ۆۋدرو ۆيلسون ورتالىعىنىڭ ساراپشىلارى رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالىنىڭ تومەندەۋىمەن بىرگە، ءوڭىر ەلدەرىنىڭ جاڭا باعىتتارىن تالقىلاۋدا. بۇل تۋرالى Mezgil.kz اقپاراتتىق پورتالى جازدى. 

پرەزيدەنت دجو بايدەننىڭ قىتاي كوشباسشىسى سي تسزينپينمەن تابىستى كەلىسسوزدەرى، اقش-تىڭ باتىس جاعالاۋىندا ازيا-تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنىڭ ءسامميتى ءوتۋى ‑ قىتاي جانە وزگە ەلدەردىڭ ورتالىق ازيا وڭىرىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتقانىن بىلدىرەدى. ارينە، وعان جاناما ىقپال ەتكەن رەسەيدىڭ جاڭا يمپەريالىق ساياساتى ەكەنى تۇسىنىكتى.

2023 جىلدىڭ 21 قاراشاسىندا ۆاشينگتونداعى ۆۋدرو ۆيلسون ورتالىعىندا جينالعان ساراپشىلار «رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ىقپالى تومەندەپ كەلە مە؟» (Is Russia’s Influence in Central Asia in Decline?) دەگەن سۇراقتى تالقىلادى. «ساراپشىلار ۇزاق ۋاقىت بويى رەسەيدى ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى باستى ويىنشى دەپ ساناپ كەلدى. بۇگىندە ونىڭ وڭىردەگى بەس ەلدىڭ ۇشەۋىندە: قازاقستان، تاجىكستان جانە قىرعىزستاندا اسكەري نىساندارى بار»، - دەيدى ا&م (Research Assistant Professor at The) تەحاس ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى بۋش اتىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە مەملەكەتتىك قىزمەت مەكتەبىنىڭ دوتسەنت-زەرتتەۋشىسى ەدۆارد لەمون (Edward Lemon, Bush School of Government and Public Service at Texas A&M University).

ساراپشىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، رەسەيلىك ىقپالدىڭ ساقتالۋىنىڭ  سەبەبى تەك اسكەري نىسانداردىڭ بولۋىندا عانا ەمەس: ول، كوبىنە، رەسەيلىك ارنايى قىزمەتتەردىڭ ارەكەتتەرىمەن بايلانىستى: "سوڭعى وتىز جىلدا رەسەيلىك قارۋ-جاراق وڭىردەگى قارۋ-جاراق يمپورتىنىڭ شامامەن ۇشتەن ەكىسىن، ونىڭ ىشىندە قىرعىزستان مەن تاجىكستان قارۋ-جاراق يمپورتىنىڭ 90% -ىن قۇرادى. بۇل، ارينە، وسى ەلدەردىڭ قارۋلى كۇشتەرىن رەسەيلىك اوك-كە تاۋەلدى ەتۋدىڭ جانە رەسەيلىك اسكەري دوكترينالار مەن رەسەيلiك اسكەري دايارلاۋ ادiستەمەسiنە بايلاۋلى ەتۋدىڭ ءبىر امالى. بۇل مەملەكەتتەردىڭ بارلىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرى كەڭەستىك كگب-دان شىقتى جانە بۇل بايلانىستار رەسەيدە جاسىرىنىپ جۇرگەن ورتاازيالىق ديسسيدەنتتەرگە قارسى ترانسۇلتتىق قۋعىن-سۇرگىن تەتىكتەرىن قولدانۋدىڭ نەگىزى بولىپ وتىر. ورگانداردىڭ قاۋىپسىزدىك پەن قىلمىستىق ىزدەستىرۋ باعىتتارى بويىنشا بايلانىستاردىڭ ساقتالۋى  ‑ ونى نەشە ءتۇرلى ادىستەرمەن ىسكە اسىرۋ مۇمكىندىكتەرىن ساقتاپ قالدى».

الايدا، جاقسى جاڭالىق تا بار: «رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى كرەملدىڭ ورتالىق ازياداعى بايلانىستارىنا كەرى اسەر ەتتى. ول بۇرىنعى ەكونوميكالىق قاتىناس جۇيەسىنە زيانىن تيگىزدى. ارينە، سوعان قاراماستان،  رەسەي ازىرگە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى باستى سىرتقى سەرىكتەسى بولىپ وتىر. بىراق قازىر وعان كۇمان كەلتىرىلۋدە»، - دەپ ەسەپتەيدى ساراپشى.

1992 جىلى قۇرىلعان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ (ۇقشۇ) ءىس جۇزىندەگى ارەكەتكە قابىلەتسىزدىگى دە ىقپالدىڭ تومەندەگەنىن كورسەتەدى. «قازاقستان، تاجىكستان جانە قىرعىزستان - بارلىعى ۇقشۇ مۇشەلەرى. الايدا، 2010 جىلى قىرعىزستانداعى ەتنيكالىق زورلىق-زومبىلىق كەزىندە قىرعىزستاننىڭ ۋاقىتشا باسشىسى روزا وتۋنباەۆا ۇقشۇ-نى كومەككە شاقىرعان بولاتىن. بىراق ول وعان «بۇل ىشكى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. بۇل ۇقشۇ قانداي دا ءبىر ءرول اتقارۋى ءتيىس سالا ەمەس» دەگەن جاۋاپ الىپ ەدى»، - دەپ ەسكە سالادى ەدۆارد لەمون.

الەم بىرنەشە رەت ‑  2021 جىلعى ءساۋىر مەن 2022 جىلعى قىركۇيەكتە قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى شەگارالىق قاقتىعىستار مەن زومبىلىقتىڭ  كۋاگەرى بولدى. تاعى دا وعان ۇقشۇ ارالاسقان جوق. ونىڭ جاساعان جالعىز ەلەۋلى ارالاسۋى 2022 جىلعى قاڭتارداعى قازاقستانداعى وقيعالار كەزىندە بولدى. بىراق، قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى سول كەزدە بۇل وقيعاعا قىتايدىڭ ارالاسۋ پەرسپەكتيۆاسىن قاراستىرعانىن ايتتى. بىراق ونى زاڭداستىراتىن مەحانيزم بولمادى. ەندەشە، بۇل – وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە بالاما سەرىكتەستەر ىزدەستىرىلۋدە دەگەندى بىلدىرەدى».

«قازاقستانداعى وقيعالاردان ەكى اي وتكەن سوڭ رەسەيدىڭ ۋكرايناعا تولىققاندى باسىپ كىرۋى باستالدى، - دەپ جالعاستىرادى لەمون. - بۇل دا ۇقشۇ توڭىرەگىندە سۇراق بەلگىلەرىن قويدى. سەبەبى، رەسەي ءوزىنىڭ بۇل وڭىردەگى اسكەري قۋاتىن تومەندەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، ارمەنيا ناقتى سەبەپتەرى بويىنشا ۇقشۇ كەزدەسۋلەرىنە قاتىسۋدى ءىس جۇزىندە توقتاتتى...  ەندەشە، ءبىز ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ۇقشۇ‑عا دەگەن قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگىنە، ونىڭ قىزمەتىنە دەگەن ءۇمىتتىڭ انىق تومەندەگەنىن بايقاپ وتىرمىز»، - دەپ قورىتىندىلادى ساراپشى.

بەرليندەگى كارنەگي رەسەيلىك-ەۋرازيالىق ورتالىعىنىڭ (Carnegie Russia Eurasia Center, Berlin) عىلىمي قىزمەتكەرى تەمۋر ۋماروۆ (Temur Umarov) «ورتالىق ازيا ەلدەرى بۇگىندە ءبىر تاۋەلدىلىكتى باسقاسىمەن الماستىراتىن جاعدايعا تاپ بولعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى باستى ماقساتى - ءوز بايلانىستارىن بارىنشا ءارتاراپتاندىرۋ. ءوز تاراپىنان ورتالىق ازياعا مۇددەلى بارلىق ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ءوڭىر ءۇشىن ماڭىزدى. ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا قىتايمەن قارىم-قاتىناسىن كەڭەيتۋگە ۇمتىلسا دا، رەسەيمەن قاتىسۋىن ءبارىبىر ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى. ارينە، قاۋىپسىزدىك سالاسىندا تۇركيامەن دە بايلانىستارىن كەڭەيتەتىن بولادى. مەنىڭ ويىمشا، ورتالىق ازيا كەڭەستىك جىلدارداعىداي الدەبىر ەلدىڭ وزدەرىنە ۇستەمدىك جاساعىسى كەلگەنىن قالامايدى».

رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى سوعىسقا دەيىن‑اق بۇل ايماقتى تەجەي باستاۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

تەمۋر وماروۆ جاۋابىنىڭ ءوز نۇسقاسىن ۇسىنادى: «شىن مانىندە، رەسەيدىڭ جانە ونىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى نازارىندا ارقاشان باسقا نارسە بولدى، بىراق، ورتالىق ازيا ەمەس. ورتالىق ازيا كرەملدىڭ شىنىمەن «باس قاتىرعان» ماسەلەسى ەمەس: ول ەشقاشان ءوزىنىڭ وسى وڭىردە بولۋىنا كوپ قاراجات جۇمساماعان. ورتالىق ازيانى ماسكەۋ تەك قانا «رەسەيدىڭ ۇلى دەرجاۆا ەكەنىن» كورسەتۋ ءۇشىن پايدالاندى – اسىرەسە باتىسپەن قارىم-قاتىناستا. رەسەي امەريكا سياقتى بولعىسى كەلدى. ول ءۇشىن وعان دەرجاۆا دەپ سانالاتىنداي ەلدەر قاجەت بولدى».

بۇگىندە ءپۋتيننىڭ بۇل وڭىرگە قاتىستى الداعى جوسپارلارى قانداي؟

«ول ورتالىق ازيانىڭ ءوز الدىنا دامۋىن قالايدى، - دەپ ەسەپتەيدى تەمۋر وماروۆ. - ول مۇندا رەسەيدى بۇرىنعىسىنشا ساياسي باسشىلىقتا ۇلگى بولىپ وتىرعان، ۇستەمشىلىك ەتۋشى  «ۇلى يمپەريا» دەپ تانيتىن ءوڭىردى كورگىسى كەلەدى. سوندىقتان رەسەي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باتىسپەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى قالاي كەڭەيتەتىنىن، نەمەسە، مىسالى، ءوز ءالىپبيىن رەفورمالاۋ تۋرالى، كيريلليتسادان لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ايتقانىن قىزعانىشپەن باقىلايدى».

دەگەنمەن، بۇل ءوڭىر ەلدەرىنىڭ باتىس الەمىمەن ىقپالداسۋ جولىندا كوپتەگەن كەدەرگىلەر بار. دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (Georgetown University) عىلىم، تەحنولوگيا جانە حالىقارالىق قاتىناستار كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى تەرەزا سابونيس-حەلف: «قىرعىزستان رەسەيگە جۇمىسقا كەتكەن ۋاقىتشا ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ اقشا اۋدارىمدارىنا ءجىو-ءنىڭ 31%-ىنا تاۋەلدى; تاجىكستاندا تاۋەلدىلىك 51%-عا جەتەدى. جانە دە، USAIDتىڭ، مىسالى، وزبەكستاندا اشقان ەڭبەك ميگرانتتارىنا ارنالعان ەكى كەڭەس بەرۋ ورتالىعى وڭىردەگى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن جوق: وزبەكستان ۇلىبريتانيا مەن تۇركياعا، از دارەجەدە تاياۋ شىعىسقا نازار اۋدارۋعا ۇمتىلادى. قىرعىزستان مەن تاجىكستان وڭتۇستىك كورەيامەن كەلىسىمگە قول قويدى... بىراق بۇل باعىتتاردىڭ ەشقايسىسى رەسەيلىك ەڭبەك نارىعىن تولىعىمەن الماستىرا المايدى، سەبەبى، بۇل ەلدەر بىلىكتىلىكتىڭ اناعۇرلىم جوعارى دەڭگەيىن قاجەت ەتەدى جانە تىلدىك كەدەرگىلەر دە وزگەشە ", - دەيدى سابونيس-حەلف.

الايدا، ورتالىق ازيانىڭ رەسەيدەگى ەڭبەك نارىعىنا تاۋەلدىلىگىن بىرجاقتى دەپ ساناۋعا بولمايدى، اسىرەسە، ۋكرايناداعى سوعىس باستالعاننان كەيىن. «كەرى ەڭبەك كوشى-قونى دا بار، ‑ دەپ ەسكە سالادى تەرەزا سابونيس-حەلف. - 2022 جىلى رەسەيدەن ميلليوننان استام ادام كەتتى. ءبىز ولاردىڭ قايدا كوشكەنىنە قاراساق، كوشباسشى ەلدەر قازاقستان، گرۋزيا، ارمەنيا جانە تۇركيا بولىپ وتىرعانىن كورەمىز. قىرعىزستان ازاماتتىعىن الۋعا ءوتىنىش بەرگەن رەسەيلىكتەر سانىنىڭ دا ءوسۋى بايقالادى. ونىڭ سەبەبى قاراپايىم: ول تۋرالى رەسەي بىلمەيدى، كەرىسىنشە، كەلگەن ميگرانتتاردا كرەملدىڭ رۇقساتىنسىز‑اق قىرعىز پاسپورتىن الۋ مۇمكىندىگى بار. ويتكەنى، كورشى تاجىكستانداي ەمەس، قىرعىزستاننىڭ رەسەيمەن «قوس ازاماتتىق» تۋرالى كەلىسىمى جوق» ‑ بىشكەك ماسكەۋدى ءوزىنىڭ جاڭا ازاماتتارى تۋرالى حاباردار ەتۋگە مىندەتتى ەمەس. قىرعىز بانكتەرى شىعارعان VISA جانە MasterCard كارتوچكالارى رەسەيلىكتەر اراسىندا قازاق كارتوچكالارىنان كەم تۇسپەيدى: سانكتسياعا ۇشىراعان رەسەيدەن ايىرماشىلىعى ‑ ولار بۇكىل الەمدە تاماشا جۇمىس ىستەيدى.

سوعىس كەزىندە كۇشەيە تۇسەتىن تاعى ءبىر فاكتور: «رەسەي ەكونوميكاسى ورتالىق ازيا ەڭبەك كوشى-قونىنسىز تۇراقتى دامي المايدى، - دەپ ەسكە سالادى تەمىر وماروۆ. - ونىڭ ۇستىنە، رەسەيلىك دەموگرافيا دا وسىنداي قولداۋدى قاجەت ەتەدى. سوڭعى مالىمەتتەرگە سايكەس، رەسەيگە جىل سايىن شامامەن 300 مىڭ ادام كوشىپ-قونۋشىلار اعىنى قاجەت ەكەن».

وسىلايشا، ۋكرايناداعى سوعىس كرەملدى ورتالىق ازياداعى «رەسەيلىك اسكەري قاتىسۋىن» ازايتۋعا ماجبۇرلەپ قانا قويماي، سونداي-اق رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تاۋەلدىلىگىنىڭ جاڭا ءبىر «ەكزوتيكالىق» تۇرلەرىن ومىرگە اكەلىپ، كۇشەيتتى. «ءبىز ورتالىق ازيانىڭ رەسەيگە تاۋەلدىلىگى تۋرالى ءسوز ەتكەندە ‑ تالقىلاعان نارسەنىڭ ءبارىن، ەندى، كەيىن قاراي توڭكەرىپ قاراۋعا بولادى دەي الامىز»، - دەپ ساراپتايدى ت. ۋماروۆ.

Abai.kz