قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بايانداماسىنان ۇزىندىلەر:

«ەڭ الدىمەن، مەن بارشاڭىزعا كورىسۋ كۇنى قۇتتى بولسىن دەگىم كەلەدى. قىستان امان-ەسەن شىققان تۋعان-تۋىس، اعايىن ءبىر-بىرىمەن قاۋىشىپ جاتىر. ەل اراسىندا كورىسۋ كۇنى ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىنا ءتان مەرەكە دەگەن تۇسىنىك بار. بىراق بۇل قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇرى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان ءبىز تۇتاس ەل بولىپ، ناۋرىز مەيرامىن وسى كۇننەن، ياعني كورىسۋ كۇنىنەن باستاپ تويلاعانىمىز جاراسىمدى بولارى ءسوزسىز.

بيىل ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قاسيەتتى ورازا ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. ۇلتتىق قۇرىلتاي دا ءاز ناۋرىز قارساڭىندا ءوتىپ جاتىر. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى تابيعات پەن تۇتاس تىرشىلىك جاڭارادى. ال قۇرىلتايدا قوعامدىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ماڭىزدى قادامدار جاسالادى. جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جاقسىلىققا جول اشادى. سوندىقتان قۇرىلتاي مۇشەلەرىنىڭ جىلىنا ءبىر رەت القالى جيىندا باس قوسۋى يگى داستۇرگە اينالدى.

العاشقى وتىرىس ۇلت ۇياسى ۇلىتاۋ جەرىندە وتسە، بىلتىر كيەلى تۇركىستاندا جينالدىق. بۇگىن تاعى ءبىر تاريحي ولكە – اتىراۋ وبلىسىنا كەلىپ وتىرمىز. ءۇشىنشى وتىرىستىڭ جايىق جاعاسىندا ءوتىپ جاتقانى تەگىن ەمەس. ايگىلى سارايشىق قالاسى وسى جەرگە ءتيىپ تۇر. بۇل شاھار ۇلىق ۇلىستىڭ، كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ ماڭىزدى اكىمشىلىك جانە ساۋدا ورتالىعى بولعانى تاريحتان بەلگىلى».

قۇرىلتاي – توي تويلاپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن جيىن ەمەس!

«ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا تۇرعان قالا ءبىر كەزدەرى ايرىقشا گەوستراتەگيالىق ءرول اتقارعان. باتىس پەن شىعىستىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني قارىم-قاتىناسىنا ەرەكشە ىقپال ەتكەن. اتاقتى حاندارىمىز وسى جەرگە ورداسىن تىگىپ، ەل بيلەگەن. بىرقاتارى سارايشىقتا ماڭگىلىك مەكەنىن تاپقان. تاريحشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق حاندىعىن قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدىرعان قاسىم حان وسىندا جەرلەنگەن. ءبىر سوزبەن ايتساق، سارايشىق – ءتول شەجىرەمىزدە ايرىقشا ورنى بار كيەلى شاھار.

ءبىز ەلدىگىمىزدىڭ نەگىزىن قالاپ، ونى ۇرپاققا تابىستاعان بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتەمىز. الايدا، وتكەنىمەن عانا ءومىر سۇرەتىن جۇرت وركەنيەتتى ەل بولا المايدى. ۇلت ساپاسىن جاقسارتامىز دەسەك، ءبىر ەل بولىپ جاڭا قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت.

قۇرىلتاي – ەشقاشان توي تويلاپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن جيىن بولعان ەمەس، كەلەشەكتە دە ونداي بولمايدى. الدىڭعى ەكى وتىرىستا ەلىمىزدى دامىتۋعا قاتىستى ماڭىزدى باستامالار كوتەرىلدى. ونىڭ ءبىرازى ورىندالدى. جالپى وزگەرىستەر بارلىق سالادا بولىپ جاتىر».

ىنتىماعى جاراسقان ۇلت ەشقاشان ۇتىلمايدى!

«مەن بىلتىر كۇزدەگى جولداۋىمدا جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا كوشەتىنىمىزدى ايتتىم. اقپاننىڭ باسىندا ۇكىمەت اۋىستى، جاڭا مىندەتتەر جۇكتەلدى. دەگەنمەن، ناعىز دامىعان ەل بولۋ ءۇشىن تەك ەكونوميكالىق ماقسات قويۋ جەتكىلىكسىز. الەۋمەتتىك، شارۋاشىلىق، يدەولوگيالىق جانە باسقا دا سالالارداعى باعدارىمىزدى ايقىنداپ، ناقتى شارالاردى قولعا الۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بيىل ۇلتتىق قۇرىلتايدى جىلداعىداي جازدا ەمەس، ەرتەرەك وتكىزىپ وتىرمىز. وسى ورايدا، بىرقاتار وزەكتى ماسەلەگە ارنايى توقتالعىم كەلەدى.

ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ بەرەكە-بىرلىگىن ساقتاۋ ەلدىگىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. بۇل تۋرالى ۇنەمى ايتىپ جۇرگەنىمدى بىلەسىزدەر. ىنتىماعى جاراسقان، ورتاق ماقساتقا ۇيىسقان ۇلت ەشقاشان ۇتىلمايدى. ەشتەڭەدەن قۇر قالمايدى. بۇل ىستە زيالى قاۋىم ايرىقشا ءرول اتقارادى. اسىرەسە، ەلگە ءسوزى وتەتىن اعا بۋىننىڭ ورنى بولەك. ولار – قازاقتىڭ قايماعى، ۇلتتىڭ ماقتانىشى.

ەلدىڭ تۇتاستىعى زيالى قاۋىمنىڭ بىرلىگىنەن باستالادى. ياعني، الدىمەن ەل اعالارىنىڭ اراسىندا اۋىزبىرشىلىك بولۋى كەرەك. ولار ۇرپاققا ونەگە بولاتىن كەسەك اڭگىمە ايتۋى قاجەت».

ۇلت جىلناماسى ەلدى بىرىكتىرەتىن فاكتور بولۋعا ءتيىس!

«جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ مۇشەسى مەرەكە قۇلكەنوۆ جاقىندا وسى ماسەلە تۋرالى ورىندى پىكىر ءبىلدىردى. حالقىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارى ءبىرىن-ءبىرى مويىنداپ، ءوزارا قۇرمەت كورسەتە بىلسە، ۇلتىمىز ۇيىسا تۇسەدى دەپ ايتتى.

قازىر ەرتەدە وتكەن وقيعالارعا، بەلگىلى ءبىر تۇلعالارعا قاتىستى تالقىلاۋ كوبەيىپ بارادى. قالامگەرلەرىمىز، ءتىپتى، شىڭعىس حاننىڭ تەگى كىم دەپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتاتىن بولدى. كەڭەس زامانىنداعى تۇلعالاردى، اسىرەسە، الاش كوسەمدەرى مەن كەڭەس قايراتكەرلەرىن سالىستىرىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويادى. ءدال وسىنداي ءسوز تارتىستارىنىڭ اقيقاتىنا جەتۋ قيىن، جەتكەننىڭ وزىندە ەل ىشىنە ىرىتكى سالاتىن مۇنداي داۋ-دامايدىڭ ەش قاجەتى جوق.

ءار ءداۋىردىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ءاربىر تۇلعا ءوزىنىڭ كوزقاراسىنا، دۇنيەتانىمىنا قاراي جانە ءوز قوعامىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس ەلگە قىزمەت ەتتى. ولار، ياعني، سول زاماننىڭ قايراتكەرلەرى ءبىر كەزدەرى ۇستانعان باعىتىنا بولا داۋلاسسا، ەندىگى ۇرپاق كىمنىڭ ءىسى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس دەپ داۋرىعىپ ءجۇر. جالپى بۇرىنعى جانە قازىرگى تاريحتىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىن، تۇلعالارىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا بولمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ تاريحىمىز. بۇل – حالقىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى. سول سەبەپتى، قالاي دەسەك تە، تاريحىمىزعا شىنايى كوزبەن قاراپ، ونى سول قالپىندا قابىلداۋىمىز كەرەك. ۇلت جىلناماسى ەلدى بىرىكتىرەتىن فاكتور بولۋعا ءتيىس».

قازىرگى تاريحي كەزەڭدە حالقىمىزدىڭ ءسوزى دە، ءىسى دە – ءبىر بولۋى قاجەت!

«اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، ءبىز تاريحقا كەلگەندە كوبىنەسە ەموتسياعا بەرىلىپ كەتەمىز. وتكەن زاماندى ورىنسىز قازبالاۋ جاقسىلىق اكەلمەيدى، ونىڭ پايداسىنان گورى، زيانى كوپ.

«وسپەيتىن ەلدىڭ بالاسى ونبەيتىن داۋدى قۋادى» دەپ بەكەر ايتپاعان. وتكەن ءىس ءوتتى، ەندى ونى ەشكىم وزگەرتە المايدى. ۋاقىت ەڭ ءادىل تورەشى ەكەنىن ۇمىتپايىق. بىزگە بىتپەيتىن داۋ-داماي ەمەس، مىزعىماس ىنتىماق پەن بىرلىك كەرەك. قازىرگى تاريحي كەزەڭدە حالقىمىزدىڭ ءسوزى دە، ءىسى دە – ءبىر بولۋى قاجەت. سوندىقتان زيالى قاۋىم، ەڭ الدىمەن، ەلىمىزدىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا باسا نازار اۋدارعانى ءجون. اعا بۋىن جاس ۇرپاققا جول نۇسقاپ، باعىت-باعدار بەرۋى كەرەك.

ەلىمىزدە كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ويى ۇشقىر، ءبىلىمدى جاستار كوپ. ءبىز ولاردىڭ بويىنا اسىل قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋىمىز قاجەت. ۇلى ابايدىڭ «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى – بوس» دەگەن ءسوزى ءالى دە وزەكتى بولىپ تۇر.

مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ءاردايىم تىلەكتەس بولعانىن قالايمىن. ءوزارا جاناشىر بولۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلگە جاناشىر بولۋ دەگەن ءسوز. تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى: ۇساق-تۇيەك اڭگىمەنى قويۋ قاجەت. قازاقتى ءبولىپ-جارۋعا بولمايدى. ءبىز جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە ويلاۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك».

شەتەلدە ءبىزدى «ەسكەرتكىشتەر ەلى» دەپ ايتاتىن بولدى

«ءاربىر قازاق اتا-باباسىن قۇرمەتتەيدى، رۋحىنا تاعزىم ەتەدى. سوندىقتان، شەجىرە ءبىزدىڭ مادەني كودىمىزدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان. بىراق ءبىز تەك قانا وسى تۇسىنىكپەن شەكتەلىپ قالماۋىمىز قاجەت. ەڭ باستىسى، بۇل ماسەلەنى ەشقاشان ساياساتپەن ارالاستىرۋعا بولمايدى.

سوڭعى كەزدە اتا-باباسىنىڭ، جەرلەسىنىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋدى سۇراپ، ۇجىمدىق حات جازۋ ادەتكە اينالىپ بارادى. اتاسىنا ەسكەرتكىش قويۋدى، كوشەگە اتىن بەرۋدى وتىنەتىندەر كوبەيدى. بۇل – جاعىمسىز جاعداي. مۇنداي ۇستانىمدار ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس يدەولوگيالىق كەڭىستىگىنە زيان كەلتىرەدى. ۇرپاق تاربيەسىنە كەسىرىن تيگىزەدى. ءتىپتى، شەتەلدە ءبىزدى كونە زامانعا جانە كەڭەستىك كەزەڭگە قاتىستى مونۋمەنتتەر قاپتاعان «ەسكەرتكىشتەر ەلى» دەپ ايتاتىن بولدى.

ونوماستيكا سالاسىندا بەلگىلى تاريحي تۇلعالارمەن قاتار، جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار دا نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس. تاۋەلسىزدىك، رەسپۋبليكا، بىرلىك سياقتى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باستى تۇعىرى سانالاتىن نەگىزگى ۇعىمدارعا باسا ءمان بەرۋ كەرەك. ەلدىگىمىزدى ساقتايمىز، مىقتى مەملەكەت بولامىز دەسەك، وسىنىڭ ءبارىن ەستەن شىعارماعان ابزال».

ءابىش كەكىلباەۆ ناعىز زيالى ادام، كەمەڭگەر تۇلعا بولدى!

«شىن مانىندە، جەكە مۇددەسىن ەمەس، ەل مۇددەسىن بارىنەن بيىك قوياتىن ازاماتتار ۇرپاققا ۇلگى بولۋى قاجەت. اسىرەسە، قازىرگى گەوساياسي جاعدايدا بۇل مىندەت اسا ماڭىزدى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. وسى ورايدا، مەن ايگىلى قالامگەر، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ءابىش كەكىلباەۆتى ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى.

ول – رۋحانيات سالاسىندا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ەرەكشە قولتاڭباسىن قالدىرعان ءبىرتۋار تۇلعا، كلاسسيك جازۋشى. مەن ابەكەڭمەن قىزمەتتەس بولدىم، جاقىن ارالاستىم. ءابىش كەكىلبايۇلى ناعىز تاۋ تۇلعالى ازامات ەدى. ول ىشكى مادەنيەتى وتە جوعارى جان بولاتىن. ەشقاشان بىرەۋدى بىرەۋگە قارسى قويمايتىن، بارىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن. ءار ايماقتان وزىنە سالەم بەرۋگە كەلگەن ازاماتتارعا ەسىگى قاشاندا ايقارا اشىق ەدى. ونىمەن تىلدەسكەن ادامدار رۋحتانىپ، قاناتتانىپ شىعاتىن. ابەكەڭ ۇساق-تۇيەك اڭگىمەگە بەرىلمەيتىن، جالپى ادامزاتقا ورتاق ماسەلەلەر تۋرالى ويلانىپ، تولعاناتىن. ءبىر سوزبەن ايتساق، ءابىش كەكىلباەۆ ناعىز زيالى ادام، كەمەڭگەر تۇلعا بولدى.

سونداي-اق بۇگىن ورتامىزدا قۇرىلتاي مۇشەسى، اسا كورنەكتى مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ءىليا جاقانوۆ وتىر. ىلەكەڭ دە – ناعىز مەملەكەتشىل تۇلعا، زيالى قاۋىم ىشىندەگى اسا بەدەلدى اعامىز. ءاردايىم سالماقتى وي، ساليقالى پىكىرىمەن ەلگە سىيلى بولىپ جۇرگەن ارداقتى ازامات.

ءبىز حالقىمىزدىڭ وسىنداي پەرزەنتتەرىن، ولاردىڭ ءومىر جولىن جان-جاقتى دارىپتەۋىمىز كەرەك، لايىقتى قۇرمەت كورسەتۋىمىز قاجەت».

قازاق ءتىلى تۋرالى...

«كەلەسى ماسەلە. ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى باعىتى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل – ءبىز ءۇشىن مىزعىماس ۇستانىم.

ەلىمىزدە قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى بيزنەستىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ تىلىنە اينالا باستادى. بۇل ءۇردىستى ودان ءارى دامىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءارى توتە جولى – اعارتۋشىلىق.

قازىر ءىرى كىتاپ دۇكەندەرىندە قازاق تىلىندەگى تۋىندىلاردىڭ ۇلەسى ارتا ءتۇستى. سوڭعى كەزدە باسپاگەرلەردىڭ جاڭا بۋىنى الەمدىك بەستسەللەرگە اينالعان شىعارمالاردى اۋدارىپ ءجۇر. كوپتەگەن كىتاپتاردى شىعارىپ جاتىر. اۋدارىلعان كىتاپتاردىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەت قانا ەمەس، ىسكەرلىك باعىتتاعى تۋىندىلار دا كوپ. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءمانى – وسىندا.

ەشكىمدى ماجبۇرلەمەي، كۇندەلىكتى ومىردەگى قاجەتتىلىكتى ارتتىرۋ ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتا بەرەمىز. مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى قۇر سوزدەن ەشتەڭە شىقپايدى. ەڭ باستىسى، ناقتى ءىس بولۋى كەرەك».

***

«وسى تۇستا، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى قوعامى» تۋرالى ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. قازىر ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ مۇشەسى راۋان كەنجەحانۇلى باستاعان جاڭا بۋىن وكىلدەرى ۇيىم تىزگىنىن قولعا الدى. مەن قوعامنىڭ «Qazaq tili» ەنداۋمەنت قورىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدادىم. وسى جاقسى باستامانى قولىندا قارجىسى بار ازاماتتار جالعاستىرىپ اكەتتى. تىلىمىزگە قامقورلىق تانىتقان جاندارعا ەرەكشە ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. قالتالى، جاناشىر ازاماتتار قوردى ۇلعايتۋعا ۇلەس قوسادى دەپ سەنەمىن.

مەن ەكونوميكانى دامىتۋ ءۇشىن «كرەاتيۆتى يندۋستريانىڭ» ءمان-ماڭىزى زور ەكەنىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. بۇل مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن دە وتە ماڭىزدى. قازاق ءتىلىن دامىتامىز دەسەك، قازىرگى زامانعى ءادىس-تاسىلدەردى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانعان دۇرىس».

تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ەلىمىزدە كىتاپحانا ءىسى كەنجەلەپ قالدى!

«تەك اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ پايدالى جاعىن الىپ، زياندى جاعىنان ساق بولعان ءجون. اشىعىن ايتساق، ينتەرنەتتى تالعامسىز پايدالانۋ بالا تاربيەسىنە تەرىس ىقپال ەتىپ جاتىر. بۇل – وكىنىشكە قاراي، اقيقات. بالالار تۇگىلى، اتا-انالار دا الەۋمەتتىك جەلىدەگى ماعىناسىز كونتەنتكە تىم اۋەس.

ءبىز، ەڭ الدىمەن، جاستاردى كىتاپ وقۋعا باۋلۋىمىز كەرەك. سوندا جاپپاي كىتاپ وقيتىن ۇلتقا اينالامىز. تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ەلىمىزدە كىتاپحانا ءىسى كەنجەلەپ قالدى. توقسانىنشى جىلدارداعى الاساپىران ۋاقىتتا مىڭداعان كىتاپحانا جابىلدى. ميلليونداعان كىتاپ قورىنان ايىرىلدىق. سوڭعى جىلدارى جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ارەكەت جاسالىپ جاتىر. كىتاپحانا – مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ نەگىزگى جادى. ەلىمىز ءۇشىن قۇندى تاريحي دەرەكتەر مەن ماتەريالداردىڭ دەنى كىتاپحانادا ساقتالادى. سوندىقتان كىتاپحانا ءىسىن دامىتۋعا بەي-جاي قاراۋعا بولمايدى.

كىتاپ وقىرمانعا قولجەتىمدى بولۋى كەرەك. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، مەن بىلتىر تۇركىستاندا وتكەن قۇرىلتايدا ەلىمىزدە تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيتىن زاماناۋي كىتاپحانا سالۋ تۋرالى ايتتىم. ونداي كىتاپحانالار كوپتەگەن ەلدە بار. مەنىڭ تاپسىرماممەن الماتىدا جانە استانادا كوپ ۇزاماي وسىنداي تاماشا عيماراتتار بوي كوتەرمەك. جالپى بۇل سالانى جەتىلدىرۋ ءۇشىن باسقا دا اۋقىمدى شارالاردى قولعا الۋ قاجەت».

قازاقستان – ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى!

«ءبىز بولاشاققا سەنىممەن قادام باسۋ ءۇشىن ءتول تاريحىمىزدىڭ اۋقىمى كەڭ ەكەنىن تولىق سەزىنىپ، مادەني مۇرامىزدى ساقتاپ، ونى دارىپتەۋىمىز قاجەت.

قازاقستان – ۇلى دالاداعى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. جەر جۇزىنە التىن وردا دەگەن اتپەن تانىلعان ايگىلى جوشى ۇلىسى ورتالىق ەۋرازيانىڭ بايتاق دالاسىنداعى ەڭ قۋاتتى مەملەكەت رەتىندە مويىندالعان. وسى ورتاعاسىرلىق دەرجاۆانىڭ گەوساياسي مۇراسى بىرقاتار ەۋرازيا مەملەكەتىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. ۇلىق ۇلىستىڭ جەرىندە سان الۋان ەتنوس جانە ءدىن وكىلدەرى ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءومىر ءسۇردى. ءتۇرلى مادەنيەتتەر ءوزارا استاسىپ، مەملەكەت قۇرۋ ءىسىنىڭ بىرەگەي ۇلگىسى قالىپتاستى.

جوشى اۋلەتى 6 عاسىر بويى ورتالىق ەۋرازيانىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي ىقپال ەتتى. ۇلان-عايىر اۋماقتا ءبىرتۇتاس وركەنيەت قۇرۋعا ۇمتىلدى. جوشى ۇلىسى ۇلى دالانى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ سان عاسىرلىق دامۋ باعدارىن ايقىنداپ وتىردى. ۇلىق ۇلىس مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەردى. ونىڭ ريم يمپەرياسىمەن ۇقساستىعى دا – وسىندا».

التىن وردا برەندىن جان-جاقتى جانە كەڭىنەن پايدالانۋ قاجەت!

«بيىل جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزى قالانعانىنا 800 جىل تولدى. بۇگىنگى جيىنىمىز دا وسى مەرەيلى بەلەسكە تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. مۇنىڭ زور سيمۆولدىق ءمانى بار. ءبىز استا-توك توي جاساۋعا ەمەس، سالماقتى زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. جوشى ۇلىسى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىك داستۇرىندە ايرىقشا ورىن الادى. ەلىمىزدىڭ وتكەنى، بۇگىنى مەن بولاشاعى ونىڭ تاريحي مۇراسىمەن تىعىز استاسىپ جاتىر. ەندەشە، التىن وردا تۋرالى حالىقارالىق ارەناداعى تۇسىنىك قازاقستانمەن تىكەلەي بايلانىستى بولۋى كەرەك.

جاقىندا التىن وردانىڭ تاريحى جانە ايگىلى تۇلعالارى تۋرالى كوپ سەريالى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءتيىستى جۇمىستار باستالدى. وعان شەتەلدىڭ تانىمال ماماندارى تارتىلىپ جاتىر. فيلم بەلگىلى حالىقارالىق پلاتفورمالار ارقىلى كورسەتىلۋى كەرەك. جالپى ەلىمىزدى الەمگە تانىتۋ ءۇشىن التىن وردا برەندىن جان-جاقتى جانە كەڭىنەن پايدالانۋ قاجەت. ونى تولىق زەرتتەۋ ءۇشىن تاباندى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. بۇل باعىتتا ءبىراز شارۋا اتقارىلدى. مەنىڭ باستاماممەن جوشى ۇلىسىن زەرتتەيتىن عىلىمي ينستيتۋت قۇرىلدى.

قازىر قازاقستاننىڭ جەتى تومدىق جاڭا اكادەميالىق تاريحىن جازۋ ءۇشىن ناقتى جۇمىس جاسالىپ جاتىر. وعان 250-دەن استام عالىم، سونىڭ ىشىندە 60 شەتەلدىك مامان جۇمىلدىرىلدى. اكادەميالىق باسىلىمنىڭ وسىنداي ۇلگىسىن ازىرلەۋ تاجىريبەسىندە العاش رەت جوشى ۇلىسىنا جەكە توم ارنالماق. ونى دايىنداۋعا رەسەيدىڭ كورنەكتى تاريحشىسى ۆاديم ترەپاۆلوۆ تا اتسالىستى.

وكىنىشكە قاراي، ول جاقىندا ومىردەن وزدى. بىراق ۆاديم ترەپاۆلوۆ وتە قۇندى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن ازىرلەپ، ونى كوپتومدىقتىڭ رەداكتسيالىق القاسىنا تابىستاپ كەتتى. بۇل – قازاقستان مەن رەسەيدىڭ تاريحي مەكتەپتەرى اراسىنداعى ءتيىمدى ىقپالداستىقتىڭ جارقىن كورىنىسى».

يۋنەسكو  مۇرالارى: رۋحاني ماڭىزى بار جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت!

«بىلتىر قازاقستان يۋنەسكو-نىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالار كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلاندى. مۇنداي مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. التىنەمەل جانە بارساكەلمەس يۋنەسكو مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزىلدى. رۋحاني ماڭىزى بار جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.

ەلىمىزدە قايتالانباس تابيعي جانە تاريحي مەكەندەر كوپ. وسىنداي تەڭدەسى جوق ورىنداردىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز بۇل – ءۇستىرت قورىعى. ونداعى تىلسىم تابيعات كورىنىستەرى تۋريستەردىڭ ەرەكشە قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزادى. شەتەلدىڭ تانىمال كاسىبي فوتوگرافتارى ونى سۋرەتكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن الىستان ارنايى كەلەدى.

بۇل جەردەگى تاعى ءبىر تاڭعاجايىپ مۇرا – جەراستى مەشىتتەرى. باتىس ايماقتا وسىنداي 20-دان استام مەشىت بار. تاريحي نىساندار ءارتۇرلى كەزەڭدە سالىنعان جانە ءبىر-بىرىنەن وزگەشە. مۇنىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىندە ەرەكشە داستۇرلەر بولعانىن جانە تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن كورسەتەدى. ءبىز ونىڭ ءبارىن مۇقيات ساقتاپ، جەر جۇزىنە تانىتۋىمىز قاجەت.

مەن ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ۇلتتىق كوميسسيامەن بىرلەسىپ، وسى نىسانداردى يۋنەسكو مۇرالارى تىزىمىنە قوسۋ جونىندەگى جۇمىستى باستاۋدى تاپسىرامىن».

***

«قازاقستاندى «تاڭبالى تاستار مەكەنى» دەپ بەكەر ايتپايدى. ەشكىولمەس جوتاسى – ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى پەتروگليفى ەڭ كوپ جەردىڭ ءبىرى. ارپاوزەن، قۇلجاباسى، ساۋىسقاندىق سايلارىندا كوپتەگەن تاريحي سۋرەت ساقتالعان. بۇل جادىگەرلەر – دالا وركەنيەتىنىڭ سان مىڭ جىلدىق شەجىرەسى.

سوڭعى جىلدارى قۇرىلىسقا قاجەت دەگەن جەلەۋمەن كەيبىر جادىگەرلەرىمىز ءبۇلىنىپ جاتىر. ءبىز تەڭدەسسىز تاريحي نىساندارىمىزدى جويۋعا جول بەرمەي، مۇقيات قورعاۋىمىز كەرەك. قۇزىرلى ورگاندارعا ءتيىستى شارا قابىلداۋدى تاپسىرامىن. قاجەت بولسا، زاڭناماعا وزگەرىس ەنگىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرعان ءجون».

***

«ءبىز باي تاريحي-مادەني مۇرالارىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ارحەولوگيا سالاسىندا ءتارتىپ ورناتۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدە كاسىبي ارحەولوگتار تاپشى، ارحەولوگيالىق قازبا جۇرگىزۋ ءۇشىن ليتسەنزيا بەرۋ ىسىندە شەشىمىن تاپپاعان تۇيتكىلدەر بار. Cونىڭ سالدارىنان قازاقستاندى ارحەولوگيا سالاسىنداعى كۇماندى ادامدار جايلاپ الدى. ولار قۇرىلىس فيرمالارىنا جەكەلەگەن جەر تەلىمدەرىنىڭ تاريحي-ارحەولوگيالىق ماڭىزى جوق دەگەن جالعان عىلىمي قورىتىندىلار بەرىپ ءجۇر. وسى قىزمەتى ءۇشىن قىرۋار اقشا الادى. ءدال سول سياقتى «قاراقشى-ارحەولوگتار» ماسەلەسى دە بار.

سوڭعى جيىرما جىل ىشىندە ەلىمىزدەگى اسا ماڭىزدى ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ كوبى ابدەن تونالدى. ءتىپتى، ەلىمىزدىڭ اۋماعىنان تابىلعان قۇندى جادىگەرلەردى قازاقستانداعى، شەتەلدەگى جەكە كوللەكتسيالاردان جانە الەمنىڭ ءارتۇرلى مۇراجايلارىنان كورەتىن بولدىق. بۇل ماسەلەنى شۇعىل قولعا الۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، ارحەولوگيا سالاسىنا قاتىستى زاڭداردى جەتىلدىرۋ، ليتسەنزيا بەرۋ ءىسىن رەتتەۋ جانە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن زاڭسىز جۇرگىزگەنى ءۇشىن جازانى كۇشەيتۋ قاجەت.

تاريحي-مادەني مۇرا ساناتىنا كىرەتىن نىساندارعا رەستاۆراتسيا جاساۋ ءىسىن رەتكە كەلتىرەتىن شارالاردى كۇشەيتكەن ءجون. تاريحي جادىگەرلەرىمىزدى شەتەل مۇراجايلارىنان قازاقستانعا قايتارۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋ دا ماڭىزدى. ونداي مۇمكىندىك بولماسا، ەلىمىزدەگى مۇراجايلارعا قويۋ ءۇشىن جادىگەرلەرىمىزدىڭ دالمە-ءدال كوشىرمەسىن جاساۋ كەرەك. ءارتۇرلى فراكتسيانىڭ وكىلى ءارى قۇرىلتاي مۇشەسى سانالاتىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى بۇل ماسەلەنى شەشۋگە كۇش-جىگەرىن سالادى دەپ سەنەمىن».

حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا قارا كيىنىپ ءجۇرۋ دەگەن اتىمەن بولماعان!

«ەندىگى ماسەلە – ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋ. مەن «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىمدا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن بۇكىل ەل بولىپ جاڭاشا اتاپ وتەتىنىمىزدى ايتتىم. جاقىندا وسىعان بايلانىستى ارنايى تۇجىرىمداما قابىلداندى. ارينە، بۇكىل الەم جۇرتشىلىعىمەن بىرگە قارسى الاتىن جاڭا جىل مەرەكەسىنەن باس تارتپايمىز. بىراق ءاز-ناۋرىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، مازمۇنىن بايىتا تۇسەمىز.

مىسالى، كورىسۋ كۇنىنەن باستالاتىن مەيرام كەزىندە ءار كۇننىڭ ءوز اتاۋى بولادى. سونىڭ ءبىرى ۇلتتىق كيىم كۇنى دەپ اتالادى. باسقا جۇرت قازاقتى كيىمىنەن تانيتىن بولۋى كەرەك. مەن بىلتىر اۋىزاشار بەرگەن كەزدە وسى ماسەلەگە ارنايى توقتالدىم. كەيبىر ءىرى كومپانيالار مەن وقۋ ورىندارى ۇلتتىق ناقىشتا كيىنۋ ءۇردىسىن ەنگىزىپ جاتىر. بۇل – وتە ورىندى باستاما، ونى قولداپ، اۋقىمىن كەڭەيتە تۇسكەن ءجون. اسىرەسە، قازىرگى تاڭدا مۇنداي قادامداردىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا. سەبەبى سوڭعى جىلدارى ەل ىشىندە قارا كيىنىپ، تۇمشالانىپ جۇرەتىن ادامدار پايدا بولعانى بارشاڭىزعا ءمالىم. ولار – بوتەن ەمەس، ءوز ازاماتتارىمىز.

حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا قارا كيىنىپ ءجۇرۋ دەگەن اتىمەن بولماعان. بۇل – ەلىكتەۋشىلىكتەن، اسىرە-دىنشىلدىكتەن تۋعان ءۇردىس. ءبىز سالت-داستۇرىمىزدەن اجىراماۋىمىز كەرەك».

بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ۇعىمدارىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزعا جاسالىپ جاتقان اشىق شابۋىل!

«راديكالدى نەوفيتتار حالقىمىزدىڭ سالتىندا جوق كيىم ۇلگىلەرى ارقىلى دا جات ءدىني يدەالداردى قوعامعا تاڭۋعا تىرىسىپ ءجۇر. بۇل ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ۇعىمدارىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزعا جاسالىپ جاتقان اشىق شابۋىل ەكەنى انىق.

ءبىز بابالارىمىزدىڭ سان مىڭجىلدىق ءدىني ءىلىمى مەن رۋحاني باعدارىنا ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك. ەلىمىزدىڭ رۋحاني دەربەستىگىن ساقتاپ، ونى نىعايتا تۇسەمىز دەسەك، تۇركى حالىقتارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – سۋننيتتىك باعىتتاعى حانافي ءمازھابىنا دەن قويۋىمىز قاجەت.

دۇنيەگە اقىل-پاراساتپەن قاراۋ جانە ەركىن ويلاۋ سەكىلدى حانافيزمگە ءتان قاسيەتتەر يسلام وركەنيەتىنىڭ قايتا ورلەۋىنە جول اشتى. سونداي-اق ءبىزدىڭ وڭىردە ونەر-عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە جانە ءال-فارابي سياقتى ۇلى ويشىلداردىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋىنا ىقپال ەتتى. يسلام ءدىنىنىڭ ۇلى دالا تورىندە تارالىپ، تامىر جايۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان، تۇركى الەمىندەگى سوپىلىق ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان قوجا احمەت ياساۋي مۇرالارىن تەرەڭ زەردەلەپ، دارىپتەۋگە دە ايرىقشا نازار اۋدارعان ءجون. بۇل ماسەلە بويىنشا ەڭ اۋەلى ءوز ەلىمىزدىڭ جانە شەتەلدىڭ عالىمدارىن شاقىرىپ، ارنايى سيمپوزيۋم وتكىزۋ قاجەت.

وسى ورايدا ياساۋي كەسەنەسىنە قاتىستى كونە جادىگەر تۋرالى ايتا كەتكىم كەلەدى. يسلام ەلدەرىندە ايگىلى ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ بەيىتى مىندەتتى تۇردە جاپقىشپەن جابىلادى. ماديناداعى مۇحاممەد پايعامباردىڭ قابىرى دە وسىلاي بۇركەلگەن. بۇل – يسلام وركەنيەتىنىڭ ءداستۇرى. ال قاسيەتتى تۇركىستانداعى ياساۋي قابىرىندە كوپتەن بەرى ارنايى جاپقىش جوق. تالاي زاماننان كەلە جاتقان كونە جاپقىشتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسى ءبىراز جىل بۇرىن باستالىپ، اياقسىز قالعان. مەن قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگانعا وسى قۇندى مۇرانى تەزىرەك ساپالى جوندەۋدەن وتكىزىپ، تاريحي ورنىنا قايتارۋدى تاپسىرامىن».

دەسترۋكتيۆتى ناسيحاتتارعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بالالار دا ىلەسىپ كەتىپ ءجۇر!

«ءبىز حالقىمىزدىڭ رۋحاني نەگىزىن قۇرمەتتەي وتىرىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلى ەل رەتىندەگى مارتەبەسىن كۇشەيتە ءتۇسۋىمىز كەرەك. قازاقستان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنە جانە قوعامدىق مورالىنا قايشى كەلمەيتىن ءدىني نانىم-سەنىمدەردىڭ، ءتۇرلى تانىمدار مەن ىلىمدەردىڭ بارىنە تۇسىنىستىكپەن قارايدى. بىراق ءبىز باتىستىڭ، يا بولماسا باسقا دا كوزقاراس يەلەرىنىڭ ىقپالىمەن ءتول مادەنيەتىمىزگە جات ءارى الەمنىڭ دۋاليستىك نەگىزىنە كەرەعار قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتە المايمىز، كەتپەيمىز دە!

دەسترۋكتيۆتى ناسيحاتتارعا ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى بالالار دا ىلەسىپ كەتىپ ءجۇر. سوندىقتان مۇنىڭ زارداپ-زالالى وتە زور بولۋى مۇمكىن. تارازى باسىندا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني جاعىنان ساۋ-سالاماتتى بولۋ ماسەلەسى تۇر. ءبىزدىڭ وسىعان قاتىستى ۇستانىمىمىزعا ساياسي احۋال دا، جەر جۇزىندە سانگە اينالعان جاڭا ۇردىستەر دە اسەر ەتە المايدى.

ءبىز ءداستۇرلى وتباسى قۇندىلىقتارىن تاباندى تۇردە ورنىقتىرا بەرۋىمىز قاجەت. يسلام قاعيدالارىن ورەسكەل بۇرمالاپ، قاتىپ قالعان دوگما رەتىندە قابىلدايتىن وتباسىلارداعى ايەلدەردى كەمسىتۋ، ءتىپتى قورلاۋ فاكتىلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون. مۇنداي وتباسىلاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىنە تولى XXI عاسىردىڭ ءومىر سالتىنا مۇلدە ۇيلەسپەيتىن سوراقى تىيىمدار مەن تارتىپتەرگە نەگىزدەلگەن. كەيبىر ادامدار ادەيى كەرى كەتۋدى قالاپ، ورتا عاسىرلارعا ءتان ەسكى تانىم-تۇسىنىك پەن ءىس-ارەكەتكە بوي ۇراتىن سياقتى كورىنەدى».

***

«ەلىمىزدە قىز الىپ قاشۋدى ۇلتتىق ءداستۇر ساناپ، ەل ىشىندە دارىپتەگىسى كەلەتىندەر بار. بۇل – مۇلدەم اقتاۋعا بولمايتىن زاڭسىزدىق، قاراڭعىلىق، ءتىپتى، ماسقارا تىرلىك. وركەنيەتتى قوعامدا ءار ازاماتتىڭ ابىرويى، قۇقىعى جانە بوستاندىعى باعا جەتپەس قۇندىلىق بولۋى كەرەك. سوندىقتان مۇنداي اقىلعا سىيمايتىن ارەكەتتەردى قاتاڭ سىنعا الۋ جەتكىلىكسىز. وعان قۇقىقتىق باعا بەرىلىپ، ءبىرجولا توسقاۋىل قويىلۋعا ءتيىس.

«ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار». اتا جولىن ساقتايمىز دەسەك، عاسىرلار بويى بابالارىمىز ۇستانعان اسىل ءدىنىمىزدى ساقتايىق. ءداستۇرلى يسلام – حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن تانىتاتىن باستى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى. ءبىز ونى بەرىك ۇستانۋ ارقىلى ەكسترەميزمگە جانە كەرتارتپالىققا قارسى تۇرا الامىز. جۇرتىمىزدىڭ وزىنە عانا ءتان ەرەكشەلىگى بار. ءبىز وسى مادەني كودىمىزدى ساقتاپ، بابالار جولىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك». 

ەلتاڭبا وزگەرە مە؟

«ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىز مەملەكەتتىك رامىزدەردە ايقىن كورىنىس تاپقان. مەن بىلتىر ايماقتاردىڭ نىشانىن، ياعني سيمۆوليكاسىن جۇيەلەپ، بىرىڭعاي ستاندارتقا كەلتىرۋ قاجەتتىگىن ايتتىم. نىشانداردان سول ءوڭىردىڭ ەرەكشەلىگىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ بولمىس-ءبىتىمى دە بايقالۋعا ءتيىس. قازىر وسى باعىتتا ناقتى جۇمىس جاسالىپ جاتىر. بۇعان ماماندار، ساراپشىلار جانە بەلسەندى ازاماتتار اتسالىسۋدا. سونىمەن قاتار ولار مەملەكەتتىك نىشاندارىمىزدى تۇگەل جاڭعىرتۋ تۋرالى پىكىر ايتىپ جاتقانىن بىلەمىن.

ءبىزدىڭ كوك تۋىمىزدا ءمىن جوق. وندا ەلىمىزدىڭ بىرەگەي بولمىسى ناقتى بەينەلەنگەن. ءانۇرانىمىز دا ناعىز ۇلتتىق رۋحتى پاش ەتەدى. قازاقتىڭ ءانۇرانى الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە شىرقالىپ ءجۇر. جاڭا جىلدى جاقىندارىمىزدىڭ ورتاسىندا انۇرانمەن قارسى الۋ جاقسى داستۇرگە اينالدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، ءانۇرانىمىزدىڭ ءسوزى دە، اۋەنى دە حالىقتىڭ جۇرەگىنە ابدەن ورنىققان.

ال ەلتاڭبامىزعا قاتىستى سىني پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. ونى كەڭەس زامانىنداعى گەربكە ۇقساتىپ جاتادى. تىم ەكلەكتيكالىق، كۇردەلى دەيدى. مۇنداي ويدى ەل ىسىنە بەي-جاي قارامايتىن بەلسەندى ازاماتتار عانا ەمەس، ماماندار دا ايتىپ ءجۇر. ورىندى پايىمدار ەسكەرۋسىز قالماۋى كەرەك.

ورتاق كەلىسىمگە كەلگەن جاعدايدا ارناۋلى كوميسسيا قۇرۋعا بولادى. بۇل كوميسسيا ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىرىپ، قوعامدىق تالقىلاۋ وتكىزەدى. سوسىن قازاقستاننىڭ جاڭا ەلتاڭباسىنىڭ جوباسىن جاساۋعا اشىق بايقاۋ جاريالانادى».

***

«ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋمەن قاتار، ەل قورعاعان ەرلەردىڭ ەسىمىن جادىمىزدا جاڭعىرتۋ دا ماڭىزدى. قازىر كوپتەگەن مەملەكەتتە وتكەن كۇننىڭ ەلەۋلى وقيعالارىنا قاتىستى كوزقاراستار اقپاراتتىق جانە ساياسي ويىننىڭ قۇرالىنا اينالىپ بارادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەسكى شەجىرەگە اينالعان سايىن تاريحي جانە اسكەري تاقىرىپتاعى الىپ-قاشپا اڭىز اڭگىمەلەر كوبەيە ءتۇستى. قازاقستان ارقاشان تاريحي شىندىقتىڭ جانە ادامزات جىلناماسىنداعى ەڭ قاندى قاساپ تۋرالى شىنايى كوزقاراستىڭ ساقتالعانىن قالايدى.

كەلەسى جىلى الەمدە ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعى كەڭىنەن اتاپ وتىلەدى. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ مۇشەسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ەدىل جاڭبىرشين دۇرىس ايتتى، ايتۋلى داتانى مەرەكەلەۋگە دايىندىقتى قازىردەن باستاۋىمىز كەرەك.

سوڭعى جىلدارى مەملەكەتىمىز تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە باسا ءمان بەرىپ وتىر. «ءتول شەجىرەمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن» اشۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جاسالىپ جاتىر. وتكەندى سارالاپ، وعان شىنايى باعا بەرۋدىڭ ماڭىزى زور. سول ءۇشىن مۇراعات ماتەريالدارىن مۇقيات زەرتتەۋ قاجەت.

وسى ورايدا «قازاقستاننىڭ قاھارمان مايدانگەرلەرى» جوباسىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. جوباعا قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، ءماجىلىس دەپۋتاتى، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ مۇشەسى باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆ جەتەكشىلىك ەتەدى. زەرتتەۋشىلەر بۇل جۇمىسپەن وتىز جىل بويى تاباندى تۇردە اينالىسىپ كەلەدى. وسى كەزەڭدە قازاقستاننان شىققان جاۋىنگەرلەردىڭ تاعدىرى مەن ەرلىگى تۋرالى 56 توم ەڭبەك جارىق كوردى. ونىڭ 6 تومى مايدان شەبىندە بولعان ايەلدەرگە ارنالعان».

***

«جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىنا وراي زەرتتەۋلەر تىڭ قارقىنمەن جالعاسادى دەپ سەنەمىن. سۇراپىل سوعىس كەزىندەگى اعا بۋىننىڭ وشپەس ەرلىگى مەن ەرەن ەڭبەگىن ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتۋ وتە ماڭىزدى. مەملەكەت بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرا بەرەدى. مالىك عابدۋللين، سابىر راحيموۆ، ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆا جانە باسقا دا باتىرلاردىڭ ەسىمى ەلدى مەكەندەرگە، ءتۇرلى نىساندارعا، كوشەلەرگە بەرىلگەن.

ۋچيليششەلەردى، اۆياتسيا بازالارىن جانە اۋەجايلاردى باتىر قىراندارىمىزدىڭ ەسىمىمەن اتاۋ داستۇرگە اينالدى. مىسالى، اقتوبەدەگى اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى تالعات بيگەلدينوۆتىڭ اتىمەن اتالادى. قاراعاندىداعى اۆياتسيا بازاسىنا نۇركەن ءابدىروۆتىڭ، اتىراۋداعى حالىقارالىق اۋەجايعا حيۋاز دوسپانوۆانىڭ ەسىمى بەرىلگەن.

بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت. وسى ورايدا، مايدان شەبىندە ەرەكشە قاھارماندىعىمەن دارالانعان ايگىلى ۇشقىش، كەڭەس وداعىنىڭ ەكى مارتە باتىرى سەرگەي لۋگانسكيدىڭ ەرلىگى لايىقتى باعالانۋعا ءتيىس. الماتىنىڭ ءبىر كوشەسى وسى قالادا تۋعان داڭقتى ۇشقىشتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. قازاقستان اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ تالدىقورعانداعى اۋە بازاسىن دا سەرگەي لۋگانسكيدىڭ اتىمەن اتاعان ءجون دەپ سانايمىن.

سونداي-اق ءبىز كەزىندە ەرلىگى ەلەنبەي قالعان باتىرلارىمىزعا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋدى يگى داستۇرگە اينالدىردىق. ەڭ جوعارعى اسكەري اتاق 2022 جىلى مارقۇمدار تولەۋعالي ابدىبەكوۆكە، الەكساندر نەسميانوۆقا جانە ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆكە بەرىلدى. ال 2023 جىلى ءجۇز جاساعان اقساقالدارىمىز ابدىعالي قايمولدين مەن يۆان گاپيچ وسى مارتەبەلى اتاققا يە بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى باتىرلاردىڭ ەرلىگى – بۇگىنگى جانە بولاشاق وتان قورعاۋشىلار ءۇشىن شىنايى ۇلگى-ونەگە».

***

«ەلىمىزدىڭ جىلناماسىنا ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلعان باتىرلارىمىز از ەمەس. مەن حالقىمىزدىڭ وسىنداي ءۇش داڭقتى پەرزەنتىنە جەكە توقتالعىم كەلەدى. مايدانعا ۆزۆود كومانديرى رەتىندە اتتانعان ساعادات نۇرماعامبەتوۆ سوعىستى بەرلين تۇبىندە باتالون كومانديرى بولىپ اياقتادى. سۇراپىل سوعىستىڭ بارلىق قيىندىعىن كورگەن ول تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى بولدى. ايرىقشا قولباسشىلىق قابىلەتىمەن اتى اڭىزعا اينالعان تاعى ءبىر تۇلعا – باۋىرجان مومىشۇلى. ول مايدان شەبىندەگى ەڭ قيىن شايقاستارعا قاتىستى، باتالون، پولك، ديۆيزيا باسقاردى. ونىڭ قورشاۋدان شىعۋ ءتاسىلى كەيىن سوعىس ونەرىنە «مومىشۇلى ءسپيرالى» دەگەن اتاۋمەن ەندى. راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ وشپەس ەرلىگى دە بۇگىندە ەش تالاس تۋدىرمايدى. ول – العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ رەيحستاگقا تۋ تىككەن باتىر.

مەن بىلتىر ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتىرىسىندا بىرقاتار وردەندەردى كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ اتىمەن اتاۋ تۋرالى ايتقانىمدى بىلەسىزدەر. مۇنداي تاجىريبە كوپتەگەن ەلدە بار. بۇل وتانشىلدىقتى جانە ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى. قازىر مەملەكەتتىك ناگرادالار جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قولعا الىندى. بۇل جۇمىسپەن رەسپۋبليكالىق كوميسسيا اينالىسىپ جاتىر.

ەلىمىزدە اسكەري جانە كۇشتىك قۇرىلىم قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان «ايبىن» وردەنى بار. وسى مارتەبەلى وردەننىڭ ءتۇرلى دارەجەسىن ساعادات نۇرماعامبەتوۆتىڭ، باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ جانە راقىمجان قوشقارباەۆتىڭ ەسىمىمەن اتاعان ءجون دەپ سانايمىن. بۇل تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام بولماق. سول ارقىلى قاھارماندارىمىزدىڭ ەرلىگىن ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتامىز. بۇل باستاما وسى ماراپاتتىڭ مازمۇنىن بايىتا تۇسەدى. حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنە ءتان ەرلىك رۋحى وسى وردەندەردىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتەدى. سونداي-اق ناگرادا يەگەرلەرىنە وتانىمىزعا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە ەرەكشە جىگەر بەرەدى. مەن بۇعان كامىل سەنەمىن».

***

«كەلەسى ماسەلە. ءبىز جاقسىلىققا جەتەمىز دەسەك، جاعىمسىز ادەتتەردەن ارىلۋىمىز كەرەك. جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنە ءبىلۋىمىز قاجەت. ياعني، شىن مانىندە وزىق ۇلت بولۋ ءۇشىن جاقسىلىققا ۇمتىلۋمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە كەدەرگى بولاتىن جامان ادەت، جاعىمسىز قىلىق جانە قاۋىپتى كەسەلدەن قۇتىلۋىمىز كەرەك. بۇل – ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ جولىنداعى وتە ماڭىزدى قادام.

ۇلى اباي «بەس نارسەدەن قاشىق بول، بەس نارسەگە اسىق بول» دەگەن. بۇل – ارينە، ەشقاشان ەسكىرمەيتىن، ءمان-ماڭىزىن جوعالتپايتىن وسيەت. بىراق ءار زاماننىڭ وزىنە ءتان سىن-قاتەرلەرى بار.

جاھاندانۋ ۇردىسىنە، جاڭا تەحنولوگيانىڭ دامۋىنا جانە باسقا دا سەبەپتەرگە بايلانىستى قوعامعا قاۋىپتى جاڭا كەسەلدەر پايدا بولدى. اسىرەسە، ءبىز مىناداي بەس كەسەلمەن بۇكىل ەل بولىپ كۇرەسىپ، ءبىرجولا توسقاۋىل قويۋىمىز كەرەك.

الدىمەن، ەسىرتكى ساۋداسى، سونىڭ ىشىندە سينتەتيكالىق ەسىرتكى اينالىمى. وكىنىشكە قاراي، بۇل ىندەت جاپپاي بەلەڭ الىپ بارادى. تەك بىلتىردىڭ وزىندە ەسىرتكىگە قاتىستى 7,5 مىڭنان استام قىلمىس انىقتالدى. زاڭسىز اينالىمنان 41 توننا ەسىرتكى الىندى. ناشاقورلىق، اسىرەسە، بالالار اراسىندا تەز تارالىپ، جاستارىمىز ۋلانىپ جاتىر. ەسىرتكىمەن كۇرەس بەلسەندى جۇرگىزىلمەسە، ەرتەڭ ءبارى كەش بولۋى مۇمكىن.

قازىر ەسىرتكى ساتقان قىلمىسكەر قاتاڭ جازاعا تارتىلادى. مەنىڭ ۇسىنىسىم: ەسىرتكى زاتتارىن وندىرەتىن ادامداردىڭ جازاسىن بارىنشا قاتايتۋ كەرەك. ونى ەڭ اۋىر قىلمىستارعا تەڭەستىرۋ قاجەت. پارلامەنتتى بۇل باستامانى قولداۋعا شاقىرامىن».

***

«مەن بىلتىرعى قۇرىلتايدا بالالار مەن جاستاردىڭ دەنساۋلىعىنا، ياعني تۇتاس ۇلتتىڭ بولاشاعىنا وراسان زور زيان كەلتىرىپ جاتقان «ۆەيپتەردىڭ» تارالۋىنا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتتىم. قازىر پارلامەنتتە ۆەيپتەردى ەلگە اكەلگەن، ونى وندىرگەن جانە تاراتقان ادامداردى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدى كوزدەيتىن زاڭ جوباسى قارالىپ جاتىر. بۇل قادام بۇگىندە سانگە اينالعان وسى ءبىر قاۋىپتى كەسەلدىڭ تارالۋىن ەداۋىر شەكتەپ، بەتىن قايتاراتىنىنا سەنىمدىمىن.

سونداي-اق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. بۇل – ۇلت ساۋلىعىنا دا، ەلىمىزدىڭ ابىروي-بەدەلىنە دە كەسىرىن تيگىزەتىن ادەت. ءبىز وركەنيەتتى ەل بولامىز دەسەك، ودان تولىق ارىلۋىمىز كەرەك.

سول سياقتى تاعى ءبىر قاۋىپتى كەسەل – لۋدومانيا، ياعني قۇمارپازدىق. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراساق، 400 مىڭعا جۋىق ازامات – بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن كازينولاردىڭ تۇراقتى كليەنتى. بۇل – تۇتاس ءبىر قالانىڭ حالىق سانىنا پارا-پار كورسەتكىش. شىن مانىندە، لۋدومانيا – بەيبىت كۇندە ەلدىڭ شىرقىن بۇزىپ جاتقان قاتەر. سونىڭ كەسىرىنەن تالاي شاڭىراق شايقالدى. تالاي ازامات زاڭ بۇزىپ، قىلمىسقا ۇرىندى. قۇمار ويىن ءۇشىن قارىزعا باتىپ، وزىنە قول جۇمساعان جاندار تۋرالى حابارلار، وكىنىشكە قاراي، كۇن سايىن تاراپ جاتادى. بۇل دەرت جاس ۇرپاققا وتە ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. ونلاين-ويىندار بالالاردىڭ كۇندەلىكتى ەرمەگىنە اينالىپ بارادى. قۇزىرلى ورگاندار بىلتىر ينتەرنەت-كازينونىڭ بەلگىسى بار 4 مىڭنان استام سايتتى بۇعاتتادى».

***

«ءبىز ناشاقورلىققا جانە ەسىرتكى بيزنەسىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن كەشەندى جوسپار قابىلدادىق. ۇكىمەت لۋدومانيامەن كۇرەسكە قاتىستى ءدال سونداي جوسپار قابىلداۋى كەرەك. قۇمارپازدىققا زاڭ جۇزىندە شەكتەۋ قويۋ قاجەت. «Amanat» پارتياسى فراكتسياسىنىڭ باستاماسىمەن وسى ماسەلە بويىنشا ءتيىستى زاڭ جوباسى ازىرلەندى. پارلامەنتتە قارالىپ جاتقان سول جوبانى وسى سەسسيانىڭ سوڭىنا دەيىن قابىلداۋ قاجەت.

ءبىز جاستاردىڭ قۇمار ويىنعا سالىنىپ، ارزان تابىسقا ۇمتىلۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ادال ەڭبەكپەن تاپقان تابىس قانا بەرەكەلى بولادى».

***

«تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق، بۋللينگ پەن اگرەسسيا دا قازىرگى ۋاقىتتاعى قاتەرلى ءۇردىس. اشىعىن ايتساق، قوعامدا قاتىگەزدىك كۇشەيىپ بارادى. بىرەۋگە ءتىل تيگىزىپ، ار-نامىسىن تاپتاپ، ءتىپتى، ۇرىپ-سوعۋعا دايىن تۇراتىندار از ەمەس.

جەدەل جاردەم جانە قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋشىلەرىنە شابۋىل جاسالعانىن بىلەسىزدەر. ادامعا الىمجەتتىك كورسەتۋ، قورلاۋ دۇرىس ەمەس. مۇنداي تەرىس ارەكەتتەرگە كوز جۇما قاراۋعا بولمايدى. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى». سوندىقتان ءبىز وسى قوعامدىق دەرتتى جاسىرماي، اشىق ايتۋىمىز كەرەك.

ازاماتتارىمىز ۇيدە دە، تۇزدە دە ءوزىن قاۋىپسىز سەزىنۋگە ءتيىس. ءبىر سوزبەن، قاۋىپسىز ورتادا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. زاڭ مەن ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالۋعا ءتيىس، ياعني قوعامدا زاڭ ۇستەمدىگى بولۋى قاجەت. ەڭ باستىسى، ءبىز مەيىرىمدى ءارى مادەنيەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋىمىز كەرەك.

تاعى ءبىر كەسەل، بۇل – ۆانداليزم. وكىنىشكە قاراي، قوعامدىق مۇلىكتەن باستاپ، مىڭجىلدىق مادەني مۇرالارعا دەيىن – ءبارىن جاپپاي ءبۇلدىرۋ كەيىنگى كەزدە ادەتكە اينالعان. بۋرابايداعى جۇمباقتاستى، باياناۋىلداعى كەمپىرتاستى قاراڭىزدار. ەڭ جاۋھار جەرلەرىمىزدىڭ سۇلۋلىعى شيمايدىڭ استىندا قالىپ جاتىر. ۇيدەگى ءليفتىنى، اۋلاداعى ويىن الاڭىن، كوشەدەگى ايالدامانى قيراتۋدىڭ قانداي قيسىنى بار؟! مۇنىڭ ءبارى – بارىپ تۇرعان تارتىپسىزدىك، مادەنيەتسىزدىك.

وركەنيەتتى ەلدىڭ ءاربىر ازاماتى قوعام مۇلكىن ءوز مۇلكىندەي قورعاۋى كەرەك. دۇنيە جۇزىندە، ناقتى ايتقاندا، جاپونيادا، وڭتۇستىك كورەيادا، قىتايدا، سينگاپۋردا جاعىمدى مىسالدار كوپ، وسى ەلدەر كوپكە ۇلگى بولىپ وتىر. ال ءبىز نەگە ولاردان كەم بولۋىمىز كەرەك؟».

***

«كەلەسى تۇيتكىل – ىسىراپشىلدىق. شىن مانىندە، ىرىستىڭ باستاۋى – ۇنەمشىلدىك. دامىعان ەلدەردە جارىق پەن سۋعا دەيىن ۇنەمدەپ پايدالانۋ جوعارى دەڭگەيدەگى قوعامدىق مادەنيەتكە اينالعان. ال بىزدە بۇعان مۇلدە كەرەعار جاعداي قالىپتاسقان. ميلليونداعان ادامنىڭ ىسىراپشىلدىعى بۇكىل ەلدىڭ بايلىعىن جەلگە ۇشىرادى. مىسالى، سۋ ماسەلەسى.

بىزدە سۋدى ۇنەمدەۋگە بايلانىستى قالىپتاسقان ءداستۇر جوق. ونى اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك. ال سۋ بولاشاقتىڭ بايلىعى ەكەنىن بۇكىل الەم مويىندايدى. بۇل – قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلە. سەبەبى ەلىمىزدە سۋ تاپشىلىعى پايدا بولدى.

بىزدە ماتەريالدىق قانا ەمەس، رۋحاني ىسىراپشىلدىق تا بار. ءوزىڭدى، ەلىڭدى دامىتۋعا قاجەتتى قانشاما التىن ۋاقىت ونبەيتىن داۋ-دامايعا، ەش پايداسى جوق ىسكە جۇمسالىپ جاتىر. ارقايسىمىز ۇنەمشىل ءارى ۇقىپتى بولساق، ەلىمىزدىڭ بەرەكەسى ارتا تۇسەر ەدى. ۇرپاقتىڭ ساناسىنا وسىنى سىڭىرە بەرۋىمىز قاجەت. وسى دەرتتىڭ بارىنەن تۇبەگەيلى ارىلساق، ۇلتىمىزدىڭ ساپاسىن جاقسارتامىز، ونى مۇلدە جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەمىز.

قوعامعا قاۋىپتى كەسەلدەرمەن كۇرەسۋگە زيالى قاۋىم، اقپارات قۇرالدارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، بارلىعى ءبىر كىسىدەي جۇمىلۋى كەرەك. مۇنى ءاربىر ازاماتتىڭ جانە بۇكىل قوعامنىڭ مىندەتى دەپ ءتۇسىنۋ قاجەت. سەبەبى بۇل – ۇلتتىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ماسەلە».

***

«كەلەسى ماسەلە. ۇلتتىق قۇرىلتايدا ءبىز مادەني-گۋمانيتارلىق سالانىڭ جانە يدەولوگيانىڭ جاڭا باعدارىن ايقىندايمىز. وسىنىڭ ءبارى ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدى نىعايتۋ جانە ەلىمىزدى قارقىندى دامىتۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى. دەگەنمەن، وزگەرىستەردىڭ باستى ماقساتى – حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋ. سونداي-اق ءار ازاماتتىڭ جان-جاقتى دامۋىنا جاعداي جاساۋ.

وسىعان وراي ەكونوميكانى دامىتاتىن جاڭا مۇمكىندىكتەردى ۇنەمى ىزدەپ وتىرۋ كەرەك. بىزگە اجەپتاۋىر مۋلتيپليكاتيۆتىك ناتيجە بەرەتىن جوبالار قاجەت. سول ءۇشىن ۇكىمەتكە بيىل اۋقىمدى ءتورت ينفراقۇرىلىمدىق باستامانى جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىرامىن.

ەڭ الدىمەن قازىر جۇمىس ىستەپ تۇرعان 55 جىلۋ ورتالىعىن تولىعىمەن جوندەۋ قاجەت. ۇزىندىعى كەمىندە 6,5 مىڭ شاقىرىم بولاتىن ينجەنەرلىك جۇيەنى جاڭعىرتۋ كەرەك. بۇل قادام ازاماتتار مەن كاسىپكەرلەرگە كورسەتىلەتىن كوممۋنالدىق قىزمەتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

باسپانا – جۇرتتىڭ تۇرمىس ساپاسىن تانىتاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى كورسەتكىش. بيىل 1 ناۋرىزدان باستاپ ىسكە قوسىلعان «وتاۋ» يپوتەكالىق باعدارلاماسى ەل ىشىندە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ وتىر. بۇعان قوسا اۋىل جانە اۋدان ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارىنا ارنالعان جاڭا تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىن قولعا الۋ كەرەك. بۇل رەتتە الەۋمەتتىك تۇرعىدا وسال توپتاعى جاندار ءۇشىن نەسيە ءوسىمى 7 پايىزدان اسپاۋى قاجەت. سونىمەن قاتار ساتىپ الۋ قۇقىعىمەن جالعا بەرىلەتىن باسپانا سانىن بىرنەشە ەسە كوبەيتۋدى ۇكىمەتكە تاپسىرامىن.

جەڭىلدەتىلگەن جاڭا يپوتەكانىڭ ەنگىزىلۋى جانە جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇيدىڭ كوپتەپ سالىنۋى قۇرىلىس قارقىنىن ارتتىرادى. قۇرىلىس سالاسىندا ءجۇز مىڭداعان وتانداسىمىز ادال ەڭبەك ەتىپ ءجۇر. ەڭ باستىسى، بۇل باعدارلاما باسپاناعا مۇقتاج كوپتەگەن ادامنىڭ ءۇي الۋىنا جول اشادى».

***

«جول سالۋ جانە ونى جوندەۋ جۇمىستارى دا ەكونوميكانىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەدى. مۇنداي شارالار كەمىندە 12 مىڭ شاقىرىم اۆتوكولىك جولىن قامتيدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلدى-مەكەندەرگە كولىكپەن قاتىناۋ ەداۋىر جەڭىلدەيدى. ازاماتتاردىڭ بارىس-كەلىسى جاندانىپ، بيزنەستىڭ بەلسەندىلىگى ارتادى.

بۇدان بولەك، ۇكىمەت گاز تارتىلعان ەلدى مەكەندەردىڭ سانىن بارىنشا ارتتىرۋعا جانە 1700 شاقىرىم گاز جەلىسىن جاڭعىرتۋعا ءتيىس. بۇل 300 مىڭنان استام ادامدى كوگىلدىر وتىنمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ينفراقۇرىلىمدىق باستامالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا جەرگىلىكتى بيزنەس پەن وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ مۇمكىندىگىن تولىق ىسكە جاراتۋ قاجەت.

ەكونوميكانى دايەكتى دامىتۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ باسەكەدەگى ارتىقشىلىقتارىن تۇگەل پايدالانۋ كەرەك. قازاقستاندى ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى نەگىزگى ترانزيتتىك حابتىڭ بىرىنە اينالدىرۋ ءۇشىن باتىل قادامدار جاساۋعا ءتيىسپىز. تاياۋدا ءبىز سيان قالاسىندا كولىك-لوگيستيكا ورتالىعىن ىسكە قوستىق. قازاقستان مەن قىتاي بولاشاعى زور بۇل جوبانى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اتتى جاھاندىق باستاما اياسىندا بىرلەسىپ جۇزەگە اسىردى. ءدال وسى اپتادا ازەربايجانعا سيان قالاسىنان العاشقى كونتەينەر پويىزى كەلىپ جەتتى. جاڭا لوگيستيكا ورتالىعى ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارى ارقىلى تاسىمالداناتىن جۇك كولەمىن ەداۋىر ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى».

***

«ءبىز ەلىمىزدىڭ اۋماعى ارقىلى وتەتىن كولىك دالىزدەرىن بىرتىندەپ دامىتىپ، سىرتقى ساۋدا اينالىمىنىڭ ۇلعايۋىنا بارىنشا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن لوگيستيكا ورتالىقتارى مەن قويمالار سالىپ، تەمىر جول قۇرىلىسىنىڭ قارقىنىن ارتتىرامىز. سونداي-اق تەڭىز تاسىمالىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتىپ، وزگەرتۋگە ىڭعايلى تاريف ساياساتىن جۇرگىزەمىز. مۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ تۇرعان جەرىن بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن سالاسىن دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى.

بولاشاعى زور تاعى ءبىر باعىت – IT-تەحنولوگيالار. قازاقستاندا وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن سۋپەركومپيۋتەر جاساپ، جاڭا داتا-ورتالىقتى ىسكە قوسۋ جوسپارلانعان. ءبىز كاسپي تەڭىزىنىڭ ءتۇبى ارقىلى تالشىقتى-وپتيكالىق بايلانىس جەلىسىن سالۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇل جوبا ەۋروپا مەن ازيا اراسىندا تاعى ءبىر تسيفرلى ءدالىز ورناتۋعا جول اشادى.

مەن جاقىندا «قازاقستان تەمىر جولى» كومپانياسىنىڭ يننوۆاتسيا ورتالىعىندا بولدىم. ورتالىق قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، شىعىنداردى ازايتۋعا مۇمكىندىك بەتەتىن وزىق تەحنولوگيا وسى سالاعا ەنگىزىلىپ جاتىر. بۇل جۇمىسقا ەلىمىزدىڭ جانە شەتەلدىڭ بىلىكتى IT-ماماندارى جۇمىلدىرىلدى. تەمىر جولدىڭ وتكىزۋ قابىلەتىنىڭ ارتۋى، جانار-جاعار مايدىڭ ۇنەمدەلۋى جانە كومپانيا تابىسىنىڭ كوبەيۋى – تسيفرلاندىرۋ ءىسىنىڭ ناقتى ءارى كوزگە كورىنەتىن ناتيجەسى. تسيفرلى ەكوجۇيەنى وسىلاي قالىپتاستىرۋ كەرەك. ۇكىمەت وسى جۇمىستىڭ اۋقىمىن كەڭەيتىپ، ونى ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىنا ەنگىزۋگە ءتيىس».

***

«تاعى ءبىر ماسەلە – بيۋدجەت قارجىسىن ۇنەمدەۋ. ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى ءاردايىم باستى نازاردا ۇستاۋعا ءتيىس. قازىر بيۋدجەتتىڭ كىرىسى مەن شىعىسى قايتا قارالىپ جاتىر. قارجىنى وڭدى-سولدى جۇمساۋعا بولمايدى، بۇل – اقيقات. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ بيۋدجەتىن تەكسەرىپ وتىرماسا، شىعىستارى ۇلعايا بەرەدى. مۇنى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋ كەرەك. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن. قاراجات ەڭ قاجەت جوبالارعا، ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمسالۋى قاجەت.

مەن بۇگىن تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەگە قاتىستى ويىمدى ورتاعا سالعىم كەلەدى. ءبىز سوڭعى جىلدارى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرمىز. باستى ماقسات – ەلىمىزدى ايماقتاعى اشىق نارىقتىق ەكونوميكاسى بار ماڭىزدى ورتالىققا اينالدىرۋ. وسى ورايدا ۇلتتىق بۋرجۋازياعا زور مىندەت جۇكتەلەدى.

مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا تۋرالى وي-تۇجىرىمدى وسىدان 24 جىل بۇرىن داۆوس ەكونوميكالىق فورۋمىندا اتاپ ءوتتىم. بۇل جەردە ۇلتتىق دەگەن ءسوز كاسىپكەردىڭ ۇلتىنا ەمەس، ونىڭ ازاماتتىق سانا-سەزىمىنە قاتىستى ايتىلىپ وتىر. ياعني، ەلىمىزگە قوعام الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەتىن جانە قازاقستاندى دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوساتىن ۇلتتىق بۋرجۋازيا كەرەك».

***

«مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ءاربىر ماسەلەنى اشىق تالقىلاۋعا دايىنمىن.

وزدەرىڭىزگە ءمالىم، كاسىپكەرلەرىمىزبەن ۇنەمى كەزدەسىپ جۇرەمىن. بيزنەس وكىلدەرى بەلگىلى ءبىر سالاداعى ساياساتتى جەتىلدىرۋگە قاتىستى ستراتەگيالىق باستاما كوتەرەدى دەپ سەنەمىن. ولار ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالاسىن دامىتۋ تۋرالى ناقتى ۇسىنىس ايتادى دەپ ۇمىتتەنەمىن.

الايدا، كەيبىر كاسىپكەرلەر الدىمەن ەلدىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ ماسەلەسىن ايتىپ قالۋعا تىرىسادى. ءتىپتى، بيزنەس-جوباسىنا قولداۋ كورسەتۋدى، وزىنە جەڭىلدىك بەرۋدى سۇرايدى. سول ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا تاپسىرما بەرۋىمدى وتىنەدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، باياعى، ۇيرەنشىكتى جولىمەن جۇرگىسى كەلەدى. ءوز مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قويىپ، جەكە ماسەلەسىن مەملەكەت ەسەبىنەن شەشۋگە ۇمتىلادى.

باسقا جۇرتقا قاراڭىزدار. كوپتەگەن ەلدىڭ، ءتىپتى، كورشى ەلدەردىڭ وزىندە ءىرى كاسىپكەرلەر مەملەكەتكە الاقان جايمايدى. كەرىسىنشە، تۋعان ەلىن دامىتۋعا ءوز ەركىمەن قىرۋار قارجى جۇمسايدى. وسى ەلدە كاسىبىن جاساپ، بايىعان ادامدار قارا باسىنىڭ عانا ەمەس، ەلدىڭ دە قامىن ويلاۋعا ءتيىس دەپ سانايمىن. ولار جەكە مۇددەسىن قوعام مۇددەسىمەن ۇيلەستىرە ءبىلۋى قاجەت».

***

«ەلگە جاناشىر ىسكەر ازاماتتار بىزدە دە از ەمەس. مۇنداي ازاماتتار قوعامعا قاجەتتى كوپتەگەن جوباعا قارجى سالىپ، يگى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا ءجۇر. قايىرىمدىلىق جانە ۆولونتەرلىك باستامالارعا دەمەۋشىلىك جاساپ كەلەدى. مەملەكەت تە وتانشىل ازاماتتاردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتىپ، ولارعا قولداۋ كورسەتەدى.

ارينە، ايماقتاردا ءوز قارجىسىنا مەشىت سالعان كاسىپكەرلەردىڭ نيەتى ءتۇزۋ، ونى تۇسىنۋگە بولادى. الايدا، جاڭا مەكتەپ، جاتاقحانا، اۋرۋحانا، كىتاپحانا، مۇراجاي نەمەسە سپورت سارايىن تۇرعىزۋ الدەقايدا ماڭىزدىراق. مۇنىڭ ساۋابى مول. كەيىنگى ۇرپاق تا وسىنداي يگى ىستەرگە العىس ايتارى انىق.

بيزنەس وكىلدەرى بارلىق سالادا بەلسەندى بولۋى قاجەت. مۇقتاج جاندارعا قولىنان كەلگەنشە كومەك كورسەتىپ، ءاردايىم الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك تانىتۋى كەرەك. سوندا عانا، شىن مانىندە، جاڭا ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسادى دەپ ايتا الامىز. ءدال وسىنداي ۇلتتىق بۋرجۋازيا وكىلدەرى باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكا قۇرۋعا جانە حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋگە قاشاندا دايىن بولادى».

***

«ءبىزدىڭ ناقتى قۇندىلىقتارىمىز بولماسا، دامۋ جولىندا تىڭ سەرپىلىس جاساۋىمىز جانە كوشباسشى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىمىز نەعايبىل. جاڭا عانا بالا قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل دينارا زاكيەۆا حالىقارالىق تاجىريبەدەن مىسال كەلتىرە وتىرىپ، جالپىۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن بەكىتۋدى ۇسىندى. تالقىلاۋ بارىسىندا ديحان قامزابەكۇلى، مۇرات ابەنوۆ، شايماردان نۇرىموۆ جانە باسقا دا قۇرىلتاي مۇشەلەرى وسى يدەيانى ايتقانىن بىلەمىن.

مەن قوعامدا جاڭا ەتيكا قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. الايدا، ازاماتتارعا قانداي دا ءبىر قۇندىلىقتى كۇشپەن تاڭۋ قيىن، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس دەۋگە بولادى. ساياسي رەفورمالار زاڭدارعا تۇزەتۋ ەنگىزۋ، ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىس جاساۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

بىراق قوعامدىق ەتيكاعا كەلگەندە، زاڭداردى وزگەرتۋ جەتكىلىكسىز. بارىنشا مۇقيات بولۋدى تالاپ ەتەتىن بۇل شارۋاعا ۇلتتىق قۇرىلتاي مۇشەلەرى دە بەلسەنە اتسالىسا الار ەدى. جاسامپازدىق رۋحىنىڭ قوعامدا تەرەڭ ورنىعۋى، ەسكىرگەن قاساڭ قاعيدالار مەن ەل ىشىنە ىرىتكى سالاتىن جاعىمسىز ارەكەتتەردىڭ كەلمەسكە كەتۋى وتە ماڭىزدى.

زيالى قاۋىمنىڭ كەيبىر وكىلدەرى، ءتىپتى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر دە ورىنسىز بايبالام سالىپ، اينالاسىن سىناپ-مىنەۋدى ادەتكە اينالدىردى. مۇنى دوعارۋ كەرەك. قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاعاندا بايىپتى بولعان ءجون. ۇنەمى ارتقا قارايلاپ، وتكەن كۇنگە وكپە ارتا بەرۋگە بولمايدى.

الەم قاۋىمداستىعىندا لايىقتى ورنىن يەلەنۋدى قالايتىن ۇلت ءوزىن وزگەلەردەن كەم سەزىنۋدەن جانە الەۋەتىن السىرەتەتىن جالعان تۇسىنىكتەردەن ارىلىپ، بولاشاققا نىق سەنىممەن قاراۋى كەرەك».

***

«مەن بارلىق پىكىردى قورىتا كەلە، ۇلتتىڭ جاڭا كەلبەتىن ايقىندايتىن نەگىزگى قۇندىلىقتارعا توقتالعىم كەلەدى. بۇل، ەڭ الدىمەن، تاۋەلسىزدىك جانە وتانشىلدىق. ءار ازامات وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن سوزبەن عانا ەمەس، ناقتى ىسپەن كورسەتۋى قاجەت. تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ سەزىنىپ، ونى باعالاي ءبىلۋى كەرەك.

ءبىز ادىلەتتى مەملەكەت پەن وتانشىل، ادال ازاماتتاردىڭ كۇش-جىگەرىن ۇيلەستىرىپ جۇمىلدىرۋ جانە حالقىمىزدىڭ مادەني كودىن ۇنەمى زامان تالابىنا ساي بەيىمدەپ وتىرۋ ارقىلى عانا ەڭ ماڭىزدى مىندەتىمىزدى ورىنداي الامىز، ياعني قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، نىعايتا تۇسەمىز.

ءبىز ءبىرتۇتاس ۇلت جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ جاۋاپتى مۇشەسى رەتىندە ۇلتتىق مۇددەمىزدى، ەگەمەندىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاۋعا ءاردايىم دايىن بولۋىمىز قاجەت. بۇل، اسىرەسە، الەمدە «زاڭنىڭ كۇشى ەمەس، كۇشتىنىڭ زاڭى» دەگەن قاعيدات ۇستەمدىككە يە بولىپ، ەگەمەندىگى وسال مەملەكەتتەردىڭ ماڭدايىنا وزگەگە كىرىپتار بولۋ جازىلعان-مىس دەگەن پايىمعا جول بەرىلە باستاعان بۇگىنگى زاماندا وتە وزەكتى».

***

«قازىر رەسۋرستارعا، ينۆەستيتسياعا، كولىك لوگيستيكاسى مەن كوممۋنيكاتسياعا قىزۋ تالاس ءجۇرىپ، جاھاندىق باسەكە كۇشەيە تۇسكەنىن بارشاڭىز كورىپ وتىرسىزدار. حالىقارالىق ماسەلەلەر مەن ولاردى رەتتەۋ جولدارى تۋرالى، سونىڭ ىشىندە ايماقتىق قۇرىلىمداردىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇيتكىلدەردى شەشەتىن قۇدىرەتى جايلى بۇرىنعى پايىم-تۇسىنىكتەر قازىرگى اسا كۇردەلى ءارى قاراما-قايشىلىققا تولى زاماندا تىم اسىرەلەنگەن، ءتىپتى، اڭعال كوزقاراس سياقتى كورىنەدى.

بىزگە الەمدەگى وقيعالار جانە ولاردىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە تيگىزەتىن اسەرى تۋرالى كەشەندى تالداۋ قاجەت. بۇل – قۇزىرلى مەكەمەلەردىڭ، عالىمدار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ مىندەتى.

ەلىمىز سىندارلى ديالوگ، بەلسەندى ديپلوماتيالىق جانە سىرتقى ەكونوميكالىق قىزمەت ارقىلى ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى ىنتىماقتاستىقتى دامىتا بەرەدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى جانە ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ىقپالداستىق ۇدەرىستەر ءاردايىم ءبىزدىڭ باستى نازارىمىزدا بولادى. قازاقستان تۇركى ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى.

ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ سىرتقى جانە ىشكى ساياساتقا قاتىستى شەشىمدەرىنىڭ ءبارى ءپوپۋليزمدى جانە قۇبىلمالى احۋالداردى ەمەس، ىرگەلى جالپىۇلتتىق مۇددەلەردى نەگىزگە الۋى كەرەك. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءاربىر شەشىمدى قابىلدار الدىندا ونىڭ ءمانى جانە سالدارى تۋرالى جان-جاقتى تالداۋ جاسالۋعا ءتيىس. حالىقارالىق سامميتتەردىڭ قۇجاتتار ارقىلى تالاپقا ساي بەكىتىلىپ، ناقتى مىندەتتەمەلەر جۇكتەيتىن شەشىمدەرى قايتا قارالمايتىندىقتان، اسىرەسە، سىرتقى ساياسات سالاسىنا مۇقيات بولعان ءجون».

***

«تاعى ءبىر ىرگەلى قۇندىلىق – بىرلىك جانە ىنتىماق. ءبىزدىڭ كۇشىمىز – بىرلىكتە. جۇرتىمىز باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتىڭ ءبارىن مىزعىماس بىرلىكتىڭ ارقاسىندا جەڭىپ كەلەدى. وراسان زور سىن-قاتەرلەر پايدا بولعان قازىرگى زاماندا ىنتىماق-بىرلىكتىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى.

قازاقستان – ءبارىمىزدىڭ قاسيەتتى قارا شاڭىراعىمىز. سوندىقتان ءاربىر ازامات ەل تاعدىرىنا ءوز تاعدىرىنداي قاراۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ كۇشىمىز – ىنتىماقتا. ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك ساياساتى وسى قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن. مەملەكەت تە، قوعام دا كومەككە شىن مۇقتاج ادامداردى قولداۋعا قاشاندا دايىن.

ءبىزدىڭ ەرىكتىلەرىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگى – جاناشىر بولۋدىڭ شىنايى ۇلگىسى. ولار كەز كەلگەن ساتتە وزگەلەرگە رياسىز كوڭىلمەن كومەكتەسۋگە ۇمتىلادى. بيزنەس وكىلدەرى جانە باسقا دا ازاماتتارىمىز ءتۇرلى قايىرىمدىلىق شارالارعا بەلسەنە اتسالىسادى. بۇل دا – تىلەۋلەس بولۋدىڭ ايقىن كورىنىسى.

حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن جاناشىرلىق، قامقورلىق، باۋىرمالدىق سياقتى اسىل قاسيەتتەر ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز بولىپ قالا بەرەدى».

***

«كەلەسى قۇندىلىق – ادىلدىك جانە جاۋاپكەرشىلىك. شىن مانىندە، بۇل مەملەكەتتىڭ دە، قوعامنىڭ دا اينىماس تەمىرقازىعى بولۋعا ءتيىس. بارلىق سالادا ادىلدىك بولسا، الەۋمەتتىك تەڭدىك ورنايدى، تاتۋلىق پەن كەلىسىم نىعايا تۇسەدى.

مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋدى ءوزىمنىڭ باستى مىندەتىم دەپ سانايمىن. پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان العاشقى كۇندەردەن باستاپ ادىلدىك قاعيداسىن قاتاڭ ۇستانىپ كەلەمىن.

بۇل يدەيا 2022 جىلى قىركۇيەكتە جاريالانعان جولداۋىمدا تولىققاندى تۇجىرىمداما رەتىندە كورىنىس تاپتى. وسى ورايدا «ادىلدىك» ۇعىمىنىڭ ساياسي ريتوريكادا جانە تاجىريبەدە قولدانىلۋى بەلگىلى ءبىر سىن-قاتەرلەر تۋىنداتىپ، ازاماتتاردى شامادان تىس ۇمىتتەندىرىپ، ولاردىڭ بيلىككە تالابىن كۇشەيتە ءتۇسۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بار. مەنىڭشە، بۇل ادىلدىك ۇعىمىنىڭ اياسىن تارىلتادى، جۇرت ونى يگىلىكتەر مەن رەسۋرستاردى تەڭ ءبولۋ دەپ قانا قابىلدايدى. شىن مانىندە، ادىلدىك – ەڭ الدىمەن، جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي قۇقىق بەرۋ جانە جاۋاپكەرشىلىكتى بارشاعا تەڭ جۇكتەۋ دەگەن ءسوز.

ادىلدىك پەن جاۋاپكەرشىلىك – تىعىز بايلانىستى ۇعىمدار. باسقاشا ايتساق، جاۋاپكەرشىلىك بولماسا، ادىلدىك تە بولمايدى. اركىم ءوز ىسىنە، مىندەتىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراسا، جەكە ازامات تا، بۇكىل ەل دە تابىسقا جەتەدى. ادىلدىكتىڭ قۋاتى – وسىندا».

***

«تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇندىلىق بۇل – زاڭ جانە ءتارتىپ. زاڭ الدىندا – ءبارى بىردەي. بۇل – بارشاعا ورتاق مىزعىماس قاعيدا. مەملەكەت جۇگەنسىزدىككە، تارتىپسىزدىككە جانە بەيبەرەكەتتىككە ەشقاشان جول بەرمەيدى. مۇنى ءاربىر ازامات جەتە تۇسىنۋگە ءتيىس.

بارشا ازاماتتار، بارلىق جەردە، سونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك جەلىدە دە زاڭدى مۇلتىكسىز ساقتاۋى كەرەك. زاڭعا قايشى كەلەتىن، قوعامعا ىرىتكى سالاتىن جانە ارانداتۋشىلىق پيعىلداعى كەز كەلگەن ارەكەتكە قاتاڭ تىيىم سالىنادى. ءبىز «جاسامپاز ءپليۋراليزمدى تولىق قولدايمىز، ەلگە ىرىتكى سالاتىن راديكاليزمگە تۇبەگەيلى قارسىمىز» دەگەن قاعيداتتى بەرىك ۇستانامىز. ەل ىشىندەگى تارتىپكە ارقايسىمىز جاۋاپتىمىز. الەمدى شىنىمەن وزگەرتكىڭ كەلسە، وزگەرىستى قاراپايىم نارسەدەن باستا دەپ بەكەر ايتىلماعان. ياعني، وتباسىڭدا بەرەكە بولۋىن ويلا، جۇمىس ورنىڭدى، ءۇي-جايىڭدى، اۋلاڭدى رەتكە كەلتىر، قوعامدىق ورىندا ادەپ ساقتا.

قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ دەڭگەيىن اڭعارتاتىن ايقىن كورسەتكىشتىڭ ءبىرى – ازاماتتارىمىزدىڭ كولىك جۇرگىزۋ مانەرى. جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن جاپپاي بۇزۋدىڭ جانە جول ۇستىندەگى دورەكىلىكتىڭ زارداپتارى اسا اۋىر بوپ تۇر. جىل سايىن مىڭداعان ادام مەن بالا كولىك اپاتىنان قازا تابادى. بۇل – سولاردىڭ جاقىن-جۋىقتارى ءۇشىن عانا ەمەس، تۇتاس ەلىمىز ءۇشىن قايعىلى جاعداي. زاڭ بار جەردە، ءتارتىپ بار.

كوبىنەسە قيىن ساتتەردە ازاماتتاردىڭ تارتىپكە باعىنۋى ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىل بولادى. جاقىندا الماتى قالاسىندا جەر سىلكىنگەندە كەيبىر بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردەگى بالالار ۇيىمشىلدىقتىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتتى. وسىدان-اق بالانى بالاباقشادان جانە باستاۋىش سىنىپتان باستاپ تارتىپكە باۋلۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ايقىن كورۋگە بولادى».

***

«كەلەسى ماڭىزدى قۇندىلىق – ەڭبەكقورلىق جانە كاسىبي بىلىكتىلىك. ءوز كاسىبىن وتە جاقسى بىلەتىن، وعان ابدەن بەرىلگەن، ەڭبەكقور ادام عانا تابىسقا جەتە الادى. مەن، مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ازاماتتاردىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ كوزى اشىق، دۇنيەتانىمى كەڭ بولعانىن قالايمىن. «تۋعان جەرگە تۋىڭ تىك» دەيدى حالقىمىز. وتە ماعىنالى وسيەت. جاس ۇرپاق بۇل ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىنا تەرەڭ بويلاۋى قاجەت.

قازاقستان – بارشا ازاماتتارىمىزدىڭ ورتاق وتانى، قاستەرلى مەكەنى. ونىڭ قاي تۇكپىرى دە – ءبىزدىڭ تۋعان جەرىمىز. جاستار ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىن بىردەي جاقسى كورىپ، تۇتاس ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقانى ابزال.

مەن وبلىستارعا ساپار كەزىندە جاستاردىڭ كوبى تۋعان اۋىلىنان سىرتقا شىعۋعا قۇلىقسىز ەكەنىن بايقايمىن. مەنىڭ تاپسىرماممەن الدىڭعى جىلى باتىس ايماقتىڭ جاستارى ءۇشىن 10 مىڭ ءبىلىم گرانتى ءبولىندى. وكىنىشكە قاراي، سول گرانتتىڭ كوبى يگەرىلمەي قالدى. سوندىقتان گرانت سانىن ەسەلەپ قىسقارتۋعا تۋرا كەلدى. ياعني، جاستارىمىز قولدا بار مۇمكىندىكتى پايدالانباي وتىر.

ءومىر بويى ءبىر جەردە، ءبىر اۋىلدا وتىرعان جاستاردىڭ كەلەشەگى جانە كوزقاراسى قانداي بولادى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى – انىق. ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. شىن مانىندە، بۇعان ۇلكەندەر دە كىنالى. كوبىنەسە، اتا-انالار بالاسىن الىسقا جىبەرگىسى كەلمەيدى. سونىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن جاستار ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ، الەۋمەتتىك جاردەماقىعا قول جايىپ وتىر. بۇل – ماسىلدىق دەگەن ءسوز».

***

«بالا ەسەيگەن سوڭ قاناتتانىپ، ۇيادان ۇشۋعا ءتيىس. باسقا ايماقتاردا، ءتىپتى، شەتەلدە ءبىلىم الۋى قاجەت. وزگە جۇرتتىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن كورگەنى ابزال. سونداي-اق قاي جەردە وزىنە جانە ەلىنە پايداسى تيسە، سول جەرگە بارىپ ەڭبەك ەتۋى كەرەك.

بۇگىندە سولتۇستىك ايماقتاردا جۇمىس كۇشى جەتىسپەيدى. ول جاقتا تەگىن ءبىلىم الۋعا، جاقسى جۇمىس ىستەۋگە بارلىق مۇمكىندىك بار. مەملەكەت بەرىپ وتىرعان وسى مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالانۋ قاجەت.

ءبىز مىڭداعان شاقىرىم جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى ۇمىتپايىق. قازىرگى جاستار زاماناۋي كوشپەندىلىكتىڭ جاقسى جاقتارىن يگەرە ءبىلۋى كەرەك. كوشى-قون – دۇنيە جۇزىنە ورتاق قالىپتى قۇبىلىس. ءبىز شەتەلگە بارىپ، قارا جۇمىس ىستەپ ءجۇر دەپ، كورشى ەلدىڭ ازاماتتارىن مەنسىنبەي قاراعان ادامداردى دا كوردىك. شىن مانىنە كەلگەندە، سول شەتەلدە جۇرگەن ادامدار جاڭا داعدىلاردى يگەرەدى، جاڭا كاسىپتەردى مەڭگەرەدى. ولار ءوز ەلىنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ەداۋىر ۇلەس قوسىپ ءجۇر».

***

«امەريكانىڭ وزىندە ورتالىق ازياداعى كورشىلەس ەلدەردىڭ مىڭداعان ازاماتتارى تۇرىپ جاتىر. كوبى بيزنەسىن جۇرگىزىپ، ساۋدامەن اينالىسادى، اراسىندا قالتالى ادامدار پايدا بولۋدا. بىراق ولار ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن جوعالتقان جوق. ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ ازاماتتارى دا شەتەل اسىپ، تابىس تابۋعا نامىستانبايدى. زاماناۋي كوشپەندىلەر، Modern Nomads دەگەنىمىز – وسى. بۇل – بۇكىل الەمدە بولىپ جاتقان ءۇردىس.

سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ دە جاستارىمىز شەتەلگە ءجيى شىعا باستادى. قازىر قازاقستاننىڭ 200 مىڭعا جۋىق ازاماتى زاڭدى تۇردە سىرتتا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. تابىس تابۋ ءۇشىن شەتەلدە بەيرەسمي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەر دە بار. قاي جەردە بولسىن، ەڭبەكتىڭ، كاسىپتىڭ جامانى بولمايدى. تەك ءبارى زاڭدى بولۋى كەرەك. سوندا مەملەكەت ولاردىڭ قۇقىعىن قورعاپ، قانداي ءبىر جاعداي بولسا، كومەكتەسە الادى.

ەل ىشىندە نەمەسە شەتەلدە زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەپ، تابىس تابۋعا مۇمكىندىك تۋسا، ودان باس تارتپاعان ءجون. ەڭ باستىسى – ادال ەڭبەك ەتۋ، ادال جولمەن تابىس تابۋ، ادال ازامات بولۋ».

***

«كەلەسى قۇندىلىق – جاسامپازدىق جانە جاڭاشىلدىق. بۇل – وتە جىلدام وزگەرىپ جاتقان قازىرگى الەمدە ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىنىڭ باستى شارتى. وزىق دامىعان مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز جاڭاشا ويلاي بىلۋگە جانە جاسامپازدىققا ۇمتىلۋى كەرەك. سول سەبەپتى، ءبىز قوعامدا بىلىمپازدىقتى دارىپتەۋگە، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن دامىتۋعا باسا ءمان بەرىپ كەلەمىز.

ءبىز ادام كاپيتالىنا ارقا سۇيەسەك، ءوزىمىز بەلگىلەگەن اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرا الامىز. ەلىمىزدە تالانتتى ازاماتتار از ەمەس. ولار تىڭ امال-تاسىلدەر قولدانىپ، باتىل شەشىمدەر قابىلداعانىنىڭ ارقاسىندا ءتۇرلى سالادا زور تابىسقا جەتىپ ءجۇر.

سوڭعى جىلدارى كرەاتيۆتى يندۋستريا قارقىندى دامىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ مادەني تولقىنى كەڭ قانات جايىپ، ورەندەرىمىز ايماقتىق جانە جاھاندىق دەڭگەيدە تانىلا باستاعانى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ وراسان زور جاسامپازدىق الەۋەتى كينو، مۋزىكا، ادەبيەت جانە ونەردىڭ باسقا دا جاڭا سالالارىندا ايقىن كورىنىس تاپقان. كرەاتيۆتى يندۋستريا ەكونوميكامىزدى وركەندەتۋگە تىڭ سەرپىن بەرەتىنىنە سەنەمىن.

ەلىمىز بىرتىندەپ پوستيندۋستريالدى قوعام ۇلگىسىنە كوشىپ كەلەدى، يدەيا مەن يننوۆاتسيا ونىڭ باستى قوزعاۋشى كۇشى سانالادى. ءبىز وزىق تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن ءبىلىم ەكونوميكاسىن قۇرۋىمىز قاجەت. قازاقستان جاپپاي تسيفرلانعان جانە جاساندى ينتەللەكت جۇيەسى قارقىندى دامىعان ەلگە اينالۋعا ءتيىس. بۇل – ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق مىندەتىمىز. وسى تەحنولوگيا تاياۋ بولاشاقتا الەمدى تۇبەگەيلى وزگەرتەدى.

ءبىز بارلىق سالادا تسيفرلى نومادتار وركەنيەتىنىڭ وزىق ستاندارتتارىنا ساي بولۋىمىز كەرەك. جاستارىمىزدىڭ الەۋەتى مەن مەنتاليتەتى، قارىم-قابىلەتىنە قاراساق، «قازاقستاننىڭ قارىشتى قادامىن» جاساۋعا ءبىزدىڭ تولىق مۇمكىندىگىمىز بار ەكەنى بايقالادى. باسقا-باسقا، بىراق ءدال وسى جەردە باتىل قيمىلداپ، قۇلاشىمىزدى كەڭ سەرمەۋدەن قورىقپاۋ كەرەك».

***

«ارينە، مۇنىڭ ءبارى قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. الايدا، ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ جولىنداعى نەگىزگى باعىت-باعدار بولا الادى. ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات وسى باستى قۇندىلىقتاردى بەرىك ۇستانۋى كەرەك. مەن ۇسىنعان «ادال ازامات» ۇعىمى مۇنىڭ ءبارىن تۇگەل قامتيدى. سونىمەن بىرگە بۇل ادىلەتتى قازاقستان يدەياسىمەن ۇندەسىپ جاتىر. ءبىز وسى ىرگەلى قۇندىلىقتى ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرە بەرۋىمىز كەرەك.

ادال ازامات دەگەنىمىز – جاقسى قاسيەتتەرگە يە بولىپ، ادال ەڭبەك ەتەتىن جانە تابىسقا ادال جولمەن جەتەتىن ادام. ياعني، ادالدىق پەن ادىلدىكتى بارىنەن بيىك قويادى. وزىق ويلى ۇلت بولۋ ءۇشىن بۇكىل قوعام سانا-سەزىمىن وزگەرتىپ، جاڭا قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋى كەرەك. ءاربىر ادام «ادال ازامات» دەگەن اتقا لايىق بولسا، ەلىمىزدە ءادىل قوعام ورنايدى. «ادال ادام – ادال ەڭبەك – ادال تابىس» – ءبىر-بىرىنەن اجىرامايتىن ۇعىمدار. وسى ءۇش تاعاندى وزىق ءارى تابىستى ەلگە اينالۋدىڭ باستى كىلتى دەۋگە بولادى».

***

«بالالار مەن جاستاردى تاربيەلەپ، ولاردىڭ بويىنا وسى وزىق قۇندىلىقتاردى سىڭىرۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، سوڭعى بەس جىلدا ءبىز ءارتۇرلى قۇندىلىقتار جايلى ءجيى پىكىر الماسىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزدىك. ونىڭ ءبارى ۋاقىتشا عانا ءمانى بار جالاڭ تاقىرىپتاردى تالقىلاۋ ەمەس، يدەولوگيا سالاسىندا جۇرگىزىلەتىن كەشەندى جۇمىستىڭ ناقتى باعدارىن ايقىنداۋ ءۇشىن جاسالدى.

مەن بۇگىن ماڭىزدى يدەولوگيالىق تۇجىرىمدارىمىز بەن نەگىزگى باعىتتارىمىز تۋرالى تارقاتىپ ايتىپ بەردىم. تاعى دا ءبىر قايتالاپ وتەيىن: بۇل – تاۋەلسىزدىك جانە وتانشىلدىق، بىرلىك جانە ىنتىماق، ادىلدىك جانە جاۋاپكەرشىلىك، زاڭ جانە ءتارتىپ، ەڭبەكقورلىق جانە كاسىبي بىلىكتىلىك، جاسامپازدىق جانە جاڭاشىلدىق. ۇلتىمىز وسى يدەيالىق نەگىزدەردى باسشىلىققا السا، بولجاۋسىز جانە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ءححى عاسىردا لايىقتى ورنىن تابادى. قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبارى ءوز جۇمىسىن قايتا قاراپ، وسى تۇعىرناماعا ۇيلەستىرۋى قاجەت.

اتاپ ايتقاندا، وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى مەكتەپتەگى تاربيە جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ تاسىلدەرىن جاڭارتۋعا ءتيىس. سونىمەن قاتار جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەر ستۋدەنتتەرمەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىسقا وسى قۇندىلىقتاردى ۇيلەستىرە كىرىكتىرۋى كەرەك. اتالعان يدەالدار قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ اسكەري-پاتريوتتىق ءىس-شارالارىنا دا ارقاۋ بولۋى قاجەت».

***

«نەگىزگى قۇندىلىقتارىمىزدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن كرەاتيۆتى يندۋستريا، اسىرەسە، كينو، مۋزىكا جانە ادەبيەت ارقىلى دارىپتەۋ اسا ماڭىزدى. سالالىق ۆەدومستۆو كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزاتىن تىڭ جوبالار ۇسىنۋعا ءتيىس.

جاڭا قوعامدىق ەتيكانى ورنىقتىرۋ ىسىندە ورتالىق ورگاندار عانا ەمەس، وڭىرلىك بيلىك تە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ورتالىق پەن ايماقتار تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. مىسالى، ەل ىشىندەگى ەڭبەك كوشى-قونىن جانداندىرۋ ماسەلەسى بويىنشا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى مەن وبلىس اكىمدىكتەرى ءوزارا ۇيلەسىمدى ارەكەت ەتىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەۋى قاجەت.

ۇسىنىلىپ وتىرعان قۇندىلىقتار جۇيەسى اعارتۋشىلار مەن قوعام بەلسەندىلەرىنە باعىت-باعدار بولا الادى. وزىق قۇندىلىقتار ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالۋى ءۇشىن ونى قوعامدا جان-جاقتى دارىپتەۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن ىزدەۋ، ۇسىنۋ جانە تاراتۋ قاجەت. سىزدەر، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ مۇشەلەرى، وسى كۇردەلى ءارى ماڭىزدى جۇمىستىڭ العى شەبىندە بولۋعا تيىسسىزدەر.

سىرتتان كەلمەگەن، ومىردەن ىرگەسىن اجىراتپاعان بۇل قۇندىلىقتار ءتول تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، بولاشاققا ۇمتىلىسىمىزعا نەگىزدەلگەن. سونداي-اق بارشا ازاماتتارىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەدى. ونى كەڭىنەن دارىپتەپ، ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك اپپارات پەن قوعامدىق كۇشتەردىڭ ءبارى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەۋى قاجەت. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە بۇل جۇمىستى باقىلاۋعا الۋدى جانە يدەولوگيا سالاسىنداعى مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن كەشەندى جوسپار جاساۋدى تاپسىرامىن».

***

«ەلىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋ ءۇشىن كەڭ اۋقىمدى جۇمىس جاسالىپ جاتىر. بۇگىنگى ايتىلعان باستامالار – سونىڭ ءبىر بولىگى عانا. كوپتەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەر ءالى دە بار. ونىڭ ءبارى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى. ءبىز ونى بىرتىندەپ شەشىپ جاتىرمىز. بىراق بارلىعىن ءبىر كۇندە رەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان وعان ۋاقىت، تۇسىنىستىك جانە سابىر قاجەت.

دۇنيە جۇزىندە قالىپتاسىپ وتىرعان اسا كۇردەلى احۋال جاعدايدى ۋشىقتىرىپ تۇر. كەيبىر ساياساتكەرلەردىڭ جاۋاپسىز مالىمدەمەسىن وزدەرىڭىز وقىپ جاتىرسىزدار، ولار ءتۇرلى ارانداتۋشىلارعا دەم بەرۋدە.

ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءۇش ايرىق جول تۇر: قۇلدىراۋ، توقىراۋ نەمەسە ورلەۋ. ءبىز ءاردايىم ورلەۋدى تاڭدايمىز. ارينە، ورگە شىعۋ وڭاي ەمەس. تالاي قيىندىق تۋىنداۋى مۇمكىن. سوعان قاراماستان، تەك العا ۇمتىلۋىمىز كەرەك.

سوڭعى بەس جىلدا كوپتەگەن ماڭىزدى باستامانى جۇزەگە اسىردىق. ناتيجەسىندە قازاقستان ساياسي تۇرعىدان تۇبەگەيلى وزگەردى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قولعا الىندى. بۇل جۇمىس توقتامايدى، جالعاسا بەرەدى.

ۇكىمەتكە ەكونوميكانى تۇبەگەيلى رەفورمالاۋ ءۇشىن بارلىق قۇزىرەت بەرىلدى. حالقىمىز ونىڭ ناتيجەسىن كوپ ۇزاماي كورەدى دەپ سەنەمىن. بىراق ەڭ باستىسى – ناقتى ماقسات قويىپ، سوعان ۇمتىلۋ. وسىنى جەتە تۇسىنگەن ءجون. ءار ازامات ەلىمىزدىڭ قايدا بەت العانىن، ەرتەڭىمىز قانداي بولاتىنىن ءبىلۋى كەرەك. بۇل – وتە ماڭىزدى».

***

«ارينە، ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى بەينەسى سان قىرلى، ونى اركىم ارقالاي ءتۇسىنۋى مۇمكىن. الايدا ونىڭ نەگىزگى سۇلباسىن «ادىلەتتى قازاقستان – ادال ازامات – وزىق ويلى ۇلت» دەگەن ۇشتاعان ۇعىم ارقىلى سيپاتتاۋعا بولادى. بۇل ۇشەۋى ءبىر-بىرىنەن باستاۋ الادى جانە ءوزارا تىعىز بايلانىستى.

ەلىمىز ستراتەگيالىق باعدارىنان ەشقاشان اۋىتقىمايدى. ءبىز مىقتى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارى جانە دامىعان قۇقىقتىق جۇيەسى بار ادىلەتتى مەملەكەت قۇرامىز. ەل ىشىندە زاڭ مەن ءتارتىپ قاتاڭ ساقتالادى. بۇل – ساياساتىمىزدىڭ تۇعىرلى قاعيداتى. ءبىز بارشاعا جانە ءاربىر ادامعا بىردەي مۇمكىندىك بەرەتىن قوعام قالىپتاستىرامىز. ادال ازاماتتار تاباندى ەڭبەگىمەن ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسادى.

ءبىز «بىرلىگىمىز – ارالۋاندىقتا» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستانىپ، ەلىمىزدەگى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتايتىن بولامىز. ءتۇرلى دىندەر مەن كونفەسسيالاردى جاقىنداستىرۋدى جانە قازىرگى زامانعى وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى ديالوگ ورناتۋدى كوزدەيتىن مارتەبەلى ميسسيامىزدى اتقارا بەرەمىز.

ءبىز ازاماتتارىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىراتىن، بارشا الەمنىڭ كاسىپكەرلەرى، ينۆەستورلارى مەن تالانتتى ادامدارى قىزىعاتىن اشىق ءارى دامىعان ەكونوميكا قۇرامىز. بۇكىل قوعام بولىپ جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى جالعاستىرامىز.

بىزگە جانە ۇرپاعىمىزعا ەشكىم سىرتتان كەلىپ جارقىن بولاشاقتى جاساپ بەرمەيدى. قاعيدامىز – ادىلدىك، تىرەگىمىز – جاۋاپكەرشىلىك، ماقساتىمىز – ورلەۋ. ەلىمىز وسى قۇندىلىقتاردى بەرىك ۇستانا وتىرىپ، دامۋ كوكجيەگىن ءسوزسىز كەڭەيتە تۇسپەك. ال ءاربىر ادال ادام ادال ەڭبەگىمەن ادال تابىسقا جەتەدى».

***

«مەن جۋىردا پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆىنىڭ مۇشەلەرىمەن ارنايى كەزدەستىم. سوندا ايتقان ويىمدى ەلىمىزدىڭ بارشا جاستارىنا تاعى دا قايتالاعىم كەلەدى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى – سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا. كوپ ۇزاماي مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسى، ياعني ەل تىزگىنى بۇگىنگى جاستاردىڭ قولىنا وتەدى. سىزدەر وسى جاۋاپكەرشىلىكتى قازىردەن باستاپ سەزىنۋلەرىڭىز قاجەت. وزدەرىڭىزگە جۇكتەلەتىن تاريحي ميسسيانى ورىنداۋعا قاشاندا دايىن بولۋلارىڭىز كەرەك.

ءبىز جاسامپاز حالىق بولۋىمىز قاجەت. وعان الەۋەتىمىز تولىق جەتەدى. سان عاسىرلىق تاريحىندا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرىلىمى تالاي رەت وزگەردى. بىراق ەلدىگىمىزدىڭ تۇعىرى قاشاندا – بەرىك، ۇلتىمىزدىڭ رۋحى – ءاردايىم اسقاق.

ءبىز وزىق ويلى ۇلت رەتىندە تەك قانا العا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، ساپالى ءبىلىم الىپ، ورتاق ماقساتقا جۇمىلا ءبىلۋىمىز قاجەت. سوندا بولاشاعى جارقىن، قۋاتتى مەملەكەتتى بىرگە قۇرامىز».

***

«ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇمىسى جۇيەلى، ماڭىزدى قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە قالىپتاستى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى ناعىز ەلدىك ماسەلەلەردى كوتەرەتىن «ءبىرتۇتاس كومانداعا» اينالۋعا ءتيىس. سىزدەر جۇمىس بارىسىندا كوپتەگەن ۇتىمدى ۇسىنىس بەرىپ جۇرسىزدەر. بىرقاتار باستاما جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بۇگىن دە جاڭا يدەيالار ايتىلدى. ونىڭ ءبارى مۇقيات قارالىپ، ماڭىزدى ۇسىنىستار بويىنشا ناقتى شارالار قولعا الىنادى. قۇرىلتاي بارىنشا ءتيىمدى ءارى وڭتايلى قىزمەت ەتىپ جاتىر دەپ سانايمىن. الداعى ۋاقىتتا دا بەلسەندى جۇمىستى جالعاستىرا بەرگەن ءجون.

وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، مەن وسى باسقوسۋعا ايماق وكىلدەرىن شاقىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. بۇگىن، مىنە، ورتامىزدا اتىراۋلىق اعايىندار دا وتىر. سونىڭ ىشىندە ەكولوگيا ماسەلەلەرىن كوتەرىپ جۇرگەن بەلسەندى ازاماتتار بار.

جالپى اتىراۋ جۇرتشىلىعى وبلىستىڭ ەكولوگيالىق احۋالىنا الاڭداپ وتىرعانىن بىلەمىن. قالادا كارىز جۇيەسىن، سۋ قۇبىرىن سالۋ وتە ماڭىزدى. ينفراقۇرىلىم ابدەن ەسكىرگەن. سونىڭ كەسىرىنەن جەراستى سۋلارى جانە جايىق وزەنى لاستانىپ جاتىر. وبلىس ورتالىعىندا قوقىستى سۇرىپتاۋعا جانە وڭدەۋگە قاتىستى تۇيتكىلدەر بار. اتىراۋدا قوقىس سۇرىپتايتىن كەشەن سالىنعان. اكىمدىك ونى جاقىن ارادا ىسكە قوسۋعا ءتيىس. سونداي-اق قوقىس پوليگونىن دەرەۋ رەتكە كەلتىرۋى قاجەت. بۇل ماسەلەلەر مىندەتتى تۇردە ءوز شەشىمىن تابۋى كەرەك. قازىر وسىعان بايلانىستى ناقتى جۇمىس جاسالىپ جاتىر. ۇكىمەتكە جانە وبلىس اكىمدىگىنە بۇل ماڭىزدى جۇمىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋدى تاپسىرامىن. بۇل ماسەلە مەنىڭ باقىلاۋىمدا بولادى.

جالپى اتىراۋ وبلىسىنىڭ دامۋىنا ەرەكشە ءمان بەرۋ كەرەك. سوندىقتان ۇكىمەت پەن اكىمدىك ارنايى جوسپار بويىنشا جۇمىس ىستەيدى».

***

«مەن كەزىندە وسىندا ونكولوگيا ورتالىعىن سالۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. بىراق، قارجى ماسەلەسى تولىق شەشىلمەي، سوزىلىپ كەتتى. ەندى وعان جەر قويناۋىن يگەرۋمەن اينالىساتىن كاسىپورىندار قارجى بولەتىن بولدى. قۇرىلىس كەلەسى جىلى اياقتالادى. سونداي-اق، وبلىس اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، راديولوگيا كورپۋسىنىڭ قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى دە شەشىمىن تاپتى. بۇل نىسان جىل سوڭىنا دەيىن سالىنىپ بىتەدى. وسى جوبالارعا دەمەۋشىلىك كورسەتكەن ازاماتتارعا جانە كومپانيالارعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.

بۇدان بولەك، بيىل بىرنەشە ەمحانا، وڭالتۋ (رەابيليتاتسيا) ورتالىعى جانە باسقا دا الەۋمەتتىك نىساندار پايدالانۋعا بەرىلەدى».

***

«شىن مانىندە، مۇنداي القالى جيىنداردى ايماقتاردا وتكىزۋدىڭ ءمان-ماڭىزى زور. سول ارقىلى وبلىستاردىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەرەمىز. وسى ءۇردىس الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسىن تابادى.

ايگىلى قاسىم حان – سارايشىقتا، ابىلاي حان – بۋرابايدا ورداسىن تىككەنى بەلگىلى. ەسىلدىڭ بويىندا – كەنەسارى حان مەملەكەتتىگىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تالاي جورىققا شىققان. بۇل ايماق ءتول شەجىرەمىزدە ايرىقشا ورىن الادى. سوندىقتان ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءتورتىنشى وتىرىسىن كەلەسى جىلى كوكشەتاۋدا وتكىزۋدى ۇسىنامىن».

Abai.kz