭ ۇرپاقتارى. قازاقى مۋزىكا، قازاقى ونەرگە تەجەۋ بولىپ، ءتىپتى كەدەرگى كەلتىرۋگە تىراساتىنى جاسىرىن ەمەس، ورىس نە ەۋروپانى ۇلىقتاۋ ارقىلى. ال عايىپتان تايىپ سولار ءبىر عانا ساتكە ءوز ۇلتىنىڭ جانىن، ونەرىنىڭ ءمانىن، ماعىناسىن تۇسىنسە عوي، شىركىن، قازاقتىڭ جايى كەرەمەت بولىپ كەتەر ەدى.
الاشقا ايتار داتىم...
– ەۋروپا بىزدەن الدەقايدا بۇرىن قىلقالامدى ۇيرەنىپ، ەندىگىدە جيرەنىپ، ويناپ ءجۇرىپ سۋرەت سالاتىن دارجەگە جەتكەن، ءبىز ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. تاعى دا قازاقتان اسقان دانا جوق: «دۇنيەنىڭ باسى – سايران، ءتۇبى – ويران» دەيدى. سول ايتقانداي، ولار باسىندا ىزدەندى، ولەرمەندىكتەرگە باردى نەبىر، عاسىرلار بويى نەبىر كەرەمەت تۋدىرىپ، ەندىگىدەي كەڭىردەكتەرىنە جەتىپ، ىقىلىق اتاتىن دارەجەگە جەتتى. تويعان سوڭ نە ىستەيدى ادام؟ ادام ازادى. تويعان يت ءتىپتى تاماعىمەن وينايدى دا، شاشىپ-توگىپ، باتىستىقتاردىڭ بوياۋدى شاشىپ جىبەرىپ، «شەدەۆر» شىعارۋى سول «تويعان ءيتتىڭ» ءىسى سەكىلدى نارسە. بىراق ول جاراسادى ولارعا، ال ءبىزدىڭ ءالى جەتپەي جاتىپ، ولارعا ەلىكتەيتىن ەش ءجونىمىز جوق. ءبىزدىڭ دە كەلۋىمىز مۇمكىن سول دارەجەگە. ەلىكتەگىش قازاق ەگەر ءبىر كىرىسسە تۇپنۇسقادان اسىپ تۇسەتىنىنە تالاي كوز جەتكىزەتىن كەزىمىز بولدى عوي، ماسەلەن، ءتىل مەڭگەرۋدە. ەندەشە، ەرتەڭ-اق «شيمايدىڭ» كوكەسىن كورسەتەتىنىنە مەن سەنەمىن، بىراق ول دۇرىس دامۋ ساتىسىمەن ءجۇرۋى شارت، ايتپەسە اداسامىز.
وقشاۋ وي
بىردە مەن تاڭ قاراڭعىسىنان كوشەگە شىقتىم. تاعى دا قىس. مەن جۇمىسقا اسىعىپ بارامىن، الدىمدا ءبىر بالىقشى كەتىپ بارادى، قارماعىن اسىنىپ. نەگە ەكەن، تىرق ەتىپ كۇلدىم الگىگە. ويىمدا «بايعۇس، وسىنىكى نە ءومىر، قازىر بارادى دا، كول بەتىندە قاتىپ جاتقان توڭدى تەسىپ، كۇنى بويى سول تەسىكتىڭ تۇبىندەگى قارماقتى اڭدۋمەن وتىرادى. نە ۇتادى؟» دەگەن ساۋال تۇرعان. بىراق ارتىنان مەن وزىمە كۇلدىم. سەبەبى بالىقشى دا بولسا، ونىڭ كۇنى مەنەن جاقسى ەكەن، سەبەبى ول اشىق اسپان استىندا، ءوز ويىمەن ءوزى، عالامنىڭ كەڭىستىگىن بار جان-تانىمەن سەزىنىپ وتىرادى. ءارى بالىق اۋلاپ ولجا تابادى. مەن شە، مەن كۇنى بويى بوياۋ ساسىعان بولمەدە، وزگە تۇگىل ءوزىم بىلمەيتىن ءبىر بەينەنى كەلتىرە الماي قارا تەرگە تۇسەمىن. كىمنىڭ كۇنى ارتىق، ەندەشە؟ ارينە، بالىقشىنىڭ. وسىنى ويلاۋىم مۇڭ ەكەن، ءوز حالىمە ءوزىم كۇلىپ، سوڭى كۇرسىنىسكە ۇلاستى.
اۆتور: ءماريام ءابساتتار
"الاش ايناسى" گازەتى
