سۋ – تىرشىلىك كوزى. بۇل انىقتاما بەرۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. بۇگىندە بۇكىل الەم بويىنشا سۋ تاپشىلىعى سەزىلۋدە. ەندى بىرنەشە جىلدان كەيىن ءبىر تامشى سۋدىڭ قۇنى مۇناي مەن گاز، التىننىڭ باعاسىنان قىمبات بولادى ەكەن. سوندىقتان قازىردەن باستاپ قولدا بار سۋدىڭ قادىرىنە جەتىپ، ونى ۇنەمدەپ پايدالانۋ اسا ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي، شەكاراارالىق سۋلاردى، انىعىندا وزەندەردى پايدالانۋدا قىتاي جاعى وزىمبىلەمدىك پەن وكتەم ساياساتقا باسىپ وتىر. انىعى، «ترانسشەكارالىق وزەندەردى بىرلەسىپ پايدالانۋ جانە قورعاۋ» تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋعا بەيىل ەمەس. ەندىگى قاۋىپ قازىر سۋى ورتالانىپ بارا جاتقان ەرتىس پەن ىلە وزەندەرىنە قاتىستى. «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس الاڭىندا «ترانسشەكارالىق وزەندەر: پروبلەمالارى مەن قازاقستانعا تونگەن قاتەرى» دەگەن تاقىرىپتا وتكىزىلگەن بۇگىنگى اڭگىمەدە شەكاراارالىق وزەندەردىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى اڭگىمە ارقاۋى بولدى.

«سۋعا جاۋاپتىلار ءجيى اۋىسادى»

ديداحمەت ءاشىمحان:

سۋ – تىرشىلىك كوزى. بۇل انىقتاما بەرۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. بۇگىندە بۇكىل الەم بويىنشا سۋ تاپشىلىعى سەزىلۋدە. ەندى بىرنەشە جىلدان كەيىن ءبىر تامشى سۋدىڭ قۇنى مۇناي مەن گاز، التىننىڭ باعاسىنان قىمبات بولادى ەكەن. سوندىقتان قازىردەن باستاپ قولدا بار سۋدىڭ قادىرىنە جەتىپ، ونى ۇنەمدەپ پايدالانۋ اسا ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي، شەكاراارالىق سۋلاردى، انىعىندا وزەندەردى پايدالانۋدا قىتاي جاعى وزىمبىلەمدىك پەن وكتەم ساياساتقا باسىپ وتىر. انىعى، «ترانسشەكارالىق وزەندەردى بىرلەسىپ پايدالانۋ جانە قورعاۋ» تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋعا بەيىل ەمەس. ەندىگى قاۋىپ قازىر سۋى ورتالانىپ بارا جاتقان ەرتىس پەن ىلە وزەندەرىنە قاتىستى. «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس الاڭىندا «ترانسشەكارالىق وزەندەر: پروبلەمالارى مەن قازاقستانعا تونگەن قاتەرى» دەگەن تاقىرىپتا وتكىزىلگەن بۇگىنگى اڭگىمەدە شەكاراارالىق وزەندەردىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى اڭگىمە ارقاۋى بولدى.

«سۋعا جاۋاپتىلار ءجيى اۋىسادى»

ديداحمەت ءاشىمحان:

قۇرمەتتى رەداكتسيا قوناقتارى! «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس الاڭىنىڭ بۇگىنگى تاقىرىبى: «ترانسشەكارالىق وزەندەر: پروبلەمالارى مەن قازاقستانعا تونگەن قاتەرى». وسى تاقىرىپتىڭ ءوزى-اق سىزدەرگە كوپ جاعدايدى اڭعارتىپ تۇرعانى انىق. سوندىقتان اڭگىمەگە تىكەلەي كىرىسىپ كەتسەك دەيمىن. ماسەلە ءبىر اڭگىمەمەن ءبىر كۇندە شەشىلىپ كەتپەسى بەلگىلى. ەڭ باستىسى، نەگىزگى پروبلەمالاردى العا تارتىپ، قوعامدىق ورتادا پىكىر تۋدىرۋ عوي. سونىمەن اڭگىمەنى باس­تاي وتىرىپ، بۇگىنگى پىكىر-سايىستىڭ مودەراتورى – بەلگىلى ساياساتكەر ايدوس سارىم ەكەنىن سىزدەرگە جەتكىزگىم كەلەدى. ەندىگى باسشىلىق سىزدە، ايدوس مىرزا!

ايدوس سارىم:

ترانسشەكارالىق وزەندەر پروبلەماسى ءبىزدىڭ قوعامدا ءجيى ايتىلادى. قازاقتىڭ «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەن ماقالىن ەكى كۇننىڭ بىرىندە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ۇلكەن باسشىسىنان كىشى باسشىسىنا دەيىن قايتالايدى. شىن مانىندە سۋدىڭ سۇراۋى بار ما؟ نەگىزى ەلىمىزدەگى اعاتىن وزەننىڭ سانى ۇلكەن باقىتتىڭ باسى دەۋگە بولادى. ءبىز – سۋدىڭ تۇتىنۋشىسىمىز. وزىمىزدەگى سۋدىڭ قورى از ەكەنى انىق. الەمنىڭ عالىمدارى، تاريحشىلارى، ساياساتتانۋشى مەن گەوساياساتتانۋشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، ءححى عاسىردىڭ سوعىستارى جەر، تەمىر، مۇناي ءۇشىن ەمەس، سۋ ءۇشىن بولۋى ىقتيمال. كوپتەگەن باستالىپ كەلە جاتقان نەمەسە وسىدان 50-100 جىل بۇرىن باستالعان گەوساياسي قاقتىعىستاردىڭ كوبىسى اينالىپ كەلگەندە سۋدىڭ اڭگىمەسىنەن تارايدى. ءۇندىستان مەن پاكىستان، يران مەن يزرايلدى الايىق. مۇنايدىڭ دا قادىرى كەتىپ بارادى. عالىمدار ايتادى، ەگەر ءدال بۇگىنگى جاعداي جالعاسا بەرەتىن بولسا، ءبىر دەرەك بو­يىنشا بالقاش كولىنىڭ ۇشتەن ءبىرى، ال ەكىنشى دەرەك بويىنشا بەستەن ءبىرى عانا قالادى. سونداي-اق ورال وزەنى مۇلدەم سۋالىپ، ال جايىقتىڭ ۇستىندە تۇرعان رەسەي قالالارىنىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەپ، وعان كۇل-قوقىسىن توگۋى وزەننىڭ شايىلىپ، بىزگە جەتپەۋى ءتۇبى كاسپي پروبلەماسىنا جانە باسقا دا ماسەلەلەرگە الىپ كەلۋى ىقتيمال دەگەن جورامالدار ايتىلادى.

جانىمىزدا رەسەيدەن باسقا قىتاي بار. ءبىر عانا قىتايدىڭ وزىندە 1991 جىلدان بۇگىنگە دەيىن 1200 كول مەن وزەن جويىلىپ كەتكەن ەكەن. ەكونوميكاسى مىقتى دامۋدا. ءۇش شاتقال بوگەتىن سالدى. ونى سالعاندا 38 كىشكەنە قالا مەن 3 ءىرى قالا، مىڭداعان اۋىلداردى سۋدىڭ استىنا باتىرىپ جىبەردى، ونىڭ استىندا تالاي وزەن، كول كەتىپ قالدى. ال ەندى شىڭجاڭدا 20 ميلليون حالىق بار. ولارعا سۋ كەرەك، وعان تىرشىلىك، جۇمىس ىستەۋ كەرەك، كۇرىشىن سۋارۋى كەرەك. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى كوپ تاقىرىپتىڭ اينالاسىندا جۇرگىزۋدى ۇسىنىپ وتىرمىن. ەلىمىزدە ءتورت باسسەين بار، ءبىرىنشىسى – ىلە-ەرتىس باسسەينى. ولار قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا، ەكولوگياسىنا، تابيعاتىنا اسەرى مول. ەكىنشى داۋلى ماسەلە – سىرداريا اڭعارى، وسىنداعى ايماقتار – قىرعىزستان، وزبەكستان، تاجىكستان سياقتى ەلدەردىڭ تىرشىلىگى. ولاردىڭ ءوزارا تالاسى وتە داۋلى. قىرعىزدار «ءبىز ەشكىممەن كەلىسپەي-اق، قامبار اتا گەس-ءىن سالامىز» دەيدى. بۇل تۇبىندە قىرعىزستان مەن وزبەكستان اراسىندا، تاجىكستان مەن قازاقستان اراسىندا قاقتىعىس تۋدىرۋى مۇمكىن. ءۇشىنشى ماسەلە رەسەيمەن اراداعى ورال مەن جايىق، كاسپي جايى. بالكىم بۇل ترانسشەكارالىق دەگەنگە كەلمەيتىن شىعار. جالپى تۇسىنىك رەتىندە، قازاقستانداعى سۋ ماسەلەسىنە كوزقاراس، ءوزىمىزدىڭ جەراستى جانە جەرۇستى سۋ قويمالارىنا دەگەن قاتىناس. كەشە عانا جاقسى شەشىم قابىلداندى. ەكولوگيا مينيسترلىگى سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى بوپ اتالدى، ياعني بيلىكتىڭ ءوزى سۋدىڭ ءبىرىنشى ماسەلەگە اينالىپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، ايقىن باعىت رەتىندە باسىمدىققا الىپ وتىر. بۇل قوعامداعى سانا-سەزىمنىڭ كورسەتكىشى دەپ ەسەپتەيمىن.

ورتاق سۇراق بار: جالپى كەز كەلگەن نارسە ويدان، تۇيسىكتەن باستالادى. پروبلەمانى اشىق اڭعارۋدان باستالاتىن سياقتى. بۇگىنگى كۇنى قازاقستان قوعامىنىڭ، قازاقستاننىڭ ارنايى ينستيتۋتتارى، ەلدىڭ ەليتاسى سۋ ماسەلەسىن، ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن قانشالىقتى دۇرىس، قانشالىقتى ايقىن اڭعارىپ وتىر؟

جاقىپ دوستاي:

مەن قىسقاشا شولۋ جاساپ كەتەيىن. قىتايمەن وزەندەر ماسەلەسى بويىنشا دۇيسەنبىدە بەيجىڭگە جۇرگەلى وتىرمىز.

قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنى – گەوساياسي ورتادا. ەلىمىز بارلىق ءىرى وزەندەردىڭ تومەنگى ساعاسىندا ورنالاسقان. ەرتەدە رەسەي جانە قىتاي يمپەريالارىن ءبولۋ بارىسىندا وسى وزەندەردىڭ تومەنگى جاعى قالدى. سىرداريا، شۋ، تالاس، ەدىل، جايىق، توبىل وزەندەرىنىڭ باستاۋى شەتەلدە. ءارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا، 100 تەكشە مەتر سۋدىڭ 50 پايىزى باسىن شەتەلدەن الادى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، كورشى مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسى قارقىندى دامۋدا. وندىرىسكە سۋ مولىنان قاجەت. سۋسىز تىرشىلىك جوق. شامامەن، 2030-2050 جىلدارى 1 تامشى سۋدىڭ باعاسى 1 گرامم التىننان قىمبات بولۋى مۇمكىن. ەدىل مەن جايىق، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ باس­تاۋىندا شەتەلدەگى حالىقتىڭ سانىنىڭ ءوسۋ قارقىنى بايقالۋدا، جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلەدى. سانتك-پەتەربۋرگتەگى مەملەكەتتىك گيدرولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ەسەبىنشە، 1979 جىلى ىلەنىڭ، ەرتىستىڭ جوعارى جاعىندا 400-500 مىڭ گەكتار جەردەن ارتىق جەر يگەرۋگە بەرىلمەيتىن. ال قازىردىڭ وزىندە وسى الاپتاردىڭ باسىندا 2-2,5 ميللون گەكتار جەر يگەرىلگەن. 8 جىلدان بەرى قىتايمەن جىلىنا ەكى-ءۇش رەت جۇمىس توبى كەزدەسىپ، باعالاۋ جونىندە اقپارات الماسامىز، ولار ۋاقىتتى سوزعىسى كەلەدى. جىلىنا 100-200 مىڭ گەكتار شارۋاشىلىق جەر قوسىلادى. ىلەنىڭ باستاۋىندا وسىدان ون جىل بۇرىن نارىنقول، تەكەستىڭ ار جاعىندا شاعىن اۋىلداردا 100 مىڭنان استام حالىق تۇرعان. وسى ماسەلەلەر بويىنشا مينيسترلىك قۇرىلىپ، كەلىسسوزگە ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بارۋى مۇمكىن. بۇرىن اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترىن جىبەرەتىن. پروبلەمانى باجايلاعانىنا كوپ ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. كەزىندە مامانداردى تارتپاعاندىقتان، كوپ قاتەلىكتەرگە بوي الدىردىق، قازىر سولاردى جوندەۋگە كۇش جۇمسالىپ جاتىر.

ايدوس سارىم: وسى ماسەلە بويىنشا ۇزاقمەرزىمدى كوميسسيا قۇرىلۋعا ءتيىس شىعار؟

جاقىپ دوستاي: نەگىزى تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن كوميسسيا بار. ونىڭ ءوز ماماندارى دا بار. تەك باسشى وزگەرىپ تۇرادى. قحر سۋ شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباراسى يۋل دەگەن ازامات 10 جىل بولدى، اۋىسقان جوق. ال بىزدە 5 ادام اۋىستى. سوندىقتان كەلىسسوز كەزىندە ءبىزدىڭ تاراپ باسشىلارىنىڭ كاسىبيلىگى جەتىسپەي جاتادى، كەيبىرى ءتىپتى اشۋلانادى. 2014 جىلى ىلە، ەرتىس وزەندەرىنىڭ سۋ قورلارىن باعالاپ، 31 جەلتوقساندا كەلىسىمشارتتىڭ 2-3 نۇسقاسىن دايىنداپ قويدىق. بيىل پرەزيدەنتتەر كەزدەستى، سۋدى تەڭ پايدالانۋعا ۋادە بەردى دەدى. ەكىنشى ماسەلە – رەسەي تاراپىنان تۋادى. ولارمەن 1983 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى شارتپەنەن جۇمىس ىستەيمىز. كەيىن د.مەدۆەدەۆ بيلىككە كەلگەندە، وسكەمەندە بولىپ، پروتوكولدى وزگەرتكەنى بار. ەرتىس بويىنشا 28 تەكشە شاقىرىم سۋدى رەسەي پايدالانادى. قىتايمەن قوسقاندا بار-جوعى 30-35 تەكشە شاقىرىم. ەگەر ونى قىتاي الىپ قويسا، بىزگە نە قالادى؟ جايىق وزەنىنىڭ جوعارى جاعىندا 4 وبەكتى بار. چەليابينسك، باشقۇرتستان، ومبى جانە ت.ب. ولاردىڭ ىشىندە مىڭنان استام بوگەن بار. ۇشەۋى – ءىرى. سولتۇستىك ورالدا حيميا، مەتاللۋرگيا سياقتى قۇندى زاۋىتتار بار. جايىق وزەنىنىڭ سۋىنىڭ ساپاسى تومەن. بەكىرە بالىعى 100 شاقىرىمعا دەيىن ۋىلدىرىق شاشاتىن. جاقىندا بىردە-ءبىر بالىق ۇستاي المادىق. سوندا بىزگە 8 تەكشە شاقىرىم قالادى، نەگە سەندەرگە 28 تەكشە شاقىرىم بەرىلەدى دەپ ايتپايمىز؟

اتامۇرات شامەنوۆ:

سۋ – ەكونوميكا. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ەكونوميكا جاعىنان العاندا، وركەنيەتتى ەلدەر پايدالانعان سۋدى قايتادان تازالايدى. بۇل قىمبات پروتسەسس. ءبىز ءتورت مەملەكەتپەن جۇمىس جاسايمىز. سوندىقتان ءار مەملەكەت سۋدى پايدالانعان سوڭ سۋدى كورشىلەرگە جىبەرە سالادى. ول – ارزان. لاس سۋ ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشىسىنە اۋىسادى. بۇل حالىقارالىق تۇرعىدان شەكتەۋ قويىلعان نارسە. ءار مەملەكەت ءوز كۇشىنە قاراي جۇزەگە اسىرادى. سۋ – ەكولوگيا ەمەس، ەكونوميكا. سۋدىڭ تازالىعى، جەتكىلىكتى بولۋى ماڭىزدى. ءبىزدىڭ كەمشىلىك – ترانسشەكارالىق سۋدىڭ ساپاسىن، كولەمىن تەكسەرۋ ناشار. مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بار، گيدرولوگيالىق بەكەتتەر بار. كەزىندە «قازگيدرومەتتى» 6 جىل باسقارعام. قازىر سۋ ساپاسىن تەكسەرەتىن 298 بەكەت قالىپتى. 1996 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا – 322 بەكەت بولاتىن. سوڭعى 17 جىلدا بۇل كوبەيۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ السىزدىگىمىز – باسقالاردىڭ ءوز ەكونوميكاسىنا پايدالانىپ قويعان سۋىن الامىز.

ەلىمىزدە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا قاجەت سۋدىڭ 60 پايىزى عانا بار. ترانسشە­كارالىق سۋلاردى ءتيىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. باسىمدىقتىڭ ەكولوگيادان ەكونوميكاعا اۋىسۋىن قاراۋىمىز كەرەك. بۇل ەكى ورتادان ۇلكەن ساياسات، مەملەكەتارالىق قاتىناس شىعادى. وسى ەكى سالانىڭ بايلانىسىن ەسكەرە وتىرىپ، سۋدى قابىلداۋعا دايىن بولۋ كەرەك. جالپى كەلىسسوزگە دايىن بولعان ءجون.

ايدوس سارىم: قازاق تابيعاتپەن ۇندەستىكتە بولعان. سۋدىڭ قاي جەردە قالاي اعاتىنىن قاراپ وتىرعان. قوعامداعى سۋعا دەگەن قاتىناس، كوزقاراس قالاي؟ وسى ماسەلەنى پارتيالار نەگە كوتەرمەيدى؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ: ەليتانىڭ ەش دايىندىعى جوق. سەبەبى ستراتەگياعا ەلباسى قول قويدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ماسەلە ساياسي ەمەس، باسقارۋ جۇيەسىنە بايلانىستى. اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ەكولوگيا مينيسترلىگىن اۋىستىرسا دا جۇمىس باعىتتارى دۇرىس كورسەتىلمەدى. الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان جانە قىزىلوردا وبلىسىندا ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ 53 پايىزى شوعىرلانعان. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا «گلاۆرەۆسوۆحوز» دەگەن مەكەمە بولدى، ەلدەگى قاي القاپتى قاي ارىقپەن سۋارۋ كەرەكتىگىن بەلگىلەيتىن. بۇل وبلىستاعى قانشاما حالىقتى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتتى. سۋدى بولەتىن، ارىقتارعا اۋداراتىن قارجى بولىنبەيدى. جەكە مەنشىكتىڭ قولىنا كەتتى. سۋ ماسەلەسى اداممەن بايلانىس­تى. حالىق قاي جەردە كوپ تۇرادى، سول جەرگە كوپ كوڭىل ءبولۋ كەرەك.

ەكىنشى ماسەلە – ۇلتتىق مۇددەنى جاڭادان قاراستىرۋ قاجەت. وزبەك، تاجىك، قىرعىز ەلدەرى دە بۇنى قايتا قاراۋ كەرەك. ءار مەملەكەت ءوز مۇددەلەرى ءۇشىن وزگەلەرمەن ساناسپاي كەتەدى. ورتاق، ايماقتىق سانا-سەزىمدى تۋدىرۋ كەرەك.

ءۇشىنشى ماسەلە – كادر دايىنداۋ. قازىر سالالىق ماماندار از دايىندالادى. «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا مەليوراتسيالاۋ ماماندىقتارى بويىنشا گرانت اتىمەن جوق.

اقان مىرزاحمەتوۆ: قوعامدا وي قالىپ­تاستىرۋ قاجەت بولسا، ترانسشەكارالىق وزەندەر­دىڭ پروبلەمالارىن شەشۋدە باسشى­لاردىڭ ات­قاراتىن ماڭىزى زور. سونداي-اق ولاردىڭ كەلىس­سوزگە دايىندىقسىز كەلۋى دە ەڭ باستى كەمشىلىك. مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدەگى گيدرو­بەكەت­تەردىڭ سانى از بولسا دا، ساپالى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

«قىتاي سۋ ماسەلەسىن كوتەرۋدەن قاشادى»

ايدوس سارىم: شەتەلدە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار، مەكەمەلەر، ءتىپتى جەكە مەنشىك ۇيىمدار دا بار. بىزدە وسىنداي جەكەمەنشىك ينستيتۋت بار ما؟

اقان مىرزاحمەتوۆ: مەنىڭ قولىمدا ناقتى مالىمەت جوق. بىراق جەكە مەنشىكپەن اينالىسۋدى رەتتەيتىن زاڭ جوق.

سۇلتان اكىمبەكوۆ:

جاقىندا مەنىڭ وسى سۋ ماسەلەسى بويىنشا كىتابىم جارىق كورەدى. بۇل كىتاپتا قىتايمەن بارلىق قارىم-قاتىناستىڭ تاريحىن جازدىم. سۋ ماسەلەسىندە ەكونوميكالىق ماڭىزى باسىم دەلىنسە، مەنىڭ ويىمشا سىرتقى ساياسات ماڭىزدى. قازاقستانعا قىتايدان 34 وزەن اعىپ كەلەدى. ونىڭ 7-ءۋى قارا ەرتىستىڭ ساعالارى. ءبىز قازىر تەك بەرگەندى عانا الىپ وتىرمىز.

بۇل مەملەكەتتىڭ پروبلەماسى. ءبىز ول تۋرالى شەت جاعاسىن عانا بىلەمىز. كەلىسىمشارتتىڭ قالاي وتكەنىن، نە ايتىلعانىنان حابارسىزبىز. بىراق جاقىندا ولار سۋدى ءبولىسۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويۋعا كەلىسىم بەردى. الايدا قىتاي ءدال وسى كەلىسىمشارتتان 20 جىل بويى باس تارتىپ كەلگەن. 1990 جىلداردىڭ باسىندا ءبىز قىتايمەن سۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتى قولعا العاندا، ولار كانالداردى وتە جىلدام سالامىز دەپ ويلاعان جوق. قىتايلار قازىر بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر. جىلىنا 0,5 تەكشە شاقىرىم كولەمىندە ۇستاپ تۇرامىز دەپ ويلادى. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ول كەزدە 1 تەكشە شاقىرىم قيىندىق تۋدىرمايدى دەگەن ەدى. بىراق بۇگىن ولاردىڭ نە تۇرعىزعانىن بىلمەيمىز. قىتاي شىڭجاڭ ولكەسىن يگەرۋ ءۇشىن «635» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىردى. مۇندا سولتۇستىك باتىستى يگەرۋ باعدارلاماسى دا بار، بىراق ءداپ ءبىز ايتقان «635» باعدارلاماسى قاراماي مۇناي زاۋىتىن، بوروتوموڭعول، قازاق اۆتونومياسىن قامتيدى. قارا ەرتىستە تۇرعىزعان سوڭعى كانال بۋراتالا اسۋى ارقىلى وتەدى. بۇل قىمبات، كولەمدى جوبا. سونداي-اق سۋدى ءبولىسۋ كەلىسىمشارتىن كىمگە نە تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرمەي-اق، كىمدە قانشا حالىق بار، سول بويىنشا سۋدى ءبولىسۋدى ۇسىندى. ءبىزدىڭ تاراپ بۇعان كەلىسكەن جوق. ولار شىۇ-دا بۇل ماسەلەنى كوتەرمەيمىز دەپ وتىر. ەگەر رەسەي بۇل كەلىسسوزگە قاتىسقان بولسا، جاعداي باسقاشا بولار ما ەدى. ءبىزدىڭ پوتەنتسيالىمىز ءارتۇرلى. بۇل ارينە سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرى.

ءبىزدىڭ وزىمىزدە دە تۇيتكىلدەر وتە كوپ. ماسە­لەن، الماتىدا كوپتەگەن شاعىن وزەندەر جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەر مەن بايلاردىڭ قولىندا سياقتى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى جاعداي تۇسىنىكسىزدەۋ. وزبەكتەردە سۋ ماسەلەسى – ءومىر مەن ولىمگە تەڭ. ال بىزدە ماسەلە تىعىرىققا تىرەلگەنمەن، داۋلى ەمەس. بىزدە باقىلاۋعا السا، رەتتەۋگە بولادى. ال قىرعىزدار مەن تاجىكتەردە بۇل ساياسي ماسەلە. ويتكەنى ولاردا باسقا رەسۋرس جوق. قامبار اتا مەن روگۋن گەس-ىنە ارقا سۇيەپ وتىر. وزبەكتەر مەن تاجىكتەر اراسىندا باقتالاستىق بار. ويتكەنى وزبەكتەر كابۋلگە گاز ساتادى، بۇل تۇرعىدا تاجىكستان دا بۇل كاسىپ قولدان كەلەدى دەپ وتىر. 90-جىلداردىڭ ورتاسىندا ي.كاريموۆ شەكاراعا اسكەر قويىپ، بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلمەۋىن تالاپ ەتتى. قامبار اتا سۋ قويماسى بىرنەشە رەت تالقىلاندى. قازاقستان ارالاسپاسا دا بولار ەدى. الايدا قامبار اتا قويماسىنان سۋدى قاشان جىبەرەتىنىن قىرعىزدار عانا شەشەتىن بولادى. ءبىز بۇل جوباعا قاتىسساق، سۋدىڭ ەلىمىزگە ۋاقتىلى كەلۋىنە از بولسا دا ىقپال ەتە الامىز. رەسەي قىرعىزستان مەن تاجىكستاندى قالاي دا كەدەندىك وداققا كىرگىزىپ الماقشى، بىراق وعان قازاقستان عانا كەدەرگى بوپ تۇر. قازاقستاننىڭ كەلىسىمىنسىز وداققا ەشكىمدى كىرگىزە المايدى. رەسەي گەوساياسي ماقساتتى كوزدەيدى. رەسەي قىرعىزستان مەن تاجىكستان ارقىلى اۋعانستانعا شىعىپ، بەلسەندىلىگىن ساقتاماقشى. 1992 جىلى ستراتەگيالىق ماڭىزدى قۇجات بولعان، ال بۇگىندە ەكاتەرينبۋرگتاعى فورۋمدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى ءسوز بولعان جوق. نەگىزگى وتكىر ماسەلە ارمەنيا، تاجىكستان، قىرعىزستان بويىنشا ەكونوميكالىق، ساياسي ماسەلەلەر وتە كوپ. سۋ جونىندە ەشتەڭە ىستەي المايمىز. رەسەيدە حيميا، مەتاللۋرگيا زاۋىتتارى كوپ. بۇل تەك سىرتقى ساياسات. تام-تۇمداپ، بىرتىندەپ شەشەتىن ماسەلە. قىتايمەن ەكەۋارا بۇنى اقىرىنداپ جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. بۇل جەردە مامانداردىڭ جەتكىلىكسىزدىگى كەمشىلىك بولىپ تۇر.

راسۋل جۇمالى:

قىتاي، رەسەي جانە ورتا ازيالىق كورشىلەرىمىزدىڭ قايسىسى ءبىر-بىرىنەن اسىپ تۇسەتىنىن بولجاۋ قيىن. ارينە، ءوز كۇيىمىزدى ءوزىمىز كۇيتتەمەسەك ەشكىم قول ۇشىن بەرمەيدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 22 جىل ءوتتى، تالاي نارسەدەن ايرىلىپ قالدىق. 1996 جىلدارى ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن تەز ارادا شەشىپ الايىق دەگەن ءسوز كوتەرىلگەن، ەشقاشان قازاقستانعا ەشقانداي نۇقسان كەلتىرمەيمىز دەدى قىتاي. وعان ءبىزدىڭ تاراپ ءماز بوپ قالدى. حۋ تسزين تاو، سي تسزين پين دە سول سوزدەردى ايتتى، ءبىز وعان قاناعاتتانىپ تاعى وتىرا بەردىك. باتىس قىتاي قارقىندى دامۋدا. سۋ بوگەتتەرىن سالۋدا، ەش ستراتەگيالىق شىعىنعا قاراعان جوق. ۋاقىت وتكەندە فاكتىنى ءبىزدىڭ الدىمىزعا كولدەنەڭ قويىپ وتىر. ال بۇگىندە كەلىسسوزدەرگە جاقىندادىق، ۇتىلاتىن تۇستارىمىز ءالى كوپ. ناقتى شەشىم قابىلدانباقشى. بۇل ماسەلە قاۋلاي بەرەتىن بولسا، ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق، قارجىلىق شىعىندار بىلاي تۇرسىن، ەكولوگيالىق تۇرعىدان ارالدان اسىپ كەتپەسە بولعانى. قىتايمەن ارادا ءبىز ناقتى ستاتيست قانا بولىپ وتىرمىز. قىتاي نە دەسە سوعان كونەمىز، جەتەگىندە ءجۇرمىز. ءبىزدىڭ مۇمكىندىك شەكتەۋلى، ءتيىستى دارەجەدە پايدالانىلعان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن قىمسىنۋ بار، وزىمىزگە ەكىنشى دارەجەلى مەملەكەت رەتىندە قارايمىز. كىشىگىرىم بولسا دا، بىزدە سۋ سۇرايتىن، الاتىن مۇمكىندىك بار. قىتاي ءار كەزدە دە قازاقستاننىڭ رەسەيمەن، تاجىكستانمەن سۋ ماسەلەسىن شەشۋىنە قارسى شىعادى. شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىندا كوتەرۋگە قارسى شىعادى. بىراق قارسى شىعادى ەكەن دەپ قاشانعا ۇندەمەي وتىرامىز؟

ايدوس سارىم: كاسپي مەن ازوۆتىڭ اراسىن قوسۋ تۋرالى جوبالار ايتىلادى. بۇل جوبالار قانشالىقتى ومىرشەڭ؟ قيسىنى بار ما؟

راسۋل جۇمالى: ءالى كۇنگە دەيىن ناقتى جوبا جوق. ءسىبىر وزەندەرىنە كوزقاراس شارتتى دۇنيە سياقتى. ءار مەملەكەت ءوز قاراباسىن ويلايدى. ال كاۆكاز ارقىلى وتەتىن وزەن ءتىپتى قيال-عاجايىپ. ودان دا قولدا بار وزەندەردى ساقتاپ قالۋ كەرەك. شىن مانىندە، مەملەكەتتىك كوزقاراس قالىپتاسسا، نەلىكتەن كادر دايىندالىپ، ناقتى كەلىسىمشارت نۇسقاسى جاسالمايدى؟ بارلىعى ءۇستىرتىن شارۋا. اتى بار دا، زاتى جوق. ەكولوگيا ءمينيسترى بولدى عوي، «پروتوندار» قۇلاعاندا نە ىستەدى؟ مينيستر سول جەرگە بارىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن دا جۇرگىزە المادى. اتى زاتىنا سايكەس كەلمەيتىن بولسا، ونىڭ نە قاجەتى بار؟ ايماقتىق تۇعىردى قالىپتاستىرۋ ارقىلى، شىۇ ارقىلى كوتەرۋگە بولادى. قىتايدان ينۆەستيتسيا الىپ وتىرمىز، بىراق قىتايدىڭ دا بىزگە تاۋەلدىلىگى بار. مۇنايعا، گازعا، ەكسپورتقا قاتىستى تاۋەلدىلىك. رەسەي دە ءدال سولاي. رەسەيدىڭ دە بىزگە تاۋەلدىلىگى بار، كەدەندىك وداق، ينتەگراتسياعا قاتىستى جالتاقتايدى. ارقايسىسىنا از-كەم مۇمكىندىگىمىز بار. وسى مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋ كەرەك. ونسىز دا 22 جىلدى جوعالتىپ الدىق.

مولديار سەرىكباەۆ:

1892 جىلى سانكت-پەتەر­بۋرگتە گەولوگيالىق كوميتەت قۇرىلدى. ونىڭ قۇرىلىمى بارلىق سالانى – قازبا بايلىق، اۋماقتىق كارتا جاساۋدى قامتىعان. بىزدە سالالىق قۇرىلىم جوق، جالعاستىق جوق. ەڭ العاش گيدرولوگيالىق باسقارما قۇرامىندا بىرنەشە ەكسپەديتسيا بولدى. قازاق جەرىنىڭ قويناۋىنداعى قازبا بايلىقتارى، جەر ءۇستى سۋلارىن كەڭىنەن كورسەتىپ بەرگەن ەڭبەكتەر جەتەرلىك. بىراق قازىر سول فۋندامەنتالدى ەڭبەكتەرگە ەشكىم كوز سالمايدى-اۋ دەپ قامىعاسىڭ.

«شارۋالار سۋدى ۇنەمدەۋدى بىلمەيدى»

ايدوس سارىم: رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جەردىڭ ۇستىندەگى سۋدان جەراستى سۋلارىنىڭ كولەمى الدەقايدا كوپ كورىنەدى. ەگەر سول سۋ جەردىڭ بەتىنە شىقسا، 30 تەڭىز بەن بىرنەشە مۇحيتقا اينالادى ەكەن.

مولديار سەرىكباەۆ: جەردىڭ استىنداعى سۋلاردى پايدالانۋ كەرەك جانە مينەرالدى-تەرمالدىق سۋ بار. سۋدى قازبا بايلىق رەتىندە باعالاۋ قاجەت. ءبىز مۇنايدى قۇمكول ارقىلى قىتايعا بەرىپ جاتىرمىز. مۇناي ونىمدەرىن وڭدەيتىن زاۋىت جەتىسپەيدى بىزدە. ءوندىرىس ورىندارىن قازاقستاندا سالۋ كەرەك قوي. سوندىقتان قىتايلارمەن ارادا جاسالاتىن شارتتى 20, 50 جىلدىق ۇزاق مەرزىمگە سوزۋ دۇرىس ەمەس.

ايدوس سارىم: اڭگىمە باستالعالى بەرى قانشاما قۇندى ۇسىنىس ايتتىڭىز. ءسىزدى ۇكىمەت شاقىرىپ الىپ، نەگە اقىل-كەڭەس سۇرامايدى؟

مولديار سەرىكباەۆ: ۇكىمەتكە جازعان ۇسىنىس-حاتتارىمىز كوپ. وكىنىشتىسى، سول حاتتاردى وقيتىن، نازار اۋداراتىن ەشكىم جوق. ۇيگە حابارلاسىپ: «ءسىزدىڭ حاتىڭىز وتە كۇردەلى ەكەن، جاۋاپ بەرەتىن ادام تابا الماي جاتىرمىز»، – دەيدى. بۇعان كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟!

ايدوس سارىم: كيپلينگتىڭ «ماۋگلي» دەگەن ەرتەگىسىنەن ءبىزدىڭ سانامىزعا سىڭگەن ەكى ۇعىم بار: ءبىرىنشىسى، «دجۋنگلي زاڭى». اركىم امان قالۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن ىستەيدى. ياعني، كۇشى بارلار السىزگە الىمجەتتىك جاسايدى، بىراق قۋاڭشىلىق سياقتى كوپكە قاتەر توندىرگەن جاعدايلاردا «دجۋنگلي تاتۋلىعى» ورناپ، اڭدار مەن جانۋارلار بىرگە ارەكەت ەتەدى. سىزدەرگە قويىلاتىن سۇراق، ەگەر سۋعا قاتىستى قيىندىقتاردى شەشۋگە كۇشىمىز جەتپەي جاتسا، وزگە ەلدەردى كومەككە نەگە شاقىرماسقا؟ بالكىم، ورتالىق ازياداعى وزگە مەملەكەتتەردە دە سۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىققان شىعار. ەندەشە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى سياقتى ءىرى ۇيىمنىڭ نازارىن نەگە اۋدارماسقا؟ قازىر سۋدى تۇتىنۋ، ونى ىسىراپ ەتپەۋ، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، «جاسىل ەكونوميكا» ماسەلەسى جان-جاقتى قامتىلعالى جاتىر. اتالعان شارالار قانشالىقتى ءتيىمدى؟ سۋعا قاتىستى ماسەلەدە الەمنىڭ تاجىريبەسى قانداي؟ كۇنى كەشە عانا قىرعىزداردىڭ ءبىر اۋىلىندا تۇراتىندار سۋدى جىبەرمەي، قازاقستاننىڭ ەكى وبلىسىنىڭ شارۋالارىن كادىمگىدەي ەسەڭگىرەتىپ تاستادى. ەندى اينالما جول، كانال قازىپ الەكپىز. بالكىم، سۋ تاپشىلىعىن شەشۋدە كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن ءادىس-تاسىلدەرىمىز بار شىعار؟

جاقىپ دوستاي: قازاق «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەپ بەكەر ايتپاعان. قازاقستاننىڭ گەوساياسي احۋالى كۇردەلى. ءبىز ەكى الپاۋىت ەلمەن شەكارالاس ورنالاسقانبىز. ترانسشەكارالىق، حالىقارالىق سۋ ءبولىنىسى تۋرالى دوكترينالىق قۇجاتتاردى، جەر شارىنداعى دۋناي، رەين، ءنىل، ۇلى امەريكالىق وزەندەر، مەكسيكا، كانادا، تۇركيا، يراك، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى ت.ب. ەلدەرگە قاتىستى سۋ وقيعالارىن ساراپقا سالا كەلە، كوز جەتكىزگەنىمىز، ولاردىڭ بارلىعى دا «توقپاعى مىقتى بولسا، كيىز قازىق جەرگە كىرەدى» قاعيداسىن ۇستانادى ەكەن. تۇرىكتەر يراك ماسەلەسىندە ەفرات، تيگر وزەندەرىنە، ال رەسەي مەن قىتاي امۋرعا قاتىستى ماسەلەدە قىسقا مەرزىمدە كەلىسىمگە قول قويدى. ويتكەنى، پۋتين مۇناي قۇبىرىن بەكىتىپ تاستادى، تالاپتى ورىنداماسقا قىتايلاردىڭ امالى قالمادى. افريكالىق ەلدەر ترانسشەكارالىق وزەندەر پروبلەماسىمەن باس قاتىردى. سوسىن يسا پايعامباردى سۋعا ءتۇسىرىپ، شوقىندىرعان يوردان دەگەن وزەن بار. پالەستينا مەن يزرايل سوعىسىپ جاتقان كۇننىڭ وزىندە يوردان وزەنىنەن سۋ الاتىن ۋاقىت ءبىر سەكنۋدقا وزگەرمەگەن. ال بىزدە قالاي؟ قازاقستانداعى سۋ كوميتەتىنىڭ ەكس-توراعاسى بىلتىر قىرعىزستاننان 350 ملرد. تەكشە مەتر سۋدى الۋعا كەلىسىپ قويعانىمىزدى، قىرعىزدارعا سۋدىڭ ورنىنا استىق، مۇناي بەرگەنىمىزدى، بىراق سول سۋدى ورتادان كيلىككەن وزبەكتەردىڭ الىپ قويعانىن ايتقان. ال سۋدىڭ اقشاسىن قازاقتار تولەگەن. كەيدە باۋىرلاسپىز، ءتۇبىمىز ءبىر، تۋىسپىز دەپ ارقاعا قاققانمەن، اعايىندىققا جاتپايتىن وسىنداي تىرلىكتەر بار. دوڭگەلەك ۇستەل، ءتۇرلى باسقوسۋلاردا وسىنداي پروبلەمالاردى كوتەرەيىن دەسەڭ، «ويباي، ۇيات بولادى، مۇنداي اڭگىمەنى تۋىسقان ەلدەرگە ايتپاۋ كەرەك» دەپ كەدەرگى جاسايدى كەيبىرەۋلەر. مەنىڭشە، پروبلەما اشىق ايتىلۋى ءتيىس. سوڭعى ءۇش جىلدا ءبىز قىتايمەن ىلە وزەنىن ۇشكە (بالقاشقا، قازاقستاننىڭ وزگە ايماقتارىنا، قىتايعا) ءبولۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدەمىز. باستاپقىدا ۇشكە ءبولۋ تۋرالى اڭگىمەنى ەستىگەندە قىتايلار شورشىپ تۇسكەن. بۇگىندە وعان قۇلاقتارى ۇيرەندى. جۋىردا «ەكونوميكا» گازەتىندە مەنىڭ سۋ رەسۋرستارىن قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگى جونىندە جازعان ماقالام جاريالاندى. ماقالادا ايتىلعان جايت – قازاقستاندا 2,3 ميلليون گەكتار سۋارمالى جەر بار ەدى. قازىر بۇل كورسەتكىش 1,3 ميلليونعا قىسقاردى. سۋارمالى جەردىڭ باسىم بولىگى وڭتۇستىك قازاقستاندا، سونداي-اق، شىعىس پەن سولتۇستىك قازاقستاندا دا بار. بۇگىندە يگەرىلمەگەن جەردىڭ ەسەبىنەن ءبىز جىل سايىن 700 ملرد. تەڭگە شاماسىنداعى كىرىستەن ايرىلىپ وتىرمىز. قازىر قولدا بار سۋ قورىن وتاندىق ەكونوميكانى دامىتۋعا پايدالانۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن جاڭا تەحنولوگيانى وندىرىسكە ەنگىزۋ، تامشىلاتىپ سۋعارۋ، جاڭبىر سۋىن پايدالانۋ ت.ب. ءتاسىلدى قولدانعان ابزال. جاڭا تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ارقىلى سۋدى 30 پايىزعا دەيىن ۇنەمدەۋگە بولادى ەكەن. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، ساراپتامالار جاسالىنعان. قولدانىسقا ەنگىزۋگە دايىن تۇر. سۋ رەسۋرستارىن ءبولىسۋدى قايتا قاراستىرۋ كەرەك. قازاقستاندى الساق، وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتارى، قاراتاۋدان باس­تاپ التايعا دەيىن تاۋلى وزەندەر سوزىلىپ جاتىر. ورتالىق قازاقستاندا وزەن جوق. نۇرا، سارىسۋ، ەسىل، ياعني، ۇلىتاۋدان باستاۋ الاتىن وزەندەردەن باسقاسى جوق. ۇشەۋىنىڭ سۋ كولەمى از. ۇكىمەت تاراپىنان ايتىلعان جوباعا كەلسەك، 2009 جىلى لۋجكوۆ پەن بۇرىنعى كسرو-نىڭ سۋ ءمينيسترى پولاتزادە قازاقستانعا كەلىپ، بىزگە 2 مىڭ شاقىرىمنان 10 ملرد. تەكشە مەتر سۋ الاسىڭدار دەپ ءسىبىر وزەندەرىنە قاتىستى ۇسىنىس ايتتى. سۋدى ساتىپ المايمىز، شۇلگەدەن الامىز دەپ ءبىز قارسى شىقتىق. ويتكەنى، ەرتىستەن 35 ملرد. تەكشە مەتر سۋ (50 پايىزى) الۋعا قاقىمىز بار. قىزىلورداعا 3800 شاقىرىم قاجەت، ارعى جاعىنان 250 شاقىرىم ەندىگى سالىنىپ قويعان ۆولگا مەن ورال كانالى، بەرى قاراي ماڭعىستاۋ ارقىلى جەتكىزسەك، ۆولگا مەن ەرتىس قوسىلادى. قازىر اتالعان جوبا قولعا الىندى. قول جەتپەس ارمان نەمەسە قيال ەمەس، ناقتى شارۋا. الەمدىك نارىققا ەكسپورتتاپ جاتقان مۇناي مەن گاز، باسقا دا تابيعي رەسۋرستاردان تۇسكەن اقشانىڭ ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ورنىن سيپاپ قالاسىز. تۇسكەن كىرىستى قازىر قاجەتكە جاراتۋ كەرەك. ەلىمىزدە جۇمىسسىز سەندەلگەن جاستاردى وسىنداي ءىرى دە ۇزاقمەرزىمدىك جوبالارعا تارتىپ، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك بەرگەن ءجون. وتىزىنشى جىلدارى امەريكاداعى ۇلى دەپرەسسيا كەزىندە سالىنعان ينفراقۇرىلىمدار ەستەرىڭىزدە مە؟ جۇمىسشىلار ءبىر تارەلكە سورپاعا جۇمىس ىستەدى. كەيىن سول جوبالاردان تۇسكەن كىرىستەن ولارعا جالاقى تولەدى امەريكا ۇكىمەتى.

ايدوس سارىم: بىزدە ونداي قاۋقار بار ما؟

جاقىپ دوستاي: بار! ويتكەنى، ەشقانداي ارتىق شىعىندى قاجەت ەتپەيدى. تابيعي جولمەن، جەر قىرتىستارى ارقىلى وتەدى سۋ. جوبالار دايىن. ەكىنشى ساتىعا كوتەرىلۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە ۇسىنىس جىبەردىك. وكىنىشتىسى، قازىر بىزدە جوبا جاسايتىن ماماندار تاپشى. كەزىندە كاسىبي بىلىكتىلىگى جوعارى ماماندار دايىندايتىن تاراز ينستيتۋتىن جاۋىپ تاس­تادى. تەك پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەت پەن اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە عانا ازىرلەنۋدە ماماندار. ءتىپتى، «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا دا شەت ەلدەردە گيدروتەحنيكتەر، مەليوراتسيا ماماندىعىنا بالالار جىبەرىلمەدى. تەك ەكونوميكا، بيزنەس ت.ب. سالا قامتىلعان. كسرو كەزىندە سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ ماماندارىن وقىتاتىن جوعارى وقۋ ورىندارى كوپ بولاتىن. بۇگىندە ولاردىڭ توز-توزى شىعىپ، جابىلىپ قالعان. كەزىندە جىبەرگەن كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن سولاردى قايتا اشۋ كەرەك قوي. ماگيستر قازىر 30-34 مىڭ تەڭگە الادى، PhD دوكتور اي سايىن 60 تەڭگە الادى. وقۋ ورنىن بىتىرگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ ينستيتۋتقا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا تۇرسا، ونىڭ جالاقىسى 24 مىڭ تەڭگە، قولىنا تازا تيەتىنى – 12 مىڭ تەڭگە. سوندا ادامدار ءوز ەركىمەن 12 مىڭ تەڭگەنى قاناعات تۇتىپ، كەلۋى مۇمكىن بە؟ جوعارى لاۋازىم يەلەرىنىڭ وسىنى ويلامايتىنىنا تاڭعالامىن. ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسىن كوتەردى، بىراق ولار وقۋىن اياقتاعاننان كەيىن جۇمىسقا تۇرىپ، وتباسىلارىن اسىراۋى كەرەك ەمەس پە؟ سۋ ماسەلەسىنە قايتا ورالساق، اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مارات تولەۋباەۆ دەگەن جىگىت ماگيس­تراتۋرانى امەريكادان با، ءبىر جاقتان ءبىتىرىپ كەلىپتى. وتكەندە پەكينگە قازاقستاندىق دەلەگاتسيانى باستاپ باردى. ول جىگىت قىتايعا بارا سالا: «ءبىزدى ولاي وقىتقان، بىلاي وقىتقان، مىناۋ ولاي بولۋى كەرەك، مىناۋ بىلاي بولۋى كەرەك»، – دەپ اڭگىمە ايتا باستادى. مەن شىداماي، «اينالايىن-اۋ، سەن الدىمەن سۋدىڭ قايدان شىعاتىنىن بىلەسىڭ بە؟»، – دەدىم. سويتسە، ول: «سەن، تىنىش وتىر، ءوزىم ايتامىن»، – دەدى. «ەگەر مامان رەتىندە قاجەت قىلماساڭ، مۇندا نەسىنە اكەلدىڭ مەنى»، – دەپ تاعى ىزا بولدىم. قىتايدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى: «ساراپشىلاردىڭ قاجەتى جوق، مىنالاردىڭ بارلىعىن شىعارىپ جىبەرىپ، ءوزىمىز شەشەيىك»، – دەپ قويادى ءبىزدىڭ ۆيتسە-مينيسترگە... سوسىن قازاقستان دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا 5 ادام بار ما، سونىڭ بەسەۋى ورتاق ماملەگە كەلە المايدى. ءبىرى ماسكەۋدە وقىعان، ءبىرى تاشكەندە وقىعان، ەندى ءبىرى – تاعى باسقا جەردە... ايتاتىن وي، ۇستاناتىن قاعيدا ءبىر بولۋى ءتيىس قوي! مەنىڭشە، كەز كەلگەن كاسىپتىڭ قىر-سىرىن جاقسى بىلەتىن، تاجىريبەلى ماماندار وتىرۋى ءتيىس جاۋاپتى قىزمەتتەردە. ونداي ماماندار جەتەرلىك. كەڭەستىك كەزەڭدە جۇمىس ىستەگەندەر، كەيبىرى جۇمىستان قۋىلدى، ەندى ءبىرى جاعدايى بولماي، ءوزى كەتتى. سولاردىڭ ءبارىن قايتا جيناپ الىپ، ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋ قاجەت. قىتايدا 400 شاقىرىمدىق ءبىر كانالدى سالۋعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن كوك تيىن شىعىندالعان جوق، بارلىق قاراجاتتى جەكەمەنشىك كاسىپورىندار كوتەردى. ال 170 شاقىرىمعا سوزىلعان ۇلكەن الماتى كانالىن 10 جىل دەگەندە ارەڭ بىتىردىك. ونىڭ ءوزى الماتىعا جەتپەيدى، جارتىسى عانا. تاعى ءبىر ماسەلە، سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋ. قازاقتاردا و باستان نەعۇرلىم كوپ سۋعارسام، سوعۇرلىم كوپ ءونىم الامىن دەگەن جاڭساق ۇعىم قالىپتاسقان. سۋدى بەي-بەرەكەت قولدانىپ، ىسىراپ ەتەدى. ەسكى ءتاسىلدى جاڭاسىنا اۋىستىراتىن كەز جەتتى. بۇگىندە قىتايلارمەن بىرگە 4 جەردەن تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءتاسىلىن زەرتتەپ جاتىرمىز. شەڭگەلدى، «دوستىق» كانالى، سوسىن پاۆلودارداعى 3-4 جەردە وسى جوبا جۇرگىزىلۋدە. قىتايعا بارىپ كەلدىم. جىلدا سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ قالاي ءونىم الۋى ت.ب. ساراپتاپ وتىرامىز. حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، تامشىلاتىپ سۋارۋدى ەڭ كوپ قولداناتىن يزرايل ەكەن. قاراپايىم قازاق شارۋاسىنىڭ تامشىلاپ سۋاراتىن تەحنولوگيانى ساتىپ الۋعا شاماسى جەتە بەرمەيدى. جۋىردا اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندەگىلەر «وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 1000 گەكتار جەردەن تامشىلاتىپ سۋارۋ بويىنشا ءونىم الدىق. ەندى 100 مىڭ گەكتار جەرگە پايدالانباقپىز وسى ءتاسىلدى»، – دەپ ءسۇيىنشى سۇرادى. بۇل مۇمكىن ەمەس نارسە! مامانى بولماعاسىن، ايتا بەرەدى.

موبيلدىك ءھام ماسىلدىق پسيحولوگيا

ايدوس سارىم: شەنەۋنىكتەردىڭ سوزىنە سەنسەك، سۋدى ءبىرشاما ۇنەمدەگىسى كەلەتىندەرگە، جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزگىسى كەلەتىندەرگە دوتاتسيا، ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر بار كورىنەدى.

جاقىپ دوستاي: وسىعان بايلانىستى ارنايى زاڭ قابىلداندى. وكىنىشتىسى، بانكتەردەن شىققان سول اقشا شارۋاعا جەتپەي جاتادى. 2003 جىلى اۋىلداعى ءبىر اعام سول دوتاتسياڭدى الىپ بەرشى دەپ وتىنگەسىن، بانك­تەن نەسيە الدىم. ونى اعاما جىبەردىم. حابارلاسىپ، سۇراسام، نەسيە ءالى جەتپەپتى. كۇندە حابارلاسام، اقشادان حابار جوق. التى ايدان كەيىن شەلەك جاقتان نەسيەنى ارەڭ تاۋىپ الدىم. سودان كەيىن كرەديت دەگەندى دە مۇلدە ۇمىتتىق.

ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ:

اقتاۋ قالاسى – 1958-1959 جىلداردىڭ جوباسى. ماڭعىستاۋدا ۋران تابىلعاسىن «كازاتومپروم» كومبيناتىن سالدى، جانىنان اقتاۋ قالاسى بوي كوتەردى. سوندا نە دەگەن كەرەمەت جوبا، قاراڭىزشى! ءبىر مەكەمە سالساڭ، قاسىنا قالا سالۋعا مىندەتتىسىڭ. سۋ ماسەلەسى وسىلاي شەشىمىن تاپتى. قازىرگى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ىشىندە سۋ ماسەلەسىن قامتىعان تىم قۇرىسا، ءبىر باعدارلاما بار ما؟ اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن «اقبۇلاق» جوباسى عانا. سۇلتاننىڭ اڭگىمەسىن تىڭدادىم. ايتقانىنىڭ كوپشىلىگىمەن كەلىسەمىن. بىراق «وزبەكستان ءۇشىن سۋ – ءولىم مەن ءومىر ماسەلەسى. ال ءبىز ءۇشىن ولاي ەمەس» دەگەن ءسوزىن قولدامايمىن. قازاقستان ءۇشىن دە بۇل اسا ماڭىزدى. بىرىنشىدەن، قانشا ميلليون گەكتار جەرگە سۋ جەتپەي جاتىر، قانشا ادام جۇمىسسىز ءجۇر. قازىر «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» جولىن سالىپ جاتىرمىز. بولاشاقتا وعان وزبەكستان، پاكىستان، اۋعانستان جاعى قوسىلماقشى. جول پايدالانۋعا بەرىلگەندە حالىقارالىق لوگيستيكالىق-ترانسپورتتىق سالا دامىتىلماق. بىراق سۋ ماسەلەسى شەشىلمەسە، قانداي ءوندىرىس ءونىم ۇسىنادى؟ كانالدار قازىلىپ، شارۋاعا سۋ جەتكىزىلمەسە، باسەكەگە تۇسە المايدى، ءونىم وندىرۋگە دە قاۋقارسىز. ال سۋ ماسەلەسىن شەشۋ – شارۋانىڭ قارا باسىنىڭ پروبلەماسى ەمەس، ونى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشۋ كەرەك. ويتكەنى، سۋ ماسەلەسى – الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماسەلە.

ايدوس سارىم: بىزدەگى جۇمىس كۇشى نەگە ءموبيلدى ەمەس؟ وڭتۇستىكتەگى جۇمىسسىز جۇرگەندەر نەگە سولتۇستىك ايماققا بارمايدى؟ جۋىردا وسى ماسەلەنى دەپۋتات سۆەتلانا جالماعامبەتوۆا كوتەرىپ ەدى، قوعام دۇرىس تۇسىنبەدى.

ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ: سولتۇستىك قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن سارالاساق، ول ايماقتا جىلدىڭ نەبارى 3-4 ايى عانا جىلى بولادى. ال وڭتۇستىك ايماقتا 8-10 ايعا دەيىن سوزىلادى...

ايدوس سارىم: مىسالى، قازىر وزبەكستاننىڭ 1 ميلليونداي ازاماتى ميگرانت رەتىندە رەسەيدە ءجۇر. قازاقستانعا كەلگەن وزبەكتەر دە جەتەرلىك. ءبىزدىڭ وتانداستار نەگە سونداي ءموبيلدى ەمەس؟

ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ: ۇكىمەت ادامدارعا ءتۇرلى جاردەماقى، قارجىلاي كومەك بەرىپ ۇيرەتىپ قويدى. ماسىلدىق پسيحولوگيا بار ادامداردا. تاعى ءبىر ماسەلە، جاقىپ اعامىز تامشىلاتىپ سۋارۋ تۋرالى ايتتى. ءبىزدىڭ شارۋالار بۇل ءتاسىلدى اسا بىلمەيدى. يزرايلدە ينفراقۇرىلىم دەگەنىڭىز وتە كۇشتى دامىعان. تامشىلاتىپ سۋارۋ ءۇشىن الدىمەن ەلەكتر قۋاتى بولۋى شارت. ال بىزدە قالاي؟ جارىق تۇرماق، اۋىلداردىڭ كوپشىلىگىندە جول دا سالىنباعان.

ايدوس سارىم: ترانسشەكارالىق وزەندەر مەن جالپى سۋ ماسەلەسىندە قامتىلماي جاتقان مۇمكىندىكتەر، قوسىمشا قۇرالدار بار ما؟ «مۇمكىندىك تەرەزەسى» دەگەنىڭىز اندا-ساندا جىلت ەتىپ ءبىر ساتكە عانا اشىلعانى بولماسا، كوبىنەسە جابىق تۇرادى. شەتەلدىك قارىم-قاتىناس، گەوساياسي احۋال تۇرعىسىنان قوزعاساق، سول مۇمكىندىكتى ءبىز دەر كەزىندە پايدالانىپ ءجۇرمىز بە؟ ءبىر كەزدەرى توقاەۆتىڭ بۇۇ-عا وكىلدىگىن قازاقستانعا بەرىلگەن ءبىر مۇمكىندىك، تىم قۇرىعاندا 8 جىل وتىرىپ، ەلگە پايداسىن تيگىزەدى دەپ ويلاعان ەدىم. قۋانىشىمىز ۇزاققا سوزىلمادى، ول جەردەن جۇلىپ الدىق تا، سپيكەرلىككە قايتا اكەلدىك. شەتەلدىك باسىلىمدار جۋىردا: «قازاقتى نەبارى 1 جارىم جىلعا بۇۇ-عا اكەلىپ، ونى سپيكەرلىككە قايتارۋ – تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاعداي»، – دەپ جازدى.

سۇلتان اكىمبەكوۆ: بوكەڭە ايتار ءۋاجىم بار. وزبەكتەردە ماقتاسى مەن زاراۆشانداعى التىنى بار. ال بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان باسقا مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە پايدا كەلتىرەتىن استىق، مۇناي، گاز سياقتى قوسىمشا كىرىس كوزدەرىمىز بار. ياعني، سۋ ماسەلەسى وزبەكتەرمەن سالىستىرساق، قيىندىقتاردىڭ ءبىر بولىگى عانا. ەكىنشىدەن، سىرداريانى ءامۋداريا سياقتى بولىسكە سالىپ جاتقان جوق. ال ءامۋداريانىڭ ءبىر تامشىسىنا دەيىن تالاس جۇرۋدە. سىردارياعا كەلسەك، «كوكساراي» سۋ قويماسى سياقتى قاداعالاۋ تەتىكتەرىمىز جەتەرلىك. قىتايلاردان ۇلگى الاتىن نارسە، كەز كەلگەن قۇرىلىستى باستاماس بۇرىن ونىڭ جانىنا قاداعالاۋعا قارسى ءتاسىلدى ويلاستىرادى. ءبىر جۋرناليست وتكەندە «قاپشاعايدى سالدى، بىراق كونتررەگۋلياتورى جوق قاسىندا»، – دەپ جازدى. جاقىپ اعامىزدىڭ ايتقان سوزىنە قوسىلامىن، كەلىسىمشارتتى جاساۋداعى كاسىبي بىلىكتىلىك، باسەكەلەستىك قابىلەت – وتە ماڭىزدى قۇرال. باتىستا قالىپتاسقان جاعداي: كەلىسىمشارت جاسالادى ما، ونى بىردەن جۇزەگە اسىرۋعا كوشەدى. وكىنىشكە قاراي، شىعىستا بۇلاي ەمەس. ىشكى جانە سىرتقى ساياساتقا قاتىستى ايتىپ وتىرمىن. ەگەر مەن كۇشتى بولسام، الپاۋىت ەل بولسام، ماسەلەن، قىتاي – بىلگەنىمدى ىستەۋگە قاقىم بار. كىم قارسى كەلە الادى؟ ەشكىم! ىقپالدى ەل بىردەڭەگە مۇقتاج بولسا عانا كەلىسىمگە كەلگىش. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى جاعداي دا وسىنداي. ماسەلەن، قۇبىرلاردى الايىق. رەسەي ءاردايىم «ءيا، ەشقانداي قيىندىق جوق، كەلىسىمگە قول قويامىز»، – دەۋدەن تانبايدى. بىراق ءىس جۇزىندە كەلىسىمشارتتى قابىلداۋ ۇنەمى كەيىنگە شەگەرىلە بەرەدى. وسىنىڭ سالدارىنان، قازاقستان ەۋروپالىق نارىققا مۇنايى مەن گازىن تىكەلەي تاسىمالداي المايدى. بۇل ورتالىقازيالىق ەلدەردىڭ بارلىعىنا ءتان قيىندىق. بار كىنارات – وزىمىزدە، ءبىزدىڭ كەلىسىمشارت جاساسۋداعى بىلىكتىلىگىمىزدىڭ تومەندىگىندە. تاباندىلىقتىڭ جوقتىعىندا. اڭگىمە بارىسىندا ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدارعا باسشىلىق ەتۋ، مۇشەلىككە ءوتۋدىڭ قاجەتى نە دەگەن سياقتى ءسوز ايتىلدى. ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى بەلسەندىلىگىمىزدى ءدال وسىلاي سىنايتىندار كوپ. شىن مانىسىندە، بۇل بەلسەندىلىك – قارىم-قابىلەتىمىزدى اسىرا كورسەتۋگە دەگەن مۇمكىندىك، تاكتيكالىق ءتاسىل. سىرت قاراعاندا، پارادوكس. الايدا، وسى ءتاسىل تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىپ جاتىر. 90-جىلدارى سىنشىلاردىڭ قاتارىندا مەن دە جۇرگەم. ۋاقىت وتە كەلە، ونىڭ پايداسى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ويتكەنى الەمدىك گەوساياساتتا قازاقستاننىڭ جاعدايىنداعى بىردە ءبىر مەملەكەت جوق. بارلىق ەلدىڭ ەكىجاقتى قيىندىعى بار، الايدا، عالامدىق پروبلەماسى جوق. ەسەسىنە، قازاقستاندا بار. مۇنىڭ بارلىعى الپاۋىت كورشىلەرىمىزگە قاتىستى. ەكى جول بار: وزبەك پەن تۇركىمەن سياقتى تۇمشالانىپ، قىمتانىپ الۋ نەمەسە قىرعىزداردىڭ جولىن قۋ. قىرعىزدار سىرتقى الەمگە قۇشاق اشقان، ونى جان-جاقتان تارتقىلاپ، بەرەكەسىن كەتىرۋدە. مەملەكەتتىلىگىنە قاۋىپ ءتوندى، ارحايزاتسيا جۇرۋدە. بارلىق جاعىمىز كەرەمەت دەي المايمىز. وعان كۇمان جوق. ءبىز وندىرىستىك سالانى دامىتا الماي وتىرمىز، اقتاۋ، اتىراۋ سياقتى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدا ءتيىمدى قالالار سالۋدا وسالدىق تانىتامىز. الايدا، ەگەر قاراجاتتى جۇمساپ، مەملەكەتتىك باعدارلامالار شەڭبەرىندە ارەكەت ەتپەسەك، ينۆەستيتسيا اقسايدى. ياعني، جاقسى نە جامان دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. توقاەۆقا كەلسەك، تۇسىنبەيتىن دانەڭە جوق. بۇۇ-داعى قىزمەتىنەن ەشكىم ءوز ەركىمەن كەتپەسى بەلگىلى. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە وزىنە ساياسي بەدەل جيناپ الدى. ال ول ورىن كىمگە تيەسىلى ەدى؟ ارينە، رەسەيگە. 1991 جىلدان باستاپ، رف-نىڭ ەنشىسىندەگى ورىن ول. سىرتتاي قاراعاندا، توقاەۆ قىزمەتىنەن «ءوز ەركىمەن كەتتى» دە، قوعام ونى سىننىڭ استىنا الدى. وكىنىشكە قاراي، بۋىرقانىپ جاتاتىن ساياسي ويىنداردى قاراپايىم حالىق تۇسىنە بەرمەيدى، ال مەملەكەت ەلگە ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيدى. تىگىسىن جاتقىزۋ ءۇشىن بىردەڭەلەردى ايتۋى ابدەن مۇمكىن. قازاقستاننىڭ قولىندا الەمدىك ساياسي ويىنعا ىقپال ەتەتىن «كوزىر» جوق، بىراق كوپ جاعدايدا قۋلىققا باسىپ، «وتىرىك وينايمىز». بۇل مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ماسەلەلەرىندە كادىمگىدەي كومەكتەسەدى.

راسۋل جۇمالى: مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن اعاتتىعىمىز – كەز كەلگەن سالادا، كەز كەلگەن ماسەلەدە 20-30 جىلعا ارنالعان ۇزاقمەرزىمدىك ستراتەگيا نەمەسە ماقسات-مۇرات قالىپتاسپاعان. ەسەسىنە، جارتى نەمەسە ءبىر جىلعا ەسەپتەلگەن، ءتىپتى، ءسوز جۇزىندە قالاتىن جوسپارلارعا كەندە ەمەسپىز. سالتاناتتى تۇردە تۇساۋكەسۋ نەمەسە ايتەۋىر ءبىر جەتىستىككە قول جەتكىزدىك دەگەن نىشاندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ناۋقانشىلدىققا ۇرىنۋ ءجيى كەزدەسەدى. سوڭى قانداي بولاتىنىن، ناتيجە بار ما، جوق پە دەگەن ماسەلەگە باس قاتىرمايدى. مامان تاپشىلىعىن ءجيى كولدەنەڭ تارتۋعا قۇمارمىز. بىراق «قولدا باردىڭ قادىرىن بىلمەيتىندىگىمىزدەن»، ساۋساقپەن سانارلىقتاي بولسا دا، كاسىبي تۇرعىدا بىلىكتى مامانداردىڭ قارىم-قابىلەتىن پايدالانۋعا مۇددەلى ەمەسپىز. كەمشىلىكتەر مەن ولقىلىقتار ايتىلماي جاتسا، ءبىرسارى. بىراق قازاقستاندا جىل سايىن، جارتى جىل سايىن ماسەلە كوتەرىلىپ، تىعىرىقتان شىعاتىن جول ىزدەلەدى. مولديار اعامىز بىرنەشە رەت حات جازىپ، ۇسىنىس بىلدىرگەنىن ايتتى. وسى قۇندى ۇسىنىستى قۇزىرلى ورگاندار قاجەت دەپ تاپتى ما؟ كەز كەلگەن ءتيىمدى ۇسىنىس ەسكەرۋسىز قالا بەرەدى. سوندىقتان ۇزاقمەرزىمدىك ستراتەگيا قۇرىپ، قۇرامىندا بىلىكتى ماماندارى بار كوميسسيا جاساقتاپ، ونى باسقارۋعا اۋزىنان ءسۇتى كەپپەگەن جاس بالالاردى ەمەس، تاجىريبەلى كاسىبي مامانداردى تاعايىنداپ، جوبالاردى جەدەل ىسكە اسىرۋعا كوشۋ كەرەك. وكىنىشكە قاراي، مەنىڭ بىلۋىمشە، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنا قاتىستى دوكترينالاردا سۋعا قاتىستى ماسەلە قامتىلماعان. نەبارى «ءىستى ناسىرعا شاپتىرماۋ»، «وركەنيەتتى جولمەن شەشۋ»، «كەلىسسوزدەردى جالعاستىرا بەرۋ» دەگەن سياقتى جالپىلاما ۇستانىمدار عانا بار. ەڭ باستىسى، سۋ سياقتى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە قوعامدىق پىكىر ارقىلى ىقپال ەتۋدى قاراستىرۋ كەرەك.

مولديار سەرىكباەۆ: ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق. قورلاردى قورعايتىن كونتسەپتسيا تۇزىلمەگەن بىزدە. مىندەتىمىز – ءححىى عاسىرداعى ۇرپاقتى ويلاۋ كەرەك. كەلەشەك ۇرپاققا نە قالدىرامىز؟ ەكىنشىدەن، ءبىلىمى دامىعان ەل عانا ءوسىپ-وركەندەيدى. بۇرىن بوتانيكا، زوولوگيا سياقتى پاندەر جان-جاقتى وقىتىلاتىن. قازىر اتالعان سالالار ۇمىت قالعان. ولاردى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. سوڭعى جىلدارى سانگە اينالعان «تەستىلەۋ»، «گرانت»، «تەندەر» دەگەن ۇعىمدار شىن تالانتتارعا قولبايلاۋ بولدى. سۋعا قايتا ورالساق، ەلىمىزدەگى تاۋدان اعاتىن ىشكى وزەندەردىڭ جاعالاۋى توعانمەن، تەمىر بەتونمەن قورشالماعان. بىلتىر باتىس قازاقستاندا 6 اۋدان، ال ارىس وزەنىنىڭ بويىنداعى 9 اۋدان سۋ استىندا قالدى. جىل سايىن يمانىمىزدى ۇشىراتىن شۋ مەن تالاس تاعى بار. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بارلىق وزەن-كولدەرگە قورشاۋ ورناتۋ قاجەت. پۋتين 2005 جىلى نەۆا جاقتان كەلەتىن سۋ سانكت-پەتەربوردى شايىپ كەتپەسىن دەپ توسقاۋىل جاسادى. ولاردان ساباق العان ءبىز جوق. ورال، ەدىل جاقتى دا قاراعان ابزال. «ەرىك» سۋ قويماسى ارناسىنان اسىپ كەتسە، بۇكىل باتىس قازاقستان وبلىسى سۋعا كەتەدى. بۇل بيىل قانشا ادامدى سۋعا باتىرعان توبىل وزەنىنە دە قاتىستى. بىزدە ءتىپتى، سەيسميكالىق ستانسالار جوق. نارىنقولدا جەر سىلكىنگەندە اپاتتىڭ كۇشى، سالدارى، ونىڭ قانشا مەتر تەرەڭدىكتە بولعانى ساراپتالمادى. ەڭ ماڭىزدىسى، قازاقستان، قىتاي مەن رەسەي اراسىندا شەكاراارالىق وزەندەرگە قاتىستى قابىلدانعان كەلىسىمشارت ءالى كۇنگە جوق. ويتكەنى قىتايلار سۋ تۋرالى جاق اشۋعا قۇلىقسىز. جوڭعار ويپاتى دەگەن جەردەگى قۇمداردىڭ ءبارىن سۋعارىپ جاتىر قازىر. وسى ماسەلەنى دە قاداعالاۋدا ۇستاپ، الداعى 1-2 جىلدا ارنايى قۇجات جەدەل قابىلدانۋى ءتيىس.

جاقىپ دوستاي: قىتايلاردىڭ 30 ملرد. شارشى مەتر سۋدى تۋننەل ارقىلى بۇرىپ الۋعا بايلانىستى باعدارلاماسى بار. ەگەر وسى جوبا جۇزەگە اسسا، ەرتىس پەن ىلە وزىمىزگە قالادى.

اقان مىرزاحمەتوۆ:

ترانسشەكارالىق ماسەلەلەر تۋرالى ايتقاندا، عالامدىق احۋالعا قاراي ويىسىپ كەتتىك. مەنىڭشە، سۋ ماسەلەسىندە الدىمەن ىشكى ماسەلەلەردى شەشىپ العان دۇرىس. ماسەلەن، سىرداريانىڭ سۋىن بولىسكە سالۋ تۋرالى كەلىسىم بار. كەرىسىنشە، ىشكى ماسەلەلەرگە بايلانىستى تۇيتكىلدەر كوپ. قىتايلار ەرتىس پەن ىلەنىڭ بويىنداعى جەردىڭ 70 پايىزىن يگەرىپ، سۋ قويمالارىن سالىپ بارىپ، بىزبەن كەلىسىمگە كەلۋگە مۇددەلىلىك تانىتتى. ياعني، ىشكى ماسەلەلەرىن 20 جىلدا شەشىپ الدى.

ايدوس سارىم: ەگەر ماماندار جينالسا، ءار وزەن­نىڭ ماسەلەسىن جەكە-جەكە كوتەرىپ، ۇزاعىنان اڭگىمەلەسۋگە مۇمكىندىك بار. سۋ سياقتى اسا وزەكتى پروبلەمانى قوزعاعان «تۇركىستان» گازەتى مەن «الداس­پان» پىكىرسايىس كلۋبىنا العىسىمىز مول. بۇگىنگى اڭگىمە بارىسىندا ءبىراز تۇيتكىلدىڭ باسى اشىلدى، ناقتى ۇسىنىستار ايتىلدى. شىنىندا دا، قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋ ارقىلى بيلىككە، قۇزىرلى ورگاندارعا ىقپال ەتۋگە تىرىسقان دۇرىس. ەكىنشىدەن، ەل ىشىندە دە «دجۋنگلي زاڭى» بويىنشا ارەكەت ەتۋ. مولديار اعامىز دۇرىس ايتتى، ءبىز ءححىى عاسىرداعى ۇرپاققا نە قالدىرامىز دەگەن ماسەلەنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. شىعىستا «بىردەڭەنىڭ جەمىسىن كورگىڭ كەلسە، ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىڭ قاجەت» دەيدى. بۇرىن قارتتار جاڭعاق اعاشىن ەككەن. ول جەمىسىن 50 جىلدان كەيىن بەرەدى ەكەن. سول سياقتى بىزگە 40-50 جىلدان كەيىن احۋال قانداي بولادى دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە وي قورىتا بەرگەن ءجون. قازىرگى بۇگىنشىل ۇرپاقتىڭ ورنىن ەرتەڭشىل بۋىن باسقاندا عانا ستراتەگيالىق ويلاۋ قابىلەتى قالىپتاسادى. بۇگىنگى پىكىرسايىسقا كەلىپ، وي بولىسكەندەرىڭىزگە راحمەت ايتامىن. ىسكە ءسات!

ءتىلىپ تۇسكەن تىركەستەر

ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى، مودەراتور:

«ءبىز – سۋدىڭ تۇتىنۋشىسىمىز. وزىمىزدەگى سۋدىڭ قورى از ەكەنى انىق. الەمنىڭ عالىمدارى، تاريحشىلارى، ساياساتتانۋشى مەن گەوساياساتتانۋشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، ءححى عاسىردىڭ سوعىستارى جەر، تەمىر، مۇناي ءۇشىن ەمەس، سۋ ءۇشىن بولۋى ىقتيمال. كوپتەگەن باستالىپ كەلە جاتقان نەمەسە وسىدان 50-100 جىل بۇرىن باستالعان گەوساياسي قاقتىعىستاردىڭ كوبىسى اينالىپ كەلگەندە سۋدىڭ اڭگىمەسىنەن تارايدى. ءۇندىستان مەن پاكىستان، يران مەن يزرايلدى الايىق. مۇنايدىڭ دا قادىرى كەتىپ بارادى. عالىمدار ايتادى، ەگەر ءدال بۇگىنگى جاعداي جالعاسا بەرەتىن بولسا، ءبىر دەرەك بويىنشا بالقاش كولىنىڭ ۇشتەن ءبىرى، ال ەكىنشى دەرەك بويىنشا بەستەن ءبىرى عانا قالادى. سونداي-اق ورال وزەنى مۇلدەم سۋالىپ، ال جايىقتىڭ ۇستىندە تۇرعان رەسەي قالالارىنىڭ بەلسەندى جۇمىس ىستەپ، وعان كۇل-قوقىسىن توگۋى وزەننىڭ شايىلىپ، بىزگە جەتپەۋى ءتۇبى كاسپي پروبلەماسىنا جانە باسقا دا ماسەلەلەرگە الىپ كەلۋى ىقتيمال جەگەن جورامالدار ايتىلادى».

سۇلتان اكىمبەكوۆ، ساياساتتانۋشى، الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:

«قازاقستانعا قىتايدان 34 وزەن اعىپ كەلەدى. ونىڭ 7-ءۋى قارا ەرتىستىڭ ساعالارى. ءبىز قازىر تەك بەرگەندى عانا الىپ وتىرمىز.

بۇل مەملەكەتتىڭ پروبلەماسى. ءبىز ول تۋرالى شەت جاعاسىن عانا بىلەمىز. كەلىسىمشارتتىڭ قالاي وتكەنىن، نە ايتىلعانىنان حابارسىزبىز. بىراق جاقىندا ولار سۋدى ءبولىسۋ تۋرالى قۇجاتقا قول قويۋعا كەلىسىم بەردى. الايدا قىتاي ءدال وسى كەلىسىمشارتتان 20 جىل بويى باس تارتىپ كەلگەن. 1990 جىلداردىڭ باسىندا ءبىز قىتايمەن سۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتى قولعا العاندا، ولار كانالداردى وتە جىلدام سالامىز دەپ ويلاعان جوق. قىتايلار قازىر بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر. جىلىنا 0,5 تەكشە شاقىرىم كولەمىندە ۇستاپ تۇرامىز دەپ ويلادى. ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ول كەزدە 1 تەكشە شاقىرىم قيىندىق تۋدىرمايدى دەگەن ەدى. بىراق بۇگىن ولاردىڭ نە تۇرعىزعانىن بىلمەيمىز. قىتاي شىڭجاڭ ولكەسىن يگەرۋ ءۇشىن «635» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىردى. مۇندا سولتۇستىك باتىستى يگەرۋ باعدارلاماسى دا بار، بىراق ءداپ ءبىز ايتقان «635» باعدارلاماسى قاراماي مۇناي زاۋىتىن، بوروتوموڭعول، قازاق اۆتونومياسىن قامتيدى. قارا ەرتىستە تۇرعىزعان سوڭعى كانال بۋراتالا اسۋى ارقىلى وتەدى. بۇل قىمبات، كولەمدى جوبا. سونداي-اق سۋدى ءبولىسۋ كەلىسىمشارتىن كىمگە نە تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرمەي-اق، كىمدە قانشا حالىق بار، سول بويىنشا سۋدى ءبولىسۋدى ۇسىندى. ءبىزدىڭ تاراپ بۇعان كەلىسكەن جوق. ولار شىۇ-دا بۇل ماسەلەنى كوتەرمەيمىز دەپ وتىر. ەگەر رەسەي بۇل كەلىسسوزگە قاتىسقان بولسا، جاعداي باسقاشا بولار ما ەدى. ءبىزدىڭ پوتەنتسيالىمىز ءارتۇرلى. بۇل ارينە سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرى».

اتامۇرات شامەنوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

«سۋ – ەكونوميكا. كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ قوزعاۋشى كۇشى. ەكونوميكا جاعىنان العاندا، وركەنيەتتى ەلدەر پايدالانعان سۋدى قايتادان تازالايدى. بۇل قىمبات پروتسەسس. ءبىز ءتورت مەملەكەتپەن جۇمىس جاسايمىز. سوندىقتان ءار مەملەكەت سۋدى پايدالانعان سوڭ سۋدى كورشىلەرگە جىبەرە سالادى. ول – ارزان. لاس سۋ ءبىر مەملەكەتتەن ەكىنشىسىنە اۋىسادى. بۇل حالىقارالىق تۇرعىدان شەكتەۋ قويىلعان نارسە. ءار مەملەكەت ءوز كۇشىنە قاراي جۇزەگە اسىرادى. سۋ – ەكولوگيا ەمەس، ەكونوميكا. سۋدىڭ تازالىعى، جەتكىلىكتى بولۋى ماڭىزدى. ءبىزدىڭ كەمشىلىك – ترانسشەكارالىق سۋدىڭ ساپاسىن، كولەمىن تەكسەرۋ ناشار. مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بار، گيدرولوگيالىق بەكەتتەر بار. كەزىندە «قازگيدرومەتتى» 6 جىل باسقارعام. قازىر سۋ ساپاسىن تەكسەرەتىن 298 بەكەت قالىپتى. 1996 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا – 322 بەكەت بولاتىن. سوڭعى 17 جىلدا بۇل كوبەيۋى كەرەك ەدى. ءبىزدىڭ السىزدىگىمىز – باسقالاردىڭ ءوز ەكونوميكاسىنا پايدالانىپ قويعان سۋىن الامىز. ەلىمىزدە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا قاجەت سۋدىڭ 60 پايىزى عانا بار».

اقان مىرزاحمەتوۆ، گيدرولوگ:

«ترانسشەكارالىق ماسەلەلەر تۋرالى ايتقاندا عالامدىق احۋالعا قاراي ويىسىپ كەتتىك. مەنىڭشە، سۋ ماسەلەسىندە الدىمەن ىشكى ماسەلەلەردى شەشىپ العان دۇرىس. ماسەلەن، سىرداريانىڭ سۋىن بولىسكە سالۋ تۋرالى كەلىسىم بار. كەرىسىنشە، ىشكى ماسەلەلەرگە بايلانىستى تۇيتكىلدەر كوپ. قىتايلار ەرتىس پەن ىلەنىڭ بويىنداعى جەردىڭ 70 پايىزىن يگەرىپ، سۋ قويمالارىن سالىپ بارىپ، بىزبەن كەلىسىمگە كەلۋگە مۇددەلىلىك تانىتتى. ياعني، ىشكى ماسەلەلەرىن 20 جىلدا شەشىپ الدى».

مولديار سەرىكباەۆ، گەوگراف:

«جەردىڭ استىنداعى سۋلاردى پايدالانۋ كەرەك جانە مينەرالدى-تەرمالدىق سۋ بار. سۋدى قازبا بايلىق رەتىندە باعالاۋ قاجەت. ءبىز مۇنايدى قۇمكول ارقىلى قىتايعا بەرىپ جاتىرمىز. مۇناي ونىمدەرىن وڭدەيتىن زاۋىت جەتىسپەيدى بىزدە. ءوندىرىس ورىندارىن قازاقستاندا سالۋ كەرەك قوي. سوندىقتان قىتايلارمەن ارادا جاسالاتىن شارتتى 20, 50 جىلدىق ۇزاق مەرزىمگە سوزۋ دۇرىس ەمەس. ۇكىمەتكە جازعان ۇسىنىس-حاتتارىمىز كوپ. وكىنىشتىسى، سول حاتتاردى وقيتىن، نازار اۋداراتىن ەشكىم جوق. ۇيگە حابارلاسىپ: «ءسىزدىڭ حاتىڭىز وتە كۇردەلى ەكەن، جاۋاپ بەرەتىن ادام تابا الماي جاتىرمىز»، – دەيدى. بۇعان كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟!».

ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ، ساياساتتانۋشى:

«اقتاۋ قالاسى – 1958-1959 جىلداردىڭ جوباسى. ماڭعىستاۋدا ۋران تابىلعاسىن «كازاتومپروم» كومبيناتىن سالدى، جانىنان اقتاۋ قالاسى بوي كوتەردى. سوندا نە دەگەن كەرەمەت جوبا، قاراڭىزشى! ءبىر مەكەمە سالساڭ، قاسىنا قالا سالۋعا مىندەتتىسىڭ. سۋ ماسەلەسى وسىلاي شەشىمىن تاپتى. قازىرگى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ىشىندە سۋ ماسەلەسىن قامتىعان تىم قۇرىسا، ءبىر باعدارلاما بار ما؟ اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن «اقبۇلاق» جوباسى عانا».

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

«قىتاي، رەسەي جانە ورتا ازيالىق كورشىلەرىمىزدىڭ قايسىسى ءبىر-بىرىنەن اسىپ تۇسەتىنىن بولجاۋ قيىن. ارينە، ءوز كۇيىمىزدى ءوزىمىز كۇيتتەمەسەك ەشكىم قول ۇشىن بەرمەيدى. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 22 جىل ءوتتى، تالاي نارسەدەن ايرىلىپ قالدىق. 1996 جىلدارى ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن تەز ارادا شەشىپ الايىق دەگەن ءسوز كوتەرىلگەن، ەشقاشان قازاقستانعا ەشقانداي نۇقسان كەلتىرمەيمىز دەدى قىتاي. وعان ءبىزدىڭ تاراپ ءماز بوپ قالدى. حۋ تسزين تاو، سي تسزين پين دە سول سوزدەردى ايتتى، ءبىز وعان قاناعاتتانىپ تاعى وتىرا بەردىك. باتىس قىتاي قارقىندى دامۋدا. سۋ بوگەتتەرىن سالۋدا، ەش ستراتەگيالىق شىعىنعا قاراعان جوق. ۋاقىت وتكەندە فاكتىنى ءبىزدىڭ الدىمىزعا كولدەنەڭ قويىپ وتىر. ال بۇگىندە كەلىسسوزدەرگە جاقىندادىق، ۇتىلاتىن تۇستارىمىز ءالى كوپ. ناقتى شەشىم قابىلدانباقشى. بۇل ماسەلە قاۋلاي بەرەتىن بولسا، ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق، قارجىلىق شىعىندار بىلاي تۇرسىن، ەكولوگيالىق تۇرعىدان ارالدان اسىپ كەتپەسە بولعانى. قىتايمەن ارادا ءبىز ناقتى ستاتيست قانا بولىپ وتىرمىز. قىتاي نە دەسە سوعان كونەمىز، جەتەگىندە ءجۇرمىز».

جاقىپ دوستاي، گيدرولوگ، گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:

«قازاقستان دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا 5 ادام بار ما، سونىڭ بەسەۋى ورتاق ماملەگە كەلە المايدى. ءبىرى ماسكەۋدە وقىعان، ءبىرى تاشكەندە وقىعان، ەندى ءبىرى – تاعى باسقا جەردە... ايتاتىن وي، ۇستاناتىن قاعيدا ءبىر بولۋى ءتيىس قوي! مەنىڭشە، كەز كەلگەن كاسىپتىڭ قىر-سىرىن جاقسى بىلەتىن، تاجىريبەلى ماماندار وتىرۋى ءتيىس جاۋاپتى قىزمەتتەردە. ونداي ماماندار جەتەرلىك. كەڭەستىك كەزەڭدە جۇمىس ىستەگەندەر، كەيبىرى جۇمىستان قۋىلدى، ەندى ءبىرى جاعدايى بولماي، ءوزى كەتتى. سولاردىڭ ءبارىن قايتا جيناپ الىپ، ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋ قاجەت. قىتايدا 400 شاقىرىمدىق ءبىر كانالدى سالۋعا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن كوك تيىن شىعىندالعان جوق، بارلىق قاراجاتتى جەكەمەنشىك كاسىپورىندار كوتەردى. ال 170 شاقىرىمعا سوزىلعان ۇلكەن الماتى كانالىن 10 جىل دەگەندە ارەڭ بىتىردىك. ونىڭ ءوزى الماتىعا جەتپەيدى، جارتىسى عانا. تاعى ءبىر ماسەلە، سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋ. قازاقتاردا و باستان نەعۇرلىم كوپ سۋعارسام، سوعۇرلىم كوپ ءونىم الامىن دەگەن جاڭساق ۇعىم قالىپتاسقان. سۋدى بەي-بەرەكەت قولدانىپ، ىسىراپ ەتەدى. ەسكى ءتاسىلدى جاڭاسىنا اۋىستىراتىن كەز جەتتى».

باقىتبەك ءبامىشۇلى. قارا ەرتىس — قارىنداسىم

«تۇركىستان» گازەتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «الداسپان» اشىق پىكىرسايىس الاڭى قاراشانىڭ 14-ىندە، ساعات 15.00-دە «ترانسشەكارالىق وزەندەر: پروبلەمالارى مەن قازاقستانعا توندىرەر قاتەرى» تاقىرىبىندا وتەتىن دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلارعا!

جات قولىندا جاۋتاڭداپ، قينالادى قىرشىن قىز،

قارا وكپەسى قازانداي بۇل ۇرپاققا قۇلقى مۇز.

كوتەرگەنىم استە ەمەس كەۋپايا ءسوز جەلىگىن،

كەسپەي ايتسام، باس تۇگىل، ءتىلىمىزدى قىرقىڭىز.

قىزىل كۇرەڭ بالتىرىن، قۇمعا مالىپ شاشاسىن،

كۇندىز كۇنگە، تۇنگە ايعا اق شۋاعىن شاشاتىن.

قارت التايدىڭ ەركەسى، تۇلا بويى تۇڭعىشى،

قارا ەرتىستەن بار ما ەكەن، استە ارۋ اساتىن.

قارا كوزدى شەل باسسا، حاس سۇلۋدى ىلعار ما،

قارىنداسقا اراشا تۇسەتۇعىن ۇل بار ما؟

بۇ ءحالىمدى كەشە مە، بۇگىن، ەرتەڭ، كەلەشەك،

ىقتىرماسىز، قاۋقارسىز قاري سوققان ىزعارعا.

قارىنداستىڭ قايعىسى قۋىرادى جانىمدى،

شىرىلدايمىن شىن ايتىپ، ءىس قىلا الماي قارىمدى.

قان سونارداي مويىنىن قىلشا بۇراپ قايىرسا،

قۇربان ەتپەس جولىنا قۇداي ۇرسىن ارىمدى!

قاڭسىسا ارنا، اعىستىڭ تيىلعانى ەمەس پە؟

قارا كۇرەڭ تامىردىڭ قيىلعانى ەمەس پە؟

قايراڭداعان قازاعىم، ءتىلىڭ سيماي اۋزىڭا،

قارعا، قۇزعىن جەمتىككە جيىلادى ەمەس پە؟

...قارا ەرتىس بۇرىلسا – سۋالعانى جايساڭنىڭ،

قارا ەرتىس بۋىلسا – قۋارعانى مايساڭنىڭ.

بوز تۇمانعا شومىلعان توزاڭ تۋلاپ بوكتەردە،

جايلاعانى جۇيكەنى جازىلمايتىن لايساڭ مۇڭ.

...قارا ەرتىستى كەسكەنى – كەنەزەڭنىڭ كەپكەنى،

كوك جەلكەڭە – كوك بولات، كوستەڭدەيدى كەتپەنى.

باۋىرىنان التايدىڭ بۋاز بۇلتتار تولعاتىپ

بوسانباسا، باۋىرىم، كوزدەن بۇلبۇل كەتكەنى.

قارا ەرتىس، قازاعىم، اسىل قانىڭ ەمەس پە؟

اسىل قانىڭ سىزداسا، اشىنعانىڭ ەمەس پە؟

قارا ەرتىستى بۇلقىنتىپ، بۇعاعىنان بۋعانى،

قازاعىمدى قىلقىنتىپ، باسىنعانى ەمەس پە؟

قايران ەرتىس –

قارا ەرتىس – قارىنداسىم!

ءنازيا جويامەرگەنقىزى،اقنيەت وسپانباي

"تۇركىستان" گازەتى