ەلباسىنىڭ ۇسىنىسى ۇشتىك وداقتا اۋىزبىرشىلىك جوق ەكەنىن اڭعارتقان سياقتى

مينسكىدە وتكەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق جوعارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇركيانى كەدەندىك وداققا ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستادى. «شەتەلدەردە بولعانىمدا ماعان: «سىزدەر كەدەندىك وداق اياسىندا بۇرىنعى كسرو-نى قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات ەتىپ جۇرسىزدەر مە، نەمەسە رەسەيدىڭ قول استىنا قايتا تىعىلۋ كوزدەلۋدە مە؟» دەگەن ساۋالدار ءجيى قويىلادى. بالكىم، تۇركيا سەكىلدى ءىرى دەرجاۆانى قاتارىمىزعا الساق، ونداي اڭگىمەلەردىڭ ىنىنە سۋ قۇيىلار ما ەدى؟»، – دەدى ول.

ەلباسىنىڭ ۇسىنىسى ۇشتىك وداقتا اۋىزبىرشىلىك جوق ەكەنىن اڭعارتقان سياقتى

مينسكىدە وتكەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق جوعارى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىندا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇركيانى كەدەندىك وداققا ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس تاستادى. «شەتەلدەردە بولعانىمدا ماعان: «سىزدەر كەدەندىك وداق اياسىندا بۇرىنعى كسرو-نى قالپىنا كەلتىرۋدى ماقسات ەتىپ جۇرسىزدەر مە، نەمەسە رەسەيدىڭ قول استىنا قايتا تىعىلۋ كوزدەلۋدە مە؟» دەگەن ساۋالدار ءجيى قويىلادى. بالكىم، تۇركيا سەكىلدى ءىرى دەرجاۆانى قاتارىمىزعا الساق، ونداي اڭگىمەلەردىڭ ىنىنە سۋ قۇيىلار ما ەدى؟»، – دەدى ول.

ءدال وسى ۇسىنىس قازاقستاننىڭ كەدەندىك وداق بويىنشا ارىپتەستەرىنە توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتكەنى انىق. ءوز تاراپىنان كەدەندىك وداقپەن ەركىن ساۋدا اينالىمىن قۇرۋعا ءۇندىستاننىڭ ىقىلاس تانىتىپ وتىرعانىن ايتقان رف پرەزيدەنتى پۋتين تۇركيانىڭ كەدەندىك وداققا مۇشە بولۋىنا قاتىستى ويىن ورتاعا جايماي، بۇگىپ قالدى. ال وسى مالىمدەمەنىڭ استارىنان ءار­تۇرلى قولامتانى قوزدىرتقان رەسەي باق-دى تۇركيانىڭ نەگىزگى مۇ­راتى كەدەندىك وداققا ەنۋ ەمەس، ەۋرو­وداق­قا قول جەتكىزۋ ەكەندىگىن جارىسا جازا وتىرىپ، نازارباەۆتىڭ بۇل ءمالىم­دەمەسى تۇركى الەمىندەگى ءىرى دەرجا­ۆانىڭ باسشىلارى ءۇشىن «توسىن سىي» بولعاندىعىن ايتىپ باعۋدا. «كوممەرسانت» گازەتى تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى سەنىمدى دەرەككوزدىڭ ايتۋى بويىنشا، «رەسمي انكارا ءۇشىن بۇل مالىمدەمە اياق استىنان بولعان» دەپ جازادى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا كوللەگياسىنىڭ توراعاسى ۆيكتور حريستەنكو تۇركيانىڭ كەدەندىك وداققا مۇشە بولۋ جايىندا ءوتىنىش جاساماعاندىعىن ايتتى.

ساراپشىلار نازارباەۆتىڭ بۇل­­ مالىمدەمەسىنىڭ استارىندا ەكى ءما­سە­­لە بولۋى مۇمكىن دەپ وي ءتۇي­ەدى. ءبىرىنشىسى، «سيريا ماسەلەسىنە وراي رەسەيگە قاراما-قارسى ساياسات ۇستاناتىن تۇركيانى كەدەندىك وداققا مۇشەلىككە ۇسىنۋى – جاقىندا عانا رەسەيدىڭ سيريانى وسى وداققا مۇشە بولۋى مۇمكىن دەگەن يدەياسىنا قارسى جاساپ وتىرعان قادامى»، – دەيدى ولار. ەكىنشىسى، كەلەسى جىلى جاساقتالماق ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ كوڭىلى تولا بەرمەيدى. نازارباەۆ بۇل جولى كە­دەندىك تاريفتەرگە بايلانىستى رەسەيلىك ارىپتەستەرىنە ءبىراز سىن ايتتى. بىرىنشىدەن، قازاقستان ونىمدەرىنىڭ رەسەي نارىعىنا شىعۋدا كوپ كەدەرگىلەردىڭ كەزدەسەتىنى، ەكىنشىدەن، تاريفتىك ەمەس كەدەرگىلەردىڭ بار ەكەنى، سا­نيتارلىق جانە فيتوسانيتارلىق جانە سەرتيفيكاتسيالاۋ مەن ليتسەن­زيا­لاۋ تالاپتارىنىڭ كۇشەيگەنى، ءوزارا ساۋدا-ساتتىقتىڭ كۇردەلەنە ءتۇسۋى جا-ي­ىن­دا ءسوز ەتكەن قازاق پرەزيدەنتى كە­دەندىك وداقتان پايدانىڭ ورنىنا زيان شەگىپ وتىرعانىن اشىق ايتقان. ول ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميس­سيا­نىڭ رەسەيلىك مۇشەلەرىن دە سىنعا العان. زاڭ بويىنشا، اتالعان كوميسسيا مۇشەلەرى ەشقانداي ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس. «الايدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ رەسەيلىك مۇشەلەرى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ جيىندارىنا قاتىسىپ، ارنايى نۇسقاۋلار الادى»، – دەدى ول. دەمەك، نازارباەۆ رەسەيدىڭ ساياسي ىقپالىنا وڭاي بەرىلمەيتىندىگىن وسىلاي تانىتىپ وتىر. تۇركيانى كەدەندىك وداققا مۇشە بولۋعا ۇسىنۋ ارقىلى ول جاقىندا عانا كەدەندىك وداققا ەنۋگە ىنتالىلىق تانىتقان ارمەنياعا قارسى ساياسات ۇستانىپ وتىرۋى مۇمكىن. ويتكەنى ەۋرووداق جىلدار بويى تۇركيانى قاتارىنا ەنگىزۋ ءۇشىن ارمەنياعا گەنوتسيد جاساعانىن مويىنداۋدى تالاپ ەتىپ كەلەدى. الايدا اۋماقتىق تۇتاستىق ءۇشىن ەۋروپالىق باعىتىن رەسەيمەن الماستىرعان ارمەنيانىڭ دا جولى ەۋرووداقپەن تۇيىسپەيتىن سەكىلدى. سول سەبەپتەن بولار، ءبىراز جىل بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەن اسپاي كەلە جاتقان تۇركيا-ەۋرووداق كەلىسسوزى بيىل قايتا جاندانباق.

كەدەندىك وداق بويىنشا قازاق ارىپتەسىنىڭ بۇل توسىنسىيىنا رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين ەشقانداي رەاك­تسيا تانىتپادى. الايدا، رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ قازىرگى پىكىرلەرىنەن اڭداعانىمىز رەسەي تۇركى الەمىندەگى ءىرى دەرجاۆانىڭ ءوزىنىڭ ساياسي جوباسىنا ەنىپ كەتۋىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. رەسەي اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرىندە: «كەدەندىك وداق – ماسكەۋدىڭ جوباسى. بولاشاقتا ول ەۋرازيا وداعىن قۇرۋدىڭ العىشارتتارىنىڭ ءبىرى بولماق. ەۋرازيا­لىق وداق قۇرۋ يدەياسىنىڭ اۆتورى – رەسەيدىڭ قازىرگى كوشباسشىسى ۆ.پۋتين. كوپتەگەن ساراپشىلار كرەملدىڭ بۇل جوباسى پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ اۋەلى ەكونوميكالىق، سوسىن ساياسي ەگەمەندىگىن جويۋعا باعىتتالعان دەپ ەسەپتەيدى»، – دەپ جازا كەلە، وزبەكستاننىڭ بۇل وداقتان بويىن اۋلاق سالۋىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا دەپ تۇيىندەيدى. 2011 جىلى وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ تاشكەنتتىڭ كەدەندىك وداققا قوسىلماۋىنىڭ باستى سەبەبى رەتىندە بۇل وداقتىڭ استارىندا ەكونوميكالىق مۇددەدەن گورى، ساياسي ماقسات جاتقان­دى­عىن ايتتى. ال بەلورۋسسيا پرەزيدەنتى لۋكاشەنكو كەدەندىك وداققا ارمەنيا مەن تۇركيانىڭ مۇشە بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن پىكىردە.

ەگەر تۇركيا كەدەندىك وداقتىڭ ەسىگىن قاعار بولسا، بۇل ءپۋتيننىڭ يمپە­ريا­نىڭ بۇرىنعى ىقپالىن ساقتاپ قالۋ، ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ سەكىلدى ۇلى ارمانىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. بىرىنشىدەن، تۇركيانىڭ ەكونوميكاسى رەسەي ەكونوميكاسىنان الدەقايدا ىلگەرى. جەڭىل ونەركاسىبى دامىعان، ونىڭ ۇستىنە تايىپ ەردوعاننىڭ پرەمەرلىگى كەزىندە الەمدىك داعدارىستى وڭاي ەڭسەرە ءبىلدى. ەكىنشىدەن، تىلدىك تەپە-تەڭدىك وزگەرەدى. بۇعان دەيىن ءسلاۆيانتىلدى مەملەكەتتەر، ونىڭ ۇستىنە عاسىرلار بويى ۇستەمدىك ەتكەن مەتروپوليانىڭ ءتىلى ءوز ىقپالىن جۇرگىزىپ كەلگەن بولسا، تۇركيا بۇل وداقتا ءوز ەرەجەلەرىن ەنگىزە باستايدى. جانە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى السىرەپ، ءۇشىنشى ءبىر حالىقارالىق تىلدە قۇجات جۇرگىزۋ ماجبۇرلىگى تۋىندايدى. بۇل رەتتە قازاقستاننىڭ تۇركيامەن بىرگە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتتەردىڭ وداعىنا ەنگەندىگىن دە ەسكەرۋ كەرەك. ونىڭ بىلتىرعى ىستامبۇلداعى رەسەي وتارشىلدىعى جانە انكارادان التايعا دەيىن مەكەندەيتىن 200 ميلليون تۇركىنىڭ باسى قوسىلسا، الەمدە ءىرى كۇشكە اينالاتىندىعىن جانە رەسەي وتار­شىلدىعى سالدارىنان رۋحاني ءدىل مەن تىلدەن ايرىلىپ قالا جازداعاندىعى جايىنداعى مالىمدەمەسى ءالى ەشكىمنىڭ ەسىنەن كەتە قويماعان بولۋى كەرەك. دەمەك، رەسەي ءۇشىن تۇركيانىڭ كەدەندىك وداقتان تابىلۋى وتە ءتيىمسىز. ويتكەنى كەدەندىك وداقتىڭ كوزدەگەنى – رەسەيدىڭ پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردەگى ىقپالىن كۇشەيتۋ. ونى رەسەيلىك ساراپشىلاردىڭ وزدەرى دە مويىنداپ وتىر. رەسەيلىك تاعى ءبىر باسىلىمدا «رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى شاعىن مەملەكەتتەردە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋدى ماقسات ەتەدى، سوندىقتان دا وزىنەن ءىرى نارىققا ەسىك اشقىسى كەلمەيدى» دەلىنگەن. ويتكەنى بۇل ينتەگراتسيادا تەڭ دارەجەدەگى ارىپتەستىك دەگەن ۇعىم ازىرشە قالىپتاسقان جوق. دەگەنمەن، نازارباەۆتىڭ بۇل جولعى مالىمدەمەسى قازاقستاننىڭ «رەسەيدىڭ ۋىسىنا تۇسە بەرمەيتىندىگىن، ءتىپتى، رەسەيدەن وزگە دە ارقا سۇيەر ءىرى دەرجاۆاسى بار ەكەندىگىن تانىتتى. جوسپار بويىنشا، 2014 جىلدىڭ مامىر ايىندا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق جاساقتالۋى ءتيىس. بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە مۇنداي قادامعا قازاقستان دا، بەلارۋس تە دايىن بولا المايتىن سەكىلدى.
"تۇركىستان" گازەتى