ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، قالاي دەگەنمەن ۋاقىت توقتاپ تۇرمايدى، ءومىر وزەن زۋلايدى. دۇنيە – دۇرمەك. سول دۇرمەكتى جاھان دەيتىن بولساق، ونىڭ ءوزى تاسىعان تەڭىز سەكىلدى. تاسىعان تەڭىزدىڭ تولقىنى شىداس بەرمەيتىنى بارشاعا ايان. ەندى وسى تولقىندى تولىعىمەن ۋىسىندا ۇستاپ، كەمەسى كەمشىن، ەسكەگى ءالسىز، قايىقشىسى قاۋقارسىز بولسا، قاعىپ، قيراتىپ كەتەتىن پيعىلدى تانىعاندايسىز...

ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، قالاي دەگەنمەن ۋاقىت توقتاپ تۇرمايدى، ءومىر وزەن زۋلايدى. دۇنيە – دۇرمەك. سول دۇرمەكتى جاھان دەيتىن بولساق، ونىڭ ءوزى تاسىعان تەڭىز سەكىلدى. تاسىعان تەڭىزدىڭ تولقىنى شىداس بەرمەيتىنى بارشاعا ايان. ەندى وسى تولقىندى تولىعىمەن ۋىسىندا ۇستاپ، كەمەسى كەمشىن، ەسكەگى ءالسىز، قايىقشىسى قاۋقارسىز بولسا، قاعىپ، قيراتىپ كەتەتىن پيعىلدى تانىعاندايسىز...
جەر بەتىندەگى قاي مەملەكەتتى الساڭىز دا سول تولقىندى باعىندىراتىن باعدارلامالارىن ىسكە اسىرۋعا كوشكەنىن ءبىر سوزبەن جاھان دەپ ءجۇرمىز. جاھان – مىلتىقسىز مايدان، سانالار سوقتىعىسى دەسەك تە، قازاق مەملەكەتى ءۇشىن جاڭارۋ جانە جاڭعىرۋ مۇمكىندىگى. جاھاننىڭ جارىسا جارنامالاعان جاڭىلۋلارىنا جولامايتىن، تالعاپ قاراپ، تالداپ قادام باسۋدى بىلەتىن ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى بار، «ماڭگىلىك ەل» اتتى ۇلى ۇستانىمداعى ۇلت – ادامزات تاريحىنداعى ۇلكەن قۇبىلىس جانە وتپەلى كەزەڭنەن بىرلىك، ىنتىماق، تاتۋلىقپەن ءوتىپ كەلەدى. از با، كوپ پە، ونى ۋاقىت كورسەتەر، جاھان اتتى مادەني الماسۋ، ۇلى كوش اياقتالۋى ءتيىس-اۋ دەگەن وي كەلەدى. جارىسا جانتالاسقان جاھاننىڭ تۇبىنە ءبىر جەتەرمىز. ول كۇندى ءبىز كورە الماساق تا، كەيىنگى ۇرپاق كۋا بولار. الايدا، جاھان اياقتالعاندا ىقپالدىعا ەرمەگەن، اسەرىنە ەلتىمەگەن، جەڭىلدىڭ جەتەگىندە كەتپەگەن، بەينەلەگەندە، تولقىنعا شىداس بەرگەن كەمەلەردەگى كەمەلدى ەلدەر عانا قالادى. قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىز كەزەڭى وسى ۇلى كوشكە سايكەس كەلىپ تۇر. 2050 جىلعا دەيىن عالامداعى ەڭ ءىرى وتىز ەلدىڭ ءبىرى بولۋعا قويىلعان ماقساتتىڭ تۇبىندە تەرەڭ دە ۇلى مۇددە جاتىر. «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس حV سەزىندە ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ: «بۇل - ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز بەن اتا ءداستۇرىمىزدىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ماڭگىلىك جاڭعىرۋ ءداۋىرى. 2025 جىلعا دەيىن مەكتەپتەگى بالالار تۇگەلدەي قازاقشا وقىپ شىققان كەزدە بارلىعىمىز قازاق تىلىنە كوشەمىز دەپ ايتتىق. كونستيتۋتسيامىزدا جازىلعان ەكىتىلدىلىك دەگەن ماسەلە بار. بۇل ەلدىڭ بىرىلىگى، سىرىتىمىز بەن ءىشىمىزدىڭ بۇتىندىگى، تىنىشتىق ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان امال. باسقا جول بىزگە جوق ەدى. تاۋەلسىزدىك العان كەزدە حالقىمىزدىڭ قانشا پايىز بولعانىن بىلەسىزدەر. ال قازىر قازاقشا سويلەيتىن حالقى 70%- دان اسقان ءوڭىردىڭ بارلىعى قازاق تىلىنە كوشۋ كەرەك. ال ودان از قازاقشا سويلەيتىن وڭىرلەرىمىز دە بار. ول جەرلەردە ەكى ءتىلدى ساقتاۋ كەرەك. ول وبلىستىڭ ىشىندەگى اۋداندار دا بار. سول اۋداندار ەپتەپ-ەپتەپ كوشۋ كەرەك. ەل ۇيرەنە بەرەدى، ءبىز العا قاراي جىلجي بەرەمىز، امانشىلىق بولسا، بولاشاقتا بارلىق ارمانىمىزعا جەتەمىز. قازاق تىلىنە بارلىق اكىمشىلىكتەر كوڭىل ءبولىپ، وقىتىپ، اپپاراتتىڭ ادامدارىن ۇيرەتىپ، ماسەلەن، كورپۋس ا-داعى نەگىزگى 500 شەنەۋنىكتى تاڭداعان ەمتيحان كەزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ بارلىعىنىڭ پارىزى بولدى. وسىلاي قادامىمىزدى دۇرىستاپ باسا بەرسەك، بۇل ارمانعا دا جەتەمىز. سوندىقتان «نۇر-وتان» مەملەكەتتىك ءتىلدى نىعايتۋعا، قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن جاڭعىرتۋعا بايلانىستى قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن جاساۋى ءتيىس»-دەدى. دەمەك، ۇعىسىپ، تۇتاسىپ، جاپپاي ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەتىن كەزەڭگە كەلدىك. ۇلتتىق مۇددە – مەملەكەتتىك مۇددە. كەيدە، ۇلتتىق مۇددەنى قازاق ۇلتىنىڭ جەكە مۇددەسى رەتىندە قابىلداپ، ۇران سالىپ جۇرگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. بۇل جەردە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن ايتپاۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تۋمايدى، كەرىسىنشە، ۇلتتىڭ مۇددەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، مەنشىكتەپ ەمەس، وزگەلەردى دە سول وزەككە توپتاستىرۋ ارقىلى الپاۋىتتاردىڭ ازۋىنا ىلىكپەۋدىڭ جولدارىن جولداۋعا تەرەڭ زەر سالىپ قاراعان ازامات ۇقسا كەرەك-ءتى. ۇلى دۇرمەك، الاساپىران اينالىم اعىلشىن تىلىندە ءجۇرىپ جاتىر. ارينە، بۇگىندەرى ءبىز ول اينالىمعا قازاق ءتىلى ارقىلى كىرە المايمىز جانە انا ءتىلىمىزدىڭ ۇستەمدىگىن قۇرا المايمىز. بىراق بولاشاقتا اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورنىندا قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دارەجەدە وسىلاي ۇستەمدىك قۇرۋىن ارمانداپ، ماقسات تۇتۋىمىز كەرەك. وتكەن عاسىرلاردا قىپشاق ءتىلىنىڭ الەمدەگى قولدانىسى تاريحتان بەلگىلى. كونە قىپشاق ءتىلى دەگەنىمىز – بۇگىنگى قازاق ءتىلى. دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دارەجەدە بولعاندىعى جونىندە ۇلگى بار ەكەن. بۇل – تۇپكى مۇددە. ءدال بۇگىن اعىلشىن ءتىلىن بىلۋگە ءماجبۇرمىز. الايدا، ونى ءبىرىنشى سىنىپتان كىرگىزۋ كەرەك پە ەدى، دەگەن كەلەسى ماسەلە، باسقا اڭگىمە. ول – ءبىلىم-عىلىم سالاسىنىڭ شىنداپ اينالىساتىن شارۋاسى. جاھاندىق اينالىمعا كىرۋ ءۇشىن قاجەتتىلىك تۋدىرىپ وتىرعان اعىلشىن تىلىنە باسىمدىق بەرۋ – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىن ۇمىت قالدىرۋ دەگەن ءسوز ەمەس. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ تىرشىلىككە، ءوز ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن جاھانداعى ءوز ورنىمىزدى انىقتاۋعا امال، قاجەت قۇرال بولىپ تۇر، ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇستەمدىگى – ماڭگىلىك ەل بولۋ جولىنداعى ۇلى ماقسات. 2025-جىلعا دەيىن قازاقستان ءجۇز پايىز مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋ كەرەك دەگەن ەلباسىنىڭ مىندەتتەمەسىنىڭ بەلگىلەنگەن مەجەگە دەيىن مەحانيزىمىن تابۋ مىنبەرلەردەگى لاۋازىمدى تۇلعالاردان باستاپ، ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى مۇنداي بولعاندا، ورىس تىلىندە سۇيرەڭدەپ ۇيرەنگەن ادەتىمىزدەن قانشالىقتى قيىنشىلىق تۋىپ جۇرگەندىگىن كورىپ ءجۇرمىز. ورىستىلدىلەردىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىن ۇلى ماقساتقا توعىستىرعانشا بۇگىنگى جاستىڭ سامايىن اق شالىپ، الەۋەتتى ارىنە ءاجىم تۇسەتىن ۋاقىت كەتپەسىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. سوندىقتان دا ارەكەتتەر اتتاپ-پۇتتاعانداي اسەر قالدىرۋى مۇمكىن. اپتىعىپ-اسىقپاي، جونىمەن، جولىمەن جۇرسەك بولماي ما، دەگەن سىن-ەسكەرتپەلەردىڭ بولۋى زاڭدىلىق. الايدا، جاھان اينالىمى اسىقپاساڭىز قوياندى قۋىپ جەتكىزبەك ەمەس. زامان تالابى، ءداۋىر قاعيدالارى، جاھان زاڭدىلىقتارى كۇننەن كۇنگە وزگەرىپ، تولىعىپ جاتقانداي...
قازاق ءتىلىنىڭ باي، كوركەم، سوزدىك قورى مول، شۇرايلى ءتىل ەكەنى جانە زاڭدىلىقتارى قالىپتاسقان، تاريحىنىڭ تەرەڭدىگى دالەلدەنگەن. دەمەك، دالەلدەنگەن دۇنيەنى قايتا تالقىلاۋدىڭ قاجەتى شامالى. «تۋعان ءتىلىم – تىرشىلىگىمنىڭ ايعاعى، ءتىلىم باردا، ايتىلار ءسوز ويداعى، وسسە-ءتىلىم، مەن دە بىرگە وسەمىن، وشسە-ءتىلىم، مەن دە بىرگە وشەمىن» دەگەن ءابدىلدا اقىننىڭ ايتقانىن تەرەڭنەن ۇعىنعانىمىز ابزال. ۇلتتىق مۇددە – مەملەكەتتىك مۇددە دەۋىمىزدىڭ سىرى دا وسىندا. ىنتىماق، بىرلىك، تاتۋلىق تەك ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس ارقىلى كورىنىس تابۋى ءتيىس.
بۇگىنگى جاھاندانۋ زامانىندا بولاشاعىنىڭ مىعىم، كەلەشەگىنىڭ كەمەل بولۋىن ويلاعان عالامداعى بارشا جۇرت ۇلتتىق ۇستانىم جولىندا بىرىگۋدەن باسقا باعىتتىڭ جوق ەكەنىن ۇقتى. تاريحىن تانىپ، ءداستۇرىن جاڭعىرتىپ، سالتىن ساياساتپەن ساباقتاستىرعان جاعدايدا عانا جاھانعا جۇتىلىپ كەتپەيتىنىن ءتۇسىندى.
تەحنيكا مەن عىلىم دامىپ، وركەنيەتتىڭ ۇلگىلىسىنە ۇمتىلعان ۇلتتار ادامزات باستاۋىن باسقالاردان ەمەس، وزىنەن ىزدەۋدى ءجون سانايدى جانە باستاۋ-بۇلاقتى ءوزى ارقىلى وزگەگە تەلۋ ءۇشىن مەملەكەتتىگىنىڭ ايبىندى، ۇستەم بولۋىن قالايدى. قانداي جاعدايدا دا وزگەنى وزىنە تاۋەلدى ەتۋگە تىرىسادى. وزىڭمەن-ءوزىڭ كۇن كەشىپ، باسقالاردان ساياق جۇرگىڭىز كەلسە دە، بۇل تاڭداۋىڭىزعا قول جەتكىزە المايسىز. سەبەبى، جاھاننىڭ نەگىزى، ۇستىنى مەن ۇستانىمى سوندا. دەمەك، قاي ۇلت، قاي مەملەكەت بولماسىن، مۇمكىندىگىنشە ىقپالدى بولۋدىڭ جولىن جان-جاقتى قاراستىرىپ، ءتۇرلى سيپاتتاعى اركەتتەرگە بارادى. الپاۋىت ەلدەردىڭ ارەكەتتەرى اسەرلەردەن تۇراتىنىن بايقاپ، باعامداعانداي بولدىق. ماسەلەن، مادەنيەتتىڭ ۇستەمدىگى. كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتەگى ادەتتەر، ءجۇرىس-تۇرىس، كيىم كيىس، دۇنيەلىك اۋىس-ءتۇيىس ماڭايىنداعى ۇعىم الا-باجاق، ءارتۇرلى. وتكەن زامانداردا جاۋگەرشىلىك، بوداندىق كۇيىن كەشكەن، ەگەمەندىك الىپ، الىس-جاقىن شەتەلدەرمەن تاۋەلسىز بايلانىس جاساپ، قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن، قايتا تۇلەپ، جاڭا ساتىعا كوتەرىلىپ، بولاشاقتا عالامداعى دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلماق بيىك ماقساتتاعى قازاق مەملەكەتى قوعامىنداعى بۇگىنگى ۇعىم-تۇسىنىك قانداي؟ ماسەلەن، كولىك ءمىنۋ، جيھاز جيناۋ، ءۇي سالۋ، ءجۇرىپ-تۇرۋ، سويلەپ، كۇلۋ سەكىلدى ادامزاتقا قاجەتتى ءھام ءتان دۇنيەلەر مەن ارەكەتتەردىڭ ەرەكشەلەنىپ، كوپشىلىك اراسىندا ۇعىم قالىپتاسىپ، بىرىنە-ءبىرى ەلىكتەۋدىڭ جيىنتىعىنان مادەنيەت شىعادى. ۇلتتىق بولمىسپەن بىرىكتىرۋدى قالايتىن ۇلتجاندى ۇعىمداعى توپ كوپ پە، از با؟ كوپ دەسەك، نەگە ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ستاتۋسى بولا تۇرىپ، ءوز دارەجەسىندە ەمەس. دەمەك، ۇلتتىق ۇستىندى قالايتىندار كوپ بولعانىمەن، قازاقىلىققا جات ادەتتەر ىقپالىنىڭ باسىمدىعىن ەرىكسىز مويىندايمىز. سول ىقپالدار تاۋەلسىز ەلدى تالعامسىزدىققا ۇشىراتىپ، قوعامدىق، مادەني، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان الشاقتاتتى دەگەن ءتۇيىن جاسايمىز. ۇلتتىق نەگىزدەن اجىراتۋشى، بولمىستان بولەكتەۋشى اسەرلى قۇرالدار جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا وسى جاھان زامانىندا كوز جەتكىزەمىز.
جاھان – ەلدەر اراسىنداعى ارپالىس، ايقاس، كۇرەستەردەن تۇراتىن – ۇلى كوشتىڭ، مادەنيەت الماسۋدىڭ، ىقپالداردىڭ جالپى اتاۋى. جاھاننىڭ جاقسى جانە جاعىمسىز جاعى دا بار. جاعىمسىزى – ۇلتتىق ۇستانىمدارعا ۋىن دارىتاتىن ارەكەتتەر. جاھان ۋىتى بويعا دارىپ، دەرتكە اينالۋى مۇمكىن. دەرت مەڭدەسە، وزىنەن-ءوزى جەرىنەدى. بۇل قالىپ ءبىزدىڭ ەلدە، بۇگىنگى ۇرپاقتا جوق دەپ ايتا الامىز با؟ ارينە، اسەرلەردىڭ كەسىرىنەن دەرتكە شالدىققاندار كەزدەسەدى. ماڭگىۇرت، كوزقامان دەگەن سەكىلدىلەر تەككە ايتىلىپ جۇرگەن جوق. الايدا، دەرتكە شالدىققانداردى كىنالاۋعا دا بولماس. ولاردى وسىنداي دەرتكە ۇشىراتقان اسەرلى ىقپالدار. اسەرلى ىقپالدار نە ءۇشىن جاسالادى؟ ول ۇستەمدىك ەتۋ ءۇشىن جاسالادى. تالاي عاسىر بوداندىقتىڭ بۇعاۋىندا بولىپ، ءوز بيلىگىنە كوپ زاماندار بويى قيلى قيىندىقتاردى كورىپ، زارىعىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتكەن قازاقتىڭ ۇلتتىق پسيحولگياسى وزگەرىسكە ۇشىراعانىن جاسىرا الامىز با؟ بۇگىندەگى دەرتكە ۇشىراعان ەلىكتەۋشى جاندار سول اسەرلى ىقپالداردىڭ قۇربانى جانە كەڭەس وكىمەتى كەزىندە جاسالعان جىمىسقى ساياساتتىڭ ناتيجەسى ەكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. اتا-بابالارىڭ جابايى بولعان، مادەنيەتتەن جۇرداي، وركەنيەتكە پارتيا جەتكىزەدى دەگەن جالعان ءپالساپانىڭ پسيحولوگياعا ءسىڭۋى – ءوز قاعاناعىنان جەرىتتى. كەڭەس يدەولوگياسى جالعان بولعانىمەن، يمانداي سەنگەندەر ءالى دە سونىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي كەلەدى. ونى ءبىز قۇلدىق پسيحولگيا دەيمىز. الايدا، ماجبۇرلىكتى مويىنداپ قانا قول قۋسىرىپ وتىرا الامىز با؟ بۇكىل عالام ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، گەندىك نەگىزگە توپتاسىپ جاتقاندا، قازاق ەلى دە ۇلتتىق ۇستانىمعا بىرىگۋى ءتيىس. ۇلتتىق ۇستانىمعا بىرىگۋشى تەك قانا قازاق حالقى ەمەس، بارشا قازاقستاندىقتار وسى مۇددەگە توپتاسقانى اسا قاجەت. ارينە، ۇلتتىق بولمىس، انا ءتىل، سالت-ءداستۇر دەپ كەلسىن-كەلمەسىن كەز كەلگەن جەردە ايتا بەرگەنىڭىزبەن ۇعىمى اۋىسىپ بارا جاتقان ۇل-قىزدى قايتارا المايسىز. كەرىسىنشە، ۇلتتىق نەگىزدەن جيرەندىرىپ الۋىڭىز بەك مۇمكىن. ويتكەنى ول جاستىڭ پسيحولوگياسى باسقاشا قالىپتاسىپ كەلەدى. وزىنەن-ءوزى ەمەس ارينە، ىقپالدى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن. ايشىلىق الىس جەرلەردە وتىرىپ، ۇعىم مەن پسيحولوگياعا اسەر ەتۋشى، ۇلتتىق نەگىزدەن اۋىتقۋعا الىپ كەلگەن ىقپالداردىڭ كۇشىنىڭ زور ەكەنىن مويىنداۋعا تاعى دا ءماجبۇرمىز. بۇل جاعدايلاردى سەزەتىن، بىلەتىن، ۇعاتىن ۇلتجاندى ازاماتتار كوپ. بىراق نەگە تۇزەلمەيدى؟ ەگەر ءار قازاق رۋحاني باي، انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرگەن، تاريحىن تانيتىن، سالت-داستۇرىمەن ماقتاناتىن بولسا عانا ۇلتتىق بولمىستاعى ۇلانداردىڭ قاتارى كوبەيمەك. بىراق، جاڭاعى ايتقان ىقپالدار مويىن بۇرعىزۋعا جار بەرمەيدى. ولاي بولاتىنى ىقپالدى كۇشتەر بىزگە جات، ۇلتتىق بولمىستان جىراق، بولاشاعى بۇلىڭعىر دۇنيەلەردىڭ قۇندىلىعىن جاساندى ارتتىرىپ، ويسىز، تالعامسىز، تالانتسىز تاراپتارعا تامسانتۋعا كۇش سالۋدا. ياعني، ۋاقىتشا دۇنيەلەردىڭ قۇندىلىعىن قولمەن ارتتىرىپ، جاعدايدى دا سولارعا جاساپ باعۋدا. ءسويتىپ، رۋحاني قۇندىلىقتاردان گورى، ماتەريالدىق جاعدايعا دەن قويعان ۇعىم قالىپتاستىرۋدا. ءبىز بىلە تۇرا، سەزە تۇرا، كورە تۇرا پەندەشىلىكپەن ءناپسىمىزدى تيا الماي، سول وتىرىككە ەرىپ كەتىپ جاتقان جايىمىز بار. دەمەك، انا ءتىلىنىڭ ۋىزىنا جارىماعان جاننىڭ ۇلتتىق وزەگى ۇزىك-ۇزىك، ءتىلىم-ءتىلىم بولاتىنى اقيقات ەكەن. سول ۇزىكتەر مەن تىلىكتەر ءوز بولمىسىن نەگىز ەتۋگە كەسىرىن تيگىزۋدە.
جاھان – عالامدىق قۇبىلىس بولعاندىقتان تەرىس پيعىلدى ارەكەتتەردىڭ اسەرىنەن باسقا ەلدەر دە ادا ەمەس. بۇل جاعداي كوپتەگەن ەلدەردىڭ باسىندا بار، بىراق ءبارى سودان قۇتىلۋدىڭ جولى ۇلتتىق ۇستانىم، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ ەكەنىن ۇقتى. ءبىز دە بىلەمىز، ۇعامىز، تۇسىنەمىز! تەك ناتيجەلى ارەكەت كەرەك.

ەدىل انىقباي،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،
ءا.بايجانباەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz