قازان ايىنىڭ باسىندا الماتىداعى عىلىم ورداسىندا «كونە تاريحقا – جاڭا كوزقاراس» دەگەن تاقىرىپپەن عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. جيىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى عالىم الىمعازى داۋلەتحاننىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلدى.

كونفەرەنتسيانىڭ شىمىلدىعىن اشقان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ الىمعازى داۋلەتحاننىڭ ءونىمدى ءارى باتىل جازاتىنىن، ۇندەمەي ءجۇرىپ ۇلكەن ءىس تىندىراتىن عىلىم قايراتكەرى ەكەنىن باسا ايتتى. «ادال ەڭبەگىمەن جازىپ جۇرگەن عالىم» دەگەن باعا بەردى. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ بايانداماسى دا اسا اسەرلى شىقتى. ال بەلگىلى تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى تاريحقا قاتىستى نەبىر وتىرىك اڭگىمەلەردىڭ ايتىلىپ جۇرگەنىنە ايرىقشا توقتالدى. «سونداي كوپ وتىرىكتىڭ ءبىرى ليبايعا قاتىستى. لاۋازىمدى تۇلعالار باستاپ، كولدەنەڭ الاياقتار قوستاپ جۇرگەن وسى وتىرىكتىڭ بەتىن اشىپ، عىلىمي تۇرعىدان جەڭىسكە جەتتى الىمعازى. تىرەسىپ ءجۇرىپ جەڭدى. وسىندا ورىستىڭ ۇلكەن تاريحشىلارى كەلگەندە: «لەكسيكوندارىڭىزدان «قازاقتاردى وتارلاعان جوقپىز، ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلدى» دەگەندى الىپ تاستاڭىزدار. سوسىن قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراڭىزدار» دەگەن دە وسى الىمعازى بولاتىن»، – دەپ، عالىمنىڭ عىلىمعا ادالدىعىن العا تارتتى.

قازان ايىنىڭ باسىندا الماتىداعى عىلىم ورداسىندا «كونە تاريحقا – جاڭا كوزقاراس» دەگەن تاقىرىپپەن عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. جيىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بەلگىلى عالىم الىمعازى داۋلەتحاننىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولۋىنا وراي وتكىزىلدى.

كونفەرەنتسيانىڭ شىمىلدىعىن اشقان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ الىمعازى داۋلەتحاننىڭ ءونىمدى ءارى باتىل جازاتىنىن، ۇندەمەي ءجۇرىپ ۇلكەن ءىس تىندىراتىن عىلىم قايراتكەرى ەكەنىن باسا ايتتى. «ادال ەڭبەگىمەن جازىپ جۇرگەن عالىم» دەگەن باعا بەردى. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ پەن عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ بايانداماسى دا اسا اسەرلى شىقتى. ال بەلگىلى تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى تاريحقا قاتىستى نەبىر وتىرىك اڭگىمەلەردىڭ ايتىلىپ جۇرگەنىنە ايرىقشا توقتالدى. «سونداي كوپ وتىرىكتىڭ ءبىرى ليبايعا قاتىستى. لاۋازىمدى تۇلعالار باستاپ، كولدەنەڭ الاياقتار قوستاپ جۇرگەن وسى وتىرىكتىڭ بەتىن اشىپ، عىلىمي تۇرعىدان جەڭىسكە جەتتى الىمعازى. تىرەسىپ ءجۇرىپ جەڭدى. وسىندا ورىستىڭ ۇلكەن تاريحشىلارى كەلگەندە: «لەكسيكوندارىڭىزدان «قازاقتاردى وتارلاعان جوقپىز، ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلدى» دەگەندى الىپ تاستاڭىزدار. سوسىن قازاق حالقىنان كەشىرىم سۇراڭىزدار» دەگەن دە وسى الىمعازى بولاتىن»، – دەپ، عالىمنىڭ عىلىمعا ادالدىعىن العا تارتتى.

راسىندا، بۇگىندە تاريحقا قاتىستى ءتۇيىنى شەشىلمەگەن تۇيتكىلدى ماسەلە كوپ. قازاقستان تاريحىنىڭ جازىلۋى مەن وقىتىلۋىنىڭ ءوزى عانا ءبىراز اڭگىمەگە جۇك. قازاقستان تاريحى قالاي وقىتىلۋى ءتيىس؟ قالاي جازىلۋى كەرەك؟ كەشەگى بەكماحانوۆتىڭ «قازاقستان تاريحى» مەن بۇگىنگى وقىتىلىپ جۇرگەن قازاقستان تاريحىنىڭ اراسى نەشە الشاق؟ ءبىز وسى جانە وزگە دە ساۋالدارىمىزدى تاريحشى، 1997 جىلدان بەرى تابان اۋدارماي ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا ىستەپ كەلە جاتقان الىمعازى داۋلەتحانعا قويعان ەدىك.

– ءار زاماننىڭ ءوزىنىڭ دىلگىر تاقىرىپتارى، ءتۇرلى مىندەتتەرى بولىپ تۇرادى، – دەپ باستادى الىمعازى اعا اڭگىمەنى. – قازىر دە «تاريح تولقىنىندا» دەگەن ۇلكەن ناۋقاندىق ءىس-شارا ءجۇرىپ جاتىر. وسىعان وراي بىرنەشە سۇحبات بەرىپ، ماقالا جازدىم. ءتۇرلى جيىندارعا قاتىستىم. سولاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا باسىن اشىپ الۋعا ءتيىس بىرنەشە ماسەلە توڭىرەگىندە ايتىپ ءجۇرمىن. ونى اركىم ارقالاي ءتۇسىنىپ جاتىر. بىراق، شىندىق بىرەۋ-اق. كىمنىڭ قالاي تۇسىنەتىنى بولەك اڭگىمە. جەتپىس جىلدىعىما وراي وتكەن رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا «كونە تاريحقا – جاڭا كوزقاراس» دەپ تەكتەن-تەككە اتالعان جوق. بۇل تاقىرىپتى ينستيتۋتىمىزدىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ءابجانوۆ ۇسىندى. «جازىپ جۇرگەنىڭىزدىڭ بارلىعى كونە تاريحقا جاڭاشىل كوزقاراس تۇرعىسىندا عوي…» دەگەسىن، كوڭىلىمە جاقتى. سوندا كونە تاريح دەگەنىمىز نە، وعان جاڭاشا كوزقاراس دەگەنىمىز نە؟ ونىڭ ءبىر زاڭدىلىعى بار ما، جوق الدە، اركىم ءبىر پىكىر ايتسا، سونىڭ بارلىعىن جاڭاشا كوزقاراس دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك پە؟ البەتتە، ونىڭ ءوزىنىڭ تۇعىرلى كوزقاراس، تۇرلاۋلى دالەل، تاريحي نەگىزى بار. ەگەر بۇلاردىڭ ءبىرى بولماسا، ىستەپ جۇرگەن تىرلىگىمىز دەماگوگيا بولىپ شىعادى.

مەن ءوزىمنىڭ زەرتتەۋ وبەكتىمە قاراي ەرتە زامانداعى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى ءبىرتۇتاس قاراستىرۋدى ەڭ نەگىزگى تالاپ دەپ ەسەپتەيمىن. مەيلى قازاقتىڭ جەرىندە بولسىن، نەمەسە ودان تىس، ياكي موڭعوليا، شىعىس تۇركىستان، رەسەي، تاعى باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ جەرىندە قالعان تاريحتىڭ ىزدەرى، اتا-بابامىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى ءبىرتۇتاس قارالۋى كەرەك. تاريح سولاي جاسالعان، دەمەك، ءبىز سول جولمەن جۇرۋگە مىندەتتىمىز. جاڭا نارسە ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق، وسى سۇرلەۋدەن اداسپاساق، وسى جولدان شىقپاساق، تاريحىمىزدى تۇگەندەي الامىز. ياعني، ەجەلگى ساق، ءۇيسىن، قاڭلى، كوك تۇرىكتەر، تۇركەشتەر، قارلۇق، قاراحان مەملەكەتى، ودان بەرگى قارا قىتاي بيلەگەن سەكسەن جىل، ودان كەيىنگىسى شىڭعىس حان داۋىرىمەن جالعاسىپ كەتەدى. وسى التىن ارقاۋدى مىقتاپ ۇستاۋ كەرەك. التىن ارقاۋ دەگەنىمىز – اتا-بابامىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، ولاردىڭ قۇرعان ۇلكەندى-كىشىلى مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىن جازۋ دەگەن ءسوز. ولاردىڭ ەتنيكالىق قۇرامىن، ءومىر ءسۇرۋ اۋماعىن، مەملەكەتتىك ءداستۇرىن جازۋعا ءتيىسپىز. مەملەكەتتى بيلەۋدەگى ءداستۇر جالعاستىعى بار ما، جوق پا؟ رۋحاني-مادەني جالعاستىق بار ما؟ شارۋاشىلىق جاعىندا وزگەرىس بار ما، جوق پا؟ ولار ءبىر-بىرىنەن نە الدى؟ نە قوستى؟ قالاي دامىتتى نەمەسە كەرى كەتتى؟ مىنە، وسى زاڭدىلىق، وسى جولداردى تاپتىشتەپ جازۋىمىز كەرەك. كونە تاريحقا كوزقاراس وسى تۇستا انىق كورىنۋگە ءتيىس. جاڭا كوزقاراس وسى تاريحتى ەۋروپا تسەنتريستەرى مەن ءبىزدى بيلەگەن ورىس، قىتاي تاريحشىلارى جازعان تۇرعىدا ەمەس، جاڭاعى ايتقان زاڭدىلىق شەڭبەرىندە جازۋ.

ءبىزدىڭ حالقىمىز ەجەلدەن وسى جەردى مەكەن ەتەدى. ۇزاق جىلدىق تاريحىندا ادامزات وركەنيەتىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسقان بايىرعى جەرگىلىكتى حالىق. ونى ايتىپ وتىرعانىم، كۇنى كەشەگە دەيىن وسى جەردە تۇركى حالىقتارى ءومىر سۇرگەنىن جوققا شىعاراتىن تاريحشىلار بولدى، قازىر دە جوق دەي المايمىز. رەسەيدە وسىنداي كوزقاراس كۇنى بۇگىنگە دەيىن بار. سولجەنيتسىننىڭ لاقپا ءسوزى ءجاي عانا ءسوز ەمەس، تاريحشىلاردىڭ پىكىرى تۇرىندە دە جازىلىپ جۇرگەن جايى بار. ال ءبىز كونە تاريحتى باعالاۋدا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان قاراۋعا مىندەتتىمىز. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، كونە تاريح دەپ وتىرعانىمىز – ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى، سونىڭ ىشىندە سوڭعى عاسىرلارداعى ۇلكەندى-كىشىلى تاريحي وقيعالارعا دۇرىس باعا بەرۋ. بۇعان قالاي باعا بەرۋىمىز كەرەك؟ كەڭەستىك داۋىردە جازىلعان بەس تومدىق «قازاق كسر تاريحى» مەن تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جازىلعان بەس تومدىق «قازاقستان تاريحىندا» بۇل ماسەلەلەر قالاي جازىلدى جانە ول قالاي جازىلۋى كەرەك ەدى؟ دۇرىس جازىلماعان ماسەلەلەر بار ما، جوق پا؟ سونى سۇزگىدەن وتكىزۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى قازاق تاريحىنىڭ 20 كىتابىن جازۋعا كىرىسكەلى ەكىنشى بولدى. كەلەسى جىلى 19-توم اياقتالادى. وسى 20 كىتاپتا نەنى قالاي جازۋ ماسەلەسىندە ءالى دە ءبىر توقتامعا كەلگەن كونتسەپتۋالدىق كوزقاراس قالىپتاسقان جوق. كوپشىلىگىمىز بۇرىنعى جازعاندارىمىزدى جاڭعىرتىپ، ەندى بىرەۋلەر ەشتەڭەنى وزگەرتپەي-اق قايتادان ۇسىنىپ جاتقان جاعدايلار بار. سوندا بۇل 20 كىتاپ جازامىز دەپ كولەم قۋ ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان تىرلىك پە، الدە جاڭاشا كوزقاراسپەن جازا الامىز با دەگەن ماسەلەدە «تاريح تولقىنىندا» شاراسى جاقسى قوزعاۋ سالىپ وتىر. شىنىندا قالاي جازۋىمىز كەرەكتىگىن ويلانۋ كەزەڭىندە تۇرمىز.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 22 جىل بولدى. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى بار. «قازاقستان حالقى» دەگەن حالىق بار. ول قازاق حالقى ەمەس. وسى حالىق، مەيلى قازاق حالقى بولسىن، مەيلى قازاقستان حالقى بولسىن، تاۋەلسىزدىكتى كىمنەن الدى؟ ءبىزدى بۇعاۋدا ۇستاعان يمپەريانىڭ اتى بار ما، جوق پا؟ وسى ۋاقىتقا دەيىن سول يمپەريانىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگەن ماتەريالدى مەن كورمەدىم. وتارلانۋشى بار دا، وتارلاۋشى جوق. ونىڭ سەبەبى، ءبىز وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزبەدىك، ونى ساياسات رەتىندە اۋىزعا العان جوقپىز. كەز كەلگەن دەربەستىككە قولى جەتكەن ەل ەڭ الدىمەن وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزەدى. ياعني، وتارلىق داۋىردە قالىپتاسقان قۇلدىق پسيحولوگيانى، باسقالار جاپسىرعان اسىرەدەرجاۆالىق كوزقاراستاردى تازالاۋ، حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ، وتارلىق داۋىردەگى ۇلت-ازاتتىق كۇرەس قاھارماندارىن، قوعام قايراتكەرلەرىن، اقىن-جازۋشىلارىن، ەل ماقتانىشىنا اينالعان، ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولعان ازاماتتاردىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋ، سولاردى دارىپتەۋ جانە وتارسىزدىقتىڭ بارلىق سالاداعى زارداپتارىن جەكە-جەكە تالداپ، حالىققا ءتۇسىندىرۋ. رۋحاني، مادەني، ەكونوميكالىق تازالاۋدان ءوتۋ. ونىڭ ءبىرى دە ايتىلعان جوق بىزدە. ءار نارسەنىڭ ءوزىنىڭ اتى بار. سول ءوز اتىمەن اتاساق، كەڭەستىك رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلىعىنان قۇتىلدىق. ولاي بولسا، كەڭەستىك رەسەي وتارشىلدىعىنىڭ سيپاتى نەدەن كورىندى؟ سوعان ءبىر-بىرلەپ جاۋاپ ىزدەۋىمىز كەرەك. وتارلىق يمپەريانىڭ بىزگە كەلتىرگەن زارداپتارى ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋىمىز قاجەت. كەرەك دەسەڭىز، قۇن تولەتۋگە بولادى. بۇل وتارشىلدىقتان قۇتىلعان ەلدەردىڭ بارشاسى باستان كەشىرگەن جايت. وسىنى ۋاقتىلى ناقتى دالەلدەپ بەرە الساق، بۇگىنگى رەسەي مەملەكەتىنىڭ باسىندا وتىرعاندار تاريحي شىندىقتى مويىنداپ، ءبىزدىڭ حالىقتان كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىس. 1914 جىلى جىلى 6 ميلليونعا جەتكەن حالىقتى الپىس جىلدان كەيىن دە التى ميلليوننان اسىرماي، ۇلتىمىزدى گەنوتسيدكە ۇشىراتقان يمپەريانىڭ الدىندا ونى تالاپ ەتۋگە مورالدىق حاقىمىز بار. ول وتارلاۋشىنىڭ بۇگىنگى مۇراگەرى – رەسەي فەدەراتسياسى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن گەرمانيا ءدال سولاي بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىقتان كەشىرىم سۇرادى. ودان گەرمانيانىڭ قادىر-قاسيەتى كەمىپ قالعان جوق، كەرىسىنشە، ابىرويى ارتتى. مورالدىق تۇرعىدان جەڭىسكە جەتتى، الەم حالقىنىڭ الدىندا بەتىن اشىپ الدى. سول سەكىلدى ريم پاپاسى دا كەزىندە 13-14-عاسىرداعى قاراڭعىلىق ءداۋىرى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى. تۇگى دە كەتكەن جوق. ءبىر وكىنىشتىسى، كوممۋنيستىك جۇيەدەن وتكەن يمپەريالار، مەيلى ورىس، مەيلى قىتاي بولسىن، مۇنداي قادامعا بارۋعا دايىن ەمەس. دايىن با، دايىن ەمەس پە، بۇل سول ەلدەردىڭ ۇياتىنا بايلانىستى نارسە، ال ءبىز ءوز ءسوزىمىزدى ايتۋعا ءتيىسپىز. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن باستاپ، 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن جاڭاشا باعا بەرۋىمىز كەرەك. قازاقستانعا نە بەردى؟ قازاق حالقى وسىعان قانداي ۇلەس قوستى؟ بەلسەنە قاتىسقان قانشا قازاقتى بىلەمىز؟ سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ ناقتى قازاق حالقىنا ەشقانداي قاتىسى جوق دەپ ۇعامىن ءوز باسىم. بۇل ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز ەمەس، سىرتتان تاڭىلعان ارەكەت. ونى قالاي دالەلدەيمىز دەسەك تە، تاريحي نەگىز جەتكىلىكتى.

1920-22 جىلدارداعى اشارشىلىققا جاڭاشا باعا بەرىلۋگە ءتيىس. قازاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەۋى سول جىلداردان باستالادى. ودان كەيىنگى ماسەلە گولوششەكيننىڭ بيلىككە كەلۋىنە بايلانىستى ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانىڭ شەككەن زاردابى. ساتقىندىقتىڭ سالدارىنان ۇلتتىڭ ءسۇت بەتىنە شىققان قايماقتارى قالاي زارداپ شەككەنىن اشىپ ايتۋعا ءتيىسپىز. ۇلتتى ەكىگە بولۋدەن قانداي زيان-زالال كەلەتىنىن گولوششەكيننىڭ ارەكەتىن زەرتتەۋ ارقىلى باعالاۋىمىز كەرەك.

ادامزات تاريحىندا ءتۇرلى-ءتۇرلى ۇراندار بولدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تانىمالدارىنىڭ ءبىرى – ماركس پەن لەنيننىڭ «دۇنيەجۇزى پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇرانى. بۇكىل كەدەيلەردى بايلارعا قارسى ايداپ سالعان ۇران. بۇل ۇلتتى ەكىگە ءبولدى، مەملەكەت ەكىگە ءبولىندى. مەملەكەتتىڭ ءداستۇرلى ەل بيلەۋ ءتارتىبى بۇزىلىپ، وڭكەي وقىماعان، ۇردا-جىق باتىراقتار بيلىكتى ءوز قولىنا الدى. مۇنىڭ استارى تىم تەرەڭدە جاتىر. ەۆرەيلەردىڭ «مەندە جوق – الەمدە جوق» دەگەن ساياساتى بولعان. ياعني، ەۆرەيلەردىڭ مەملەكەتى بولمادى ما، دۇنيەجۇزىندە سولاي بولۋى كەرەك دەگەن ۇعىم. بىراق، ونىڭ جەتكەن جەرى بارشاعا ءمالىم. ەندەشە، ءبىز ماركستىڭ مانيفەسىنەن باستاپ، كەڭەس وداعىنىڭ بىزگە نە بەرگەنىن، قانداي زارداپ-زالال اكەلگەنىن، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ، ءدىننىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ، ءداستۇردىڭ كۇيرەۋىنە قانداي زيان كەلتىرگەنىن ۇلتتىڭ مۇددە تۇرعىسىنان قايتا باعالاۋىمىز كەرەك.

سودان كەيىنگىسى – 1930-32 جىلدارداعى گەنوتسيد. ونى گەنوتسيد دەپ اتاۋعا ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان دايىن ەمەسپىز. بىراق، ميلليونداعان حالىق قىرىلعان اپاتتى گەنوتسيد دەمەي نە دەيمىز؟ 4 ميلليون حالىق وبادان ولگەن جوق. ولار تىكەلەي قازاق حالقىنىڭ كۇنكورىس كوزىن بىتەپ، باعىپ وتىرعان بەس-ون مالىنان ايىرعاننان كەيىن قىرىلدى. قىرىلاتىنىن دا، قىرىلىپ جاتقانىن دا، اقىرى نە بولارىن دا جوعارىداعىلار بىلمەدى دەي المايمىز. بىرەۋدىڭ ابىرويىن قورعايمىن دەپ، ءوز ابىرويىمىزدان ايىرىلىپ قالماۋىمىز كەرەك.

1937-38 جىلدارداعى رەپرەسسيا – 1930-32 جىلعى گەنوتسيدتىڭ جالعاسى. جوسپارلى تۇردە، سانىن بەلگىلەپ وتىرىپ اتىپ، اسقانى قازىر بۇكىل الەمگە ايگىلى. بۇل – ەكىنشى گەنوتسيد.

ءۇشىنشى گەنوتسيد – تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ماسەلەسى. بۇل قانشا جەردەن ەكونوميكالىق جاعىنان ءتيىمدى دەلىنگەنمەن دە، ۇلتقا ولشەۋسىز زارداپ اكەلگەن زالال. 700 مەكتەبىمىزدىڭ جابىلۋى، قازاقتاردىڭ اتامەكەنىنەن جاپپاي قۋىلۋى، قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىندا قالۋىنىڭ زاردابىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تارتىپ وتىرمىز. قازاقتى اسسيميلياتسياعا ۇشىراتۋ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانىمەن بۇركەمەلەنگەنىن اشىق مويىنداۋعا ءتيىسپىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تۇعىرىنا قونا الماي وتىرسا، بۇل دا سونىڭ سالدارى. كەمەلدەنگەن سوتسياليزمدە جاپپاي تويشىل بولدىق، مۇنىڭ ارتى ماسكۇنەمدەردىڭ، ناشاقورلاردىڭ كوبەيۋىنە، قازاقتار ءومىرى اتىن ەستىپ-بىلمەگەن جۇقپالى دەرتتەردىڭ تاراۋىنا الىپ كەلگەنى تاعى شىندىق.

ونىڭ اراسىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بار. ونى دا ءالى كۇنگە دەيىن «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اسپەتتەپ جۇرگەن ءبىز عانا. باسقا ەشبىر ەل ايتپايدى.

كونتسەپتۋالدىق، مەتودولوگيادىق تۇرعىدان العاندا، ءبىز ۇلكەن ماسەلەلەرگە باعا بەرۋدە ءبىراز جايتتىڭ باسىن اشىپ الۋعا ءتيىسپىز. كوكپ تاريحىندا، عىلىمي كوممۋنيزمدە، فيلوسوفيادا وقىعانىمىز بويىنشا، ادامزات تاريحىن ەۆوليۋتسيالىق دارۆيندىك ءىلىم بويىنشا باعالادىق. بۇل دىندەردى جوققا شىعارىپ، جاڭا ءدىن جاساۋدىڭ امالى بولاتىن. ءبىز وسى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ماتەريالدىق تۇرعىدان ادامزات تاريحىن جازدىق. بۇل تاقىرىپقا دا قايتا اينالىپ سوعۋعا مىندەتتىمىز.

جەتپىس جىل بويى قازاق حالقى جابايى فەودالدىق قوعامنان كەيىن كاپيتاليزمنەن اتتاپ ءوتىپ، سوتسياليزمگە سەكىرگەن حالىق دەپ وقىدىق. وسىنداي جالعان تەوريانى مالداندىق، ماقتانىش كوردىك. اباي اتامىزدىڭ «ءبىر سەكىرىپ شىعام دەپ، ءبىر سەكىرىپ تۇسەم دەپ…» دەگەنىندەي، سەكىردىك دەپ لەپىردىك. كەمەلدەنگەن سوتسياليزمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلادىق. زاڭدىلىققا سالساق، ونىڭ ار جاعىندا كوممۋنيزم تۇرعان ەدى. بىراق، ءبىز ودان تاعى دا «اتتاپ ءوتىپ»، جابايى كاپيتاليزمگە توپ ەتە تۇستىك. بۇل سەكىرۋدىڭ قانداي كەسىر-كەساپات اكەلىپ جاتقانىن 22 جىلدان بەرى قارايعى قوعامدىق-الەۋمەتتىك جاعدايىمىزدان كورۋگە بولادى. ءبىز «سەكىرىپ» ءوتۋدى، كەلە جاتقان جولدان جالت بۇرىلۋدى ماقتان كورەمىز، اسىلى، ولاي ەمەس. ادامزات تاريحىنىڭ ءوزىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعى بار. ونى قولدان وزگەرتىپ، باسقا باعىتقا سالعاننان مەملەكەت پەن حالىق زارداپ شەكپەسە، پايدا تاپپايدى. كوزىمىز سوعان جەتكەندەي ەدى، بىراق ءالى دە ساباق الا الماعانىمىز بايقالادى.

بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن كەشەگى ءومىر –

كونە تاريح. دەمەك، كونە تاريحقا جاڭا كوزقاراس دەگەن اتا-بابامىز ءجۇرىپ وتكەن، ءوزىمىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولعا قالاي قاراۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى. مىنە، قازىر ءبارىمىز «تاريح تولقىنىندا» ءجۇزىپ كەلەمىز. جاڭا باعدارلامالار قابىلدانىپ، جاڭاشا تالپىنىس جاسالىپ جاتىر. ونىڭ ءبارى جاقسى. بىراق، سونىڭ اياعى قالاي بولار ەكەن دەگەن تۇرعىدا مەنىڭ ازداعان كۇدىك-كۇمانىم بار. ناۋقاندىق شارا بولىپ قالماس پا ەكەن دەيمىن. كۇنى كەشە عانا مەملەكەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىعا ايتقان ءسوزىن ءسوز دەپ ەسەپتەيمىن. ءتاجيننىڭ ىنتا-ىقىلاسى جاقسى. بىراق، تاريحتى بىرنەشە ايلىق ناۋقانعا اينالدىرۋعا بولمايدى. ونىمەن تۇبەگەيلى اينالىسۋ كەرەك.

سودان كەيىنگى ۇلكەن ماسەلە – فيزيكامەن فيزيكتەر اينالىساتىنى سەكىلدى، تاريحپەن دە تاريحشىلار اينالىسۋى كەرەك. ونى ناۋقانعا اينالدىرۋعا، كوكپارعا سالۋعا بولمايدى. اركىمنىڭ پىكىر ايتۋعا ەركى بار دەپ، بەتىمەن جىبەرۋ دۇرىس ەمەس. مۇنىڭ زاردابىن قازىردىڭ وزىندە كورىپ وتىرمىز. كەشەگى پارتورگ تا تاريحشى، باياعى كەڭشار-ۇجىمشار باسشىلارىنىڭ ءبارى تاريحشى، ولاردان بيزنەسمەندەر دە قالىپ جاتقان جوق. اقىن-جازۋشىلارىمىز تەگىس تاريحشى. مۇنداي كۇلكىلى جاعداي باسقا ەشبىر حالىقتا جوق. اسىرەسە، مەملەكەتتىك ءداستۇرى قالىپتاسقان ۇلكەن ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا مۇنداي سوراقىلىققا جول بەرىلمەيدى. ايتپەسە، مەملەكەتتىڭ تاريحى رۋ-تايپانىڭ تاريحىنىڭ تاساسىندا قالادى. بۇل ورايدا ۇلكەن ساياسات كەرەك. «تاريح تولقىنىندا» اياسىندا وسىنى ءبىر پىسىقتاپ الساق، ۇتىلمايمىز.

مەن مەملەكەتتىڭ مۇراسى مەن قازىناسى دالاعا شاشىلماۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. وسى جاعىنان العاندا، كەيدە «مادەني مۇراعا» دا كوڭىلىم تولماي قالادى. وسى باعدارلاماعا قىرۋار قارجى جۇمسالدى. بىراق، ەلگە اكەلىنگەن قۇجاتتاردىڭ ساپاسى نەشىك؟ كوپشىلىگى ەۋروپادا باياعىدا شىعىپ، ورىس تىلىنە الدەقاشان اۋدارىلىپ قويعان دۇنيەلەر. ارحيۆكە ەشقانداي قاتىسى جوق، كىتاپ دۇكەندەرىندە تولىپ تۇرعان ماتەريالداردىڭ فوتوكوشىرمەسىن اكەلىپ، سوعان مالدانىپ جۇرگەندەر بار. ءجۇز مىڭ قۇجات اكەلدىك دەسەدى، بىراق، كوپشىلىگى ناقتى قاجەتكە جاراي قويمايتىن كوشىرمەلەر. «قىتايدىڭ ارحيۆىنە كىردىك» دەيتىندەر كوبەيىپ كەتتى. قىتاي ءوزىنىڭ مۇراعاتىنا ەشكىمدى دە ءجايدان-جاي كىرگىزە سالمايدى.

ياعني، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، باعىت-باعدار تاريحي وقيعالارعا باعا بەرۋدەن باستالۋى كەرەك. ونى ۇرانعا قوسىپ، ناۋقانعا اينالدىرۋدىڭ ارتى جاقسى بولمايتىنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز.

جازىپ العان

جۇلدىز ءابدىلدا.
"اق جەلكەن" جۋرنالى