بۇگىنگى سۇحبات كەيىپكەرى – «فيلوسوفيا» پانىنەن قازاق‑اعىلشىن تىلدەرىندەگى جانە كوپتەگەن باسقا دا وقۋلىقتار مەن مونوگرافيالاردىڭ، قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت جارىق كورگەن ءۇش تومدىق «فيلوسوفيا» پانىنەن حرەستوماتيا» وقۋ قۇرالىنىڭ اۆتورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «قازاق فيلوسوفياسى» عىلىم جانە ءبىلىم ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، 90-جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان ءال‑فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى گۇلجيھان نۇرىشەۆا. ەلىمىزگە تانىمال عالىمنىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرىڭىزدەر، قادىرمەندى وقىرمان!

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

– گۇلجيھان جۇمابايقىزى، بۇكىل سانالى عۇمىرىڭىزدا ۇستازدىق ەتۋمەن كەلەسىز. سونىمەن قاتار، قازاق فيلوسوفياسىن زەرتتەۋدە دە زور جەتىستىكتەرگە جەتتىڭىز. قازىر ءسىزدىڭ فيلوسوفيادان، فيلوسوفيا تاريحىنان جانە باسقا دا فيلوسوفيالىق پاندەردەن جازعان وقۋلىقتارىڭىز بەن مونوگرافيالارىڭىز ەلىمىزدىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى اراسىندا  ۇلكەن سۇرانىسقا يە. فيلوسوفيا – وتە كۇردەلى ءىلىم بولسا دا، ەڭبەكتەرىڭىز كورنەكى قازاق تىلىمەن وقىرماندارعا تۇسىنىكتى  جازىلعان. سوندىقتان ءسىزدى قازىرگى قازاق عىلىمىنداعى «فيلوسوفيالىق ءتىل» قالىپتاستىرۋشى عالىمدار قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ول اسا باي ءتىل بايلىعىن تالاپ ەتەتىن بولار. وسىنىڭ باستاۋلارى قايدان شىققان؟

– ەڭ الدىمەن، بۇگىنگى سۇحباتقا شاقىرعانىڭىزعا راحمەت! كوپتەن بەرى ۇسىنىس جاساپ ءجۇرسىز، بىراق جالپى فيلوسوفيا،  اسىرەسە قازاق فيلوسوفياسى تۋرالى اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ەندى ءتۇستى، سەبەبى سوڭعى ۋاقىتتا، ءوزىڭىز بىلەتىندەي، «فيلوسوفيا» ءپانى بويىنشا قازاقشا ءۇش توم تۇڭعىش حرەستوماتيا دايىنداۋمەن اينالىستىم، كەزىندە مينيسترلىكتىڭ گريفى بەرىلگەن «فيلوسوفيا» وقۋلىعىن كوپشىلىكتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا تولىقتىرىپ، قايتا شىعاردىم جانە اعىلشىن تىلىندەگى وقۋلىق تا جاقىندا جارىق كوردى. باتىس فيلوسوفياسىندا زەرتتەۋدىڭ ومىرباياندىق ءادىسى، ياعني ادامنىڭ ءومىر جولىن تالداۋ ارقىلى   ونىڭ فيلوسوفياسىن تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەڭ قولدانىلادى. ءبىزدىڭ عىلىم بۇل ادىسكە كوپ جۇگىنە بەرمەيدى، ول تۇسىنىكتى دە، سەبەبى ۇزاق جىلدار بويى جەكە ادامنىڭ تۇلعالىق قىرلارى ەمەس، تۇتاس قوعامنىڭ ماسەلەلەرى الدىڭعى ورىنعا قويىلىپ كەلگەنى بەلگىلى. پوستكەڭەستىك فيلوسوفيا عىلىمىنا ەندى ەنگەن وسى ومىرباياندىق ءادىس تۇرعىسىنان العاندا، بۇگىنگى ينتەرۆيۋ 65 جىل عۇمىرىما كوز سالىپ، ازداعان قورىتىندى جاساۋ دا بولسىن.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

مونوگرافيا، وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارىمنىڭ ۇزىن سانى وتىزدان استام ەكەن، ولاردى جازۋ بارىسىندا كىتاپ ءتىلىنىڭ تۇسىنىكتى بولۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارعانىمدى ءوزىڭىز بايقاپسىز. دۇرىس ايتاسىز، فيلوسوفيا – كۇردەلى عىلىم. بىراق كەز كەلگەن قوعامداعى فيلوسوفيانىڭ دامۋ دەڭگەيى ونىڭ جالپى دامۋىنىڭ  كورسەتكىشى دەر ەدىم. وسى تۇرعىدان قاراستىرساق، مەملەكەتىمىز فيلوسوفيانى ايتارلىقتاي جاقسى قولداپ وتىر، ول – بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىق فاكۋلتەتتەرىنىڭ بارلىق ستۋدەنتتەرى وقيتىن ساناۋلى عانا مىندەتتى پاندەردىڭ ءبىرى، ياعني قوعامنىڭ باسىم بولىگىن قامتيدى. لوگيكالىق تۇردە پايىمداساق، فيلوسوفيانى بۇكىل قوعام ءبىلۋى ءتيىس، بىراق ءىس جۇزىندە ول كوپشىلىككە ءالى بەيمالىم. پارادوكس! شىنىن ايتسام، مەنى وسى جاعداي قاتتى مازالايدى. ستۋدەنتتەرىمىز، بولاشاق ينجەنەر، پەداگوگ، دارىگەر جانە تاعى باسقا ماماندار فيلوسوفيانى مىندەتتى ءپان رەتىندە شالا-پۇلا وقىپ، ونى تۇسىنبەي، اينالاسىنا تاراتپاي وتەتىن بولىپ تۇر عوي. سەبەپ نەدە؟ فيلوسوفيانى جاقسى مەڭگەرمەي، دۇرىس مامان، تولىققاندى ادام بولىپ شىعا المايسىز. ورتا عاسىرداعى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە فيلوسوفيادان ەمتيحان تاپسىرا الماعان ستۋدەنتتىڭ كەلەسى كۋرسقا كوشىرىلمەۋى كەزدەيسوق شەشىم ەمەس.

فيلوسوفيانىڭ قوعامىمىزدا جەتكىلىكتى تارالماۋىنىڭ سەبەپتەرى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ەڭ باستىسى – ونى وقىتۋ ادىستەمەسى جانە وقۋلىق ءتىلى دەر ەدىم. اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، وقۋلىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءتىلى تۇسىنۋگە قيىن. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، مونوگرافيا ءتىلى وقۋلىققا جارامايدى. كەزىندە نەمىس ويشىلى يممانۋيل كانتتىڭ ءوزى «فيلوسوفيادان جاقسى وقۋلىق جازۋ مۇمكىن بە؟» دەپ كۇماندانعان ەكەن. وقۋلىقتىڭ ءتىلى بولەك، ول قىسقا دا نۇسقا بولۋى ءتيىس. سويلەمدەرىنىڭ تۇسىنىكسىز، كۇردەلى بولۋى ءوزىنىڭ عىلىمي دەڭگەيىنىڭ جوعارى ەكەنىنىڭ كورسەتكىشى دەپ ءتۇسىنىپ، مەيلىنشە تۇسىنىكسىز جازۋعا ۇمتىلىپ، ءوزارا جارىسقان عالىمدارىمىز دا بولعان. شىندىعىندا، شىم-شىتىرىق تۋىندىلار فيلوسوفيالىق دايىندىعى جوق قاراپايىم وقىرماندى فيلوسوفيادان الىستاتا تۇسەدى، ول فيلوسوفياعا ەندى جولاماۋعا تىرىسادى.  سوندىقتان دا، فيلوسوفيا وقۋلىعىن تۇسىنىكتى جازۋ – زامان تالابى.

قازىرگى فيلوسوفتاردىڭ الدىندا تۇرعان تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – فيلوسوفيانىڭ عىلىمي ءتىلىن دامىتۋ. الەمدىك فيلوسوفيادا قالىپتاسقان ۇعىم-تەرميندەردىڭ ءبارىن بىردەي قازاقشالاۋ مىندەت ەمەس، ايتارلىقتاي سوزدىك قورى جاسالدى، ەندى تەرميندەردى ناقتىلاي ءتۇسۋىمىز قاجەت.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

ال ءتىل بايلىعى تۋرالى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرسەم، از-مۇز ءتىل قورىمنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن ءۇش فاكتوردى ايتار ەدىم. ءبىرىنشىسى – ءوزىم دۇنيەگە كەلگەن تەكتى اۋلەت. اكەم جۇماباي، انام دامەتكەن سول كەزدەگى گۋرەۆ وبلىسى، ماحامبەت اۋدانى، ەسبول اۋىلىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ (عىلىمي اينالىسقا كەزدەيسوق ەنىپ كەتكەن «زيالى» دەگەن ۇعىمدى ادەيى قولدانباي وتىرمىن) كورنەكتى وكىلدەرى بولدى، دۇنيە ەمەس، رۋحاني بايلىق جينادى، وتباسىنداعى بەس ۇل، ءبىر قىزدى ءبىلىم مەن عىلىمعا باۋلىدى. زامانىمىزدىڭ ۇلى ويشىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ جاقىندا جارىق كورگەن «تاك بىلو...» ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتكەندەي، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا كىتاپ، گازەت-جۋرنال ءىسىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى، ناتيجەسىندە ەلىمىزدە الەمدە جوق قۇبىلىس – ۇلى وقىرمان قالىپتاستى جانە ول ءوز ورتاسىنان الەم وركەنيەتىنە حالقىنىڭ اتىنان ۇلەس قوساتىن تۇلعالاردى شىعاردى. ءبىزدىڭ اكەمىز دە سول زامانداعى اتاقتى باسىلىمدار، قازىرگىدەي ەمەس، مازمۇنى تەرەڭ باسىلىمدارعا – «پراۆدا»، «يزۆەستيا»، «كومسومولسكايا پراۆدا»، «وگونيوكتەن» باستاپ، «سوتسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس»، «جۇلدىز»، «مادەنيەت جانە تۇرمىسقا» دەيىن – جازىلىپ، ۇيگە الدىراتىن. مەكتەپ وقۋشىسى ءبىزدىڭ تانىمعا دەگەن قۇشتارلىعىمىزدىڭ كۇشتى بولعانى سونشالىق، گازەت تاراتۋشى اپايدىڭ بۇكىل اۋىلدى ارالاپ، ۇيىمىزگە جەتۋىن كۇتكىمىز كەلمەي، تۇسكە دەيىن پوشتاعا بارىپ، كۇتىپ تۇراتىنبىز. گازەت-جۋرنالداردى سۇرىپتاپ ۇلگەرمەي جاتقان ول كىسىنىڭ «سەندەر-اق شارشامايدى ەكەنسىڭدەر» دەگەندەي، كەيىڭكىرەپ قارايتىنى كەيدە ەسىمە ءتۇسىپ، كۇلىپ الامىن. اۋىلىمىزدىڭ كىتاپ دۇكەنى مەن كىتاپحاناسىنا جاڭا تۋىندى تۇسسە، تالاسا وقيتىنبىز. كەيىنىرەك ۇلكەن اعالارىم قايىرعالي، باقتىعالي، عالىمجان ستۋدەنت اتانىپ، قالادان كىتاپ تاسي باستادى، ىنىلەرىم قامبار مەن باۋىرجاننىڭ، مەنىڭ قالىپتاسۋىمىزعا ولار دا ەرەكشە ىقپال ەتتى.

وسى جەردە انامنىڭ ءرولىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. ول اكەدەن جاستاي جەتىم قالعان بالالارىن تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، قاناتتىعا قاقتىرماي، تىستەلەپ ءجۇرىپ ادام قاتارىنا قوستى. قازاقتىڭ مىنەزدى، قايسار، دانا ايەلى ءومىردىڭ تالاي قيىندىقتارىنا توتەپ بەردى، بالاپاندارىنا قاجەتتى جاعدايدىڭ ءبارىن جاسادى. جۇمىسى قانشالىقتى قاۋىرت بولسا دا، ءبىز قاتىساتىن شارالاردان قالماي، مەكتەپكە ءوزى كەلىپ، قاداعالاپ وتىراتىنى، ساباعىمىزعا قاتىسىپ، قالاي سويلەپ، قالاي كيىنەتىمىزگە دە ايرىقشا ءمان بەرەتىنى ەسىمدە جاقسى ساقتالىپتى. ءوزى سوزگە شەبەر بولدى، ءومىردىڭ وقيعالارىن ولەڭمەن قينالماي-اق ورنەكتەپ، جازىپ تاستايتىن. انامنىڭ تۋىندىلارىن كەزىندە كومپيۋتەرگە ءتۇسىرىپ، ساقتاپ قالعانىمىزعا قۋانامىن. تاڭعالاتىنىم، التى بالامەن جالعىز قالعان سول قيىن زاماندا ول باسقالاردان ەمەس، باسقالار انامنان اقىل-كەڭەس، كومەك سۇرايتىن. ونىڭ قاجىرلى ەڭبەگى مەن تاربيەسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇشەۋىمىز مەكتەپتى التىن مەدالمەن اياقتاپ، وتباسىمىزدان ۋاقىت وتە ءۇش عىلىم دوكتورى، ءبىر گەنەرال، ءبىر پودپولكوۆنيك، قر جوعارعى سوتىنىڭ ءبىر مۇشەسى شىققانىن دا ايتا كەتۋگە بولاتىن شىعار. بايقاعانىم، ەكى اعام مەن ءىنىم باسقا سالانىڭ ماماندارى بولسا دا، بىلىمگە، مادەنيەت پەن عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىق ولاردىڭ بويىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. مىسالى، قامبار ءىنىم قازاق حالقىنىڭ قۇقىقتىق ساناسىن، سوت بيلىگى تاريحىن زەرتتەپ، ساپالى ەڭبەكتەر جازدى. اكەمنىڭ اعاسى مەن ءىنىسىنىڭ بالالارى دا عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىندا قىزمەت ەتەدى، ياعني مۇندا ءبىر زاڭدىلىق بار، تەكتى اۋلەت دەپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى وسى. قازاق تاريحىنداعى تەكتىلىك قۇبىلىسى ارنايى زەرتتەۋ تاقىرىبى بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

ەكىنشى فاكتور – ءوزىم ءبىلىم العان مەكتەبىم مەن ۇستازدارىم. الىس اۋىلداردىڭ بىرىندەگى مەكتەبىمىز وبلىستاعى ۇزدىك وقۋ ورىندارىنىڭ قاتارىندا بولدى. قازىرگى ءبىلىمىمنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان التىن ۇيام مەن ۇستازدارىما ۇنەمى العىسىمدى ايتىپ وتىرامىن. العاش رەت ءارىپ تانىتىپ، وقۋىمىزدىڭ مانەرلى، جازۋىمىزدىڭ ادەمى بولۋىنا دەيىن قاداعالاعان قاميلا ايجارىقوۆا، ءبىر ورىسى جوق اۋىلدا ورىسشاعا سۋداي ەتىپ شىعارعان زويا شورتاباەۆا، مايرا قيزاتوۆا، حيميك ناسيحا ەرمۇقانوۆا، بيولوگ نۇربەتاي جۇماباەۆا اپايلارىمنىڭ، قولىنداعى قالامىن مىسالعا الا وتىرىپ، قوسىمشا قۇن تەورياسىن ميىمىزعا قۇيىپ بەرەتىن قوعامتانۋشى، مەكتەپ ديرەكتورى جابۋ دوكەسوۆ، ماتەماتيك مۇقاتاي قىرىقباەۆ، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىن تەرەڭ تالداپ، ولارعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى سانامىزدا ماڭگىلىك ورنىقتىرعان سەمبى بەرعاليەۆ، الديار شىنيازوۆ، باقتىعالي الدەشوۆ اعايلارىمنىڭ ەڭبەگى زور. كەزىندە ءمان بەرە بەرمەيمىز، شىندىعىندا مەكتەبىمىز دە، اۋىلىمىز دا ەرەكشە ينتەللەكتۋال ورتا بولعانىنا (سول كەزدەگى اۋىلدار مەن مەكتەپتەردىڭ ءبارى سونداي بولدى دەپ ويلايمىن) جىلدار وتكەن سايىن كوزىم جەتىپ وتىر.

سونىمەن قاتار، فرانتسۋز فيلوسوفى جان-پول سارتر ايتقانداي، «ادام دۇنيەگە كەلگەندە – جوبا، ونىڭ قانداي بولىپ شىعۋى وزىنە بايلانىستى». ءومىر بويى كوپ وقىدىم، تالماي ىزدەندىم، ءالى دە ءبىر كۇن بوس وتىرماي، ەڭبەكتەنىپ كەلەمىن. بالالارىمنان دا، شاكىرتتەرىمنەن دە وسىنى تالاپ ەتىپ وتىرامىن. ەڭبەكتەنگەن ادامنىڭ ءىسى ءبىر قاراعاندا كاميۋدىڭ سيزيف كەيىپكەرىنىڭ حارەكەتى سياقتى ءمانسىز بولىپ كورىنەر، بىراق تۇبىندە ناتيجەلى بولارى ءسوزسىز.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

– ءسىز ءوز زامانىندا قازاق فيلوسوفياسىنىڭ دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان اتاقتى فيلوسوف سەگىزباەۆ وراز امانعاليۇلىنىڭ شاكىرتىسىز. بۇگىندە ۇستاز الدىنداعى شاكىرتتىك پارىزىڭىزدى ادال اتقارىپ، ونىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن ءوزىڭىز قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جاريالادىڭىز. ياعني، وسى ەڭبەگىڭىز ارقىلى ءسىز وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنداعى ايگىلى «قازاقستاندىق فيلوسوفيا مەكتەبى» مەن قازىرگى تاۋەلسىز قازاق ەلى فيلوسوفياسىنىڭ اراسىنداعى «التىن كوپىر» مىندەتىن اتقارۋداسىز. ولاي بولسا، وسى ساباقتاستىق تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

– جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، ۇستازعا قۇرمەت – مەنىڭ ومىرلىك قاعيدام. وراز امانعاليۇلى سەگىزباەۆ ءبىز وقۋعا تۇسكەن 1975 جىلى س.كيروۆ اتىنداعى كازگۋ-ءدىڭ بەلگىلى باسشىلاردىڭ، پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بالالارى عانا وقيتىن ايگىلى فيلوسوفيا-ەكونوميكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى ەدى. تامىز ايىندا تالاپكەر-ابيتۋريەنتتەرمەن ارنايى كەزدەسۋ وتكىزىپ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كۇردەلى، مەڭگەرۋ قيىن عىلىم ەكەنىن، قۇجاتتارىمىزدى قايتىپ الۋعا ءالى دە كەش ەمەستىگىن ەسكەرتتى. ولاي دەۋى دە دۇرىس، سەبەبى فاكۋلتەت سول زامانداعى ەڭ بەدەلدى فاكۋلتەتتەردىڭ ءبىرى بولدى، ءبىر ورىنعا 20-25 ادام تالاساتىن. بىراق فيلوسوفياعا دەگەن قۇشتارلىق پەن «جاقسى فيلوسوف بولىپ شىعاتىنىمىزعا» دەگەن بالالىق، اڭعال سەنىم قاناتتاندىرعان ءبىز ماقساتىمىزدان باس تارتپاي، ەمتيحانداردى ءساتتى تاپسىرىپ، وقۋعا قابىلداندىق. ساباقتاردىڭ ءبارى ورىس تىلىندە عانا وقىتىلادى، ال اۋىلدان كەلگەن ءبىز قازاقشا ويلايمىز. شىنىن ايتساق، ورىسشاعا قانشالىقتى جەتىك بولساق تا، قينالىپ وقىدىق، ورىسشا ايتىلعاننىڭ ءبارىن قازاقشاعا اۋدارىپ، ويىمىزدا قازاقشا جاۋاپ دايىنداپ، ونى قايتادان ورىسشاعا اۋدارىپ، وقىتۋشى مەن اۋديتورياعا جەتكىزۋگە ءماجبۇرمىز. كۇنى-ءتۇنى ەڭبەكتەنۋدىڭ ارقاسىندا عانا وسىنداي كەدەرگىلەردى جەڭدىك. وتىز ەكى جىلدا قولىمىز جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ ەڭ باستىسى دەپ ءوز ەلىڭدە قازاقشا ويلاپ، قازاقشا سويلەۋ باقىتىن ايتار ەدىم جانە وسىنى قازىر ءوزىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الىپ جاتقان شاكىرتتەرىمە ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىرامىن. باسقا توپتاردان ەرەكشە، اتى ورىسشا، زاتى قازاقى توبىمىزدان ۋاقىت وتە كەلە بىرنەشە عىلىم دوكتورلارى مەن كانديداتتارى شىققانىن قازىر ماقتان تۇتامىز.

مىنە، وسىنداي تولىق ورىستانعان، ماسكەۋدەگى ورتالىقتىڭ تاپسىرىسىن ورىنداۋشى يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن فاكۋلتەتتە قازاق دۇنيەتانىمىنا جاقىنداۋ جالعىز عانا، «كازاحسكوە پروسۆەششەنيە» دەپ اتالاتىن ءپان بولدى جانە ونى وراز امانعاليۇلى ورىس تىلىندە وقىدى. قازاق فيلوسوفياسى تۋرالى ول كەزدە ءسوز ەتۋ دە مۇمكىن ەمەس، ءتىپتى ونداي ۇعىم دا جوق. قازىر ويلاپ وتىرسام، ۇستازىمىز سول زاماندا ۇلكەن ەرلىك جاساپ، ماسكەۋدىڭ قاتاڭ، بارلىق رەسپۋبليكالارعا بىردەي وقۋ باعدارلاماسىن بۇزىپ، وسى ءبىر ءپاندى قوسقان ەكەن. قازاق دۇنيەتانىمى تاقىرىبىنا ىشكى، ءوزىم دە ءالى تولىق تۇسىنبەگەن ۇمتىلىسىم وسى پاننەن باستالدى، وراز امانعاليۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءتورت كۋرس جۇمىسىن (ول كەزدىڭ ستۋدەنتتەرى جىل سايىن كۋرس جۇمىسىن جازاتىن), ءبىر ديپلوم جۇمىسىن جازىپ باستاعان ىزدەنىسىم قىرىق توعىز جىل بويى جالعاسىپ كەلەدى. تاڭداعان جولىمنان تايماعانىما، ۇلتىمىزدىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن زەرتتەۋگە ازدى-كوپتى ۇلەس قوسقانىما قۋانىشتىمىن جانە ەش وكىنبەيمىن.

وتاندىق فيلوسوفتارىنىڭ قازىرگى اعا بۋىنى وراز امانعاليۇلىنىڭ مەكتەبىنەن ءوتتى. ول وزىنە دە، شاكىرتتەرىنە دە تالاپ قويا بىلەتىن قاتال ۇستاز بولدى. ءوزى ورىسشا مىقتى جازاتىن، سوندىقتان تالاي ماقالامىزدى «ستيل نە توت!» دەپ وزىمىزگە قايتارىپ بەرەتىن. ورىسشا بار بىلگەنىمىزدى سالىپ، قايتا شيمايلايمىز، تاقىرىپ بويىنشا ادەبيەتتى تاعى ءبىر ءسۇزىپ شىعامىز. بىرتىندەپ عىلىمي ماقالا جازىپ ۇيرەندىك. ءبىزدىڭ عالىم بولىپ قالىپتاسۋىمىزعا ول كىسىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور بولدى، وسىلايشا «جەلكەلەپ» ۇيرەتكەنىنە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. ۇستازىمىزدىڭ سىرتقى بولمىسى ورىسشا بولعانىمەن، ىشكى بولمىسى (باتىس فيلوسوفتارىنىڭ پىكىرىنشە، ادامنىڭ اقيقات ءمانىن ونىڭ ىشكى بولمىسى عانا اشادى) قازاق ەكەنىن ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا بىردەن بايقادىق. ول ەشتەڭەدەن دە، ەشكىمنەن دە تايسالماي، «قازاق فيلوسوفياسى» ۇعىمىن عىلىمي اينالىسقا ەنگىزدى. تالاي قىزۋ پىكىرتالاستار، ناعىز ايقاستار بولدى. ءتىپتى ۇلتى قازاق فيلوسوفتاردىڭ ءوزى وسى تەرمينگە قارسى شىعىپ، «ەشقانداي ۋنيۆەرسيتەتى دە، فيلوسوفيا فاكۋلتەتى دە بولماعان، دالادا كوشىپ جۇرگەن قازاقتا قايدان فيلوسوفيا بولماق؟» دەپ ايقاي سالدى. ءبىر ۇلكەن جيىندا وراز امانعاليۇلىنىڭ قاتتى اشۋلانىپ، «ەسلي ۆى نە پونيماەتە كازاحسكۋيۋ فيلوسوفيۋ، ەتو نە وزناچاەت، چتو ەە نەت!» دەگەن ءسوزى قارسىلاستارىن توقتاتىپ، پىكىرتالاستارعا نۇكتە قويعانى دا ەسىمدە. مۇنىڭ ءبارىن تارقاتىپ جازىپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبى – قازىرگى جاستار ۇلتتىق فيلوسوفيانىڭ قانداي قيىندىقپەن قالىپتاسقانىن ءبىلۋى ءتيىس. وراز سەگىزباەۆ، ابدىمالىك نىسانباەۆ، مارات حاسانوۆ، مۇقانماديار ورىنبەكوۆ، عاريفوللا ەسىم اعالارىمىز قازاق حالقىنىڭ قايتالانباس فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن وسىلايشا دالەلدەپ شىقتى، ونى زەرتتەۋ باستالىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىققا شىققان تۋىندىلار قازاقتىڭ ويلاۋ كوكجيەگىن كەڭەيتتى، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزدىڭ تەرەڭ مازمۇنىن جارقىراتىپ كورسەتتى.

وسىنداي ەڭبەكتەردىڭ العاشقىسى – وراز امانعاليۇلىنىڭ «يستوريا كازاحسكوي فيلوسوفي. وت پەرۆىح ارحايچنىح پرەدستاۆلەني درەۆنيح دو رازۆيتىح فورم پەرۆوي پولوۆينى حح ۆەكا» وقۋلىعى. مىقتى جازىلعان بۇل تۋىندى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق فيلوسوفياسىنىڭ تاريحى باياندالعان بىرەگەي، ىرگەلى ەڭبەك دەسەم، قاتەلەسپەسپىن. ۇستازىمىز 2005 جىلى دۇنيەدەن وتكەندە شاكىرتتەرى «ونىڭ ەڭبەگىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ – پارىزىمىز» دەپ ۋادە بەرگەنبىز، بىراق جەمە-جەمگە كەلگەندە بەلگىلى فيلوسوف، ورەكەڭمەن قىزمەتتەس بولعان مۇرات ءسابيت اعايىمىز ەكەۋمىزدەن باسقا ەشكىم موينىنا العىسى كەلمەدى. ءسويتىپ، ءتورت ءجۇز بەت كىتاپتى ەكىگە ءبولىپ، اۋدارۋعا كىرىستىك. بۇل ءىس وڭاي بولمادى، ءۇش جىل ۋاقىتىمىز كەتتى. بىراق اقىر سوڭىندا ماقساتىمىز جۇزەگە اسىپ، كىتاپتىڭ قازاقشا نۇسقاسى 2017 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسىنان جارىق كوردى، ەلىمىزدىڭ فيلوسوفتارى قۋانا جينالعان پرەزەنتاتسيا جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى.

ۇستازىمىزدىڭ ءىسى ولمەسە ەكەن دەگەن وي مەنى جىلدار بويى ۇنەمى مازالادى. بۇعان مەنى مىندەتتەگەن نەمەسە ماجبۇرلەگەن ەشكىم بولعان جوق، تىنىش ءومىر سۇرە بەرۋىمە دە بولاتىن  ەدى، بىراق «اركىم وزىمەن ءوزى بولىپ، ۇستازدارىمىز سالعان جول ۇمىت قالماۋى ءتيىس، قازاقتىڭ قايتالانباس فيلوسوفياسىن زەرتتەۋدى ودان ءارى دامىتۋ – ۇلتىمىزدىڭ  الدىنداعى ورتاق پارىزىمىز» دەگەن شەشىمگە كەلدىم. ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن رەسپۋبليكا فيلوسوفتارىن ءبىر ورتاعا جيناپ، توپتاستىرۋ قاجەت ەدى. ونىڭ مۇمكىندىگى ەلىمىزدە وتە جاقسى دامىپ وتىرعان قازىرگى زامانعى تسيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ ارقاسىندا پايدا بولدى. ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە 2021 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قازاق فيلوسوفتارىنىڭ ينتەرنەت قاۋىمداستىعى قۇرىلدى جانە ول قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءوزىم باسقاراتىن «قازاق فيلوسوفياسى» عىلىم جانە ءبىلىم ورتالىعىنىڭ اياسىندا جۇمىسىن جەمىستى جۇرگىزىپ وتىر. ءبىر قىزىعى، ءجۇز وتىزعا جۋىق مۇشەسى بار قاۋىمداستىعىمىزدىڭ قۇرامىنا فيلوسوفتار عانا ەمەس، زاڭ، ءتىل، ادەبيەت، الەۋمەتتانۋ، ءدىنتانۋ عىلىمدارىنىڭ وكىلدەرى دە كىرەدى. ايىنا ءبىر رەت ونلاين جينالىپ، وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ وزەكتى تاقىرىپتارعا ارنالعان باياندامالارىن، سونىمەن قاتار، عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت، ساياسات، ءدىن سالاسىنداعى جاڭالىقتار مەن تۇيتكىل ماسەلەلەردى ۇنەمى تالقىلاپ وتىرامىز، ءارتۇرلى عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، قازاق فيلوسوفياسىن زەرتتەۋشى دوكتورانتتار مەن ماگيسترانتتاردىڭ ىزدەنىستەرىنە باسشىلىق جاسايمىز، شەتەلدىك عالىمدارمەن دە بايلانىسىمىز مىقتى. جوسپارلاعان ىستەرىمىز كوپ، ولار بىرتىندەپ جۇزەگە اسادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

جالعاسى بار...

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz