ەجەلگى قازاق  بولمىسىنىڭ بۇگىنگى كۇندەرى تانىماستاي بولىپ وزەرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى كوشپەلى ومىردەن وتىرىقشىلىققا ءوتۋ بولدى. ەكى ءومىردىڭ ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن. كوشپەلى ءومىر بولمىس بىرلىگىن جاقسى سەزىنەتىن تابيعي بولسا، ال وتىرىقشى ءومىر تابيعاتتان ءبولىنىپ، قورشاعان ورتانى وزگەرتىپ، باعىندىرۋعا ۇمتىلاتىن جاساندى ءومىر. وسىلاي، كوشپەلى ادام ءومىردى جۇرەگىمەن قابىلداسا، ال وتىرىقشى ادام باسىمەن، ياعني ميىمەن قابىلدايدى. بولمىستىڭ ءوزى جاساعان تابيعي ومىردە ۇيلەسىمدىلىك بولسا، ال جاساندى ومىردە ول ۇيلەسىمدىلىك بۇزىلادى. سول سەبەپتەن وتىرىقشىلىققا وتكەننەن كەيىن بۇرىنعى قازاق بولمىسى كوپ وزگەرىسكە ءتۇستى.

جالپى ادامزاتتى الاتىن بولساق، قورشاعان ورتانىڭ وتىرىقشى ومىردە ادامعا ىقپالى السىرەگەندىكتەن، ولار ەندى اۋارايى مەن تابيعاتقا بەيىمدەلۋ ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردان قورعانۋعا، نە بولماسا وزدەرىنە بەيىمدەۋگە ۇمتىلدى. وسىلاي بولمىس بىرلىگىنەن بولەكتەنىپ، وزدەرىنە جاساندى ءومىر قۇراستىرا باستادى. اققان سۋلار توعاندالىپ، گەس سالىنىپ، جەر سۋلاندىرىلدى. جەر قويناۋىنداعى بايلىقتاردى يگەرۋ ماقساتىمەن مۇناي، كومىر الىنىپ، جاعىلدى. جەر استىنداعى سۋتەگى بەتكە شىعىپ، قورشاعان ورتانى، اتموسفەرانى وزگەرتىپ جىبەردى. اعاشتار كەسىلىپ، ورماندار جويىلدى. ولاردىڭ ورنىنا شولدەر پايدا بولدى. وسىلاي قورشاعان ورتا وزگەرىسكە ءتۇستى. تابيعات وزگەرىسى وي ورىسكە، مىنەز-قۇلىققا اسەر ەتىپ، ادام تولىق وزگەردى. ادام ەندى تابيعات كۇشتەرىنە ەمەس، وزىنە سەنەتىن بولدى. ونىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى تولىعىمەن ءوزىنىڭ ەڭبەگىنە بايلانىستى بولعاندىقتان، ول وزىنە عانا سەنىپ، ەڭبەك ەتۋ ارقىلى ءومىرىن جاقسارتۋعا ۇمتىلدى. ەندى ونىڭ كوڭىلى جاراتۋشى تاڭىردەن، قورشاعان تابيعاتتان، بولمىس بىرلىگىنەن، ءوزىنىڭ قاراباس قامىنا اۋىسىپ، وي ءورىسى تارىلدى. اركىم ءوزىنىڭ باس پايداسىن ويلادى. بۇل ءومىر ماقساتىن وزگەرتتى. ورتاق بىرلىكتەن ايىرىلعان جاڭا ماقسات ادامنىڭ وي جۇيەسىن، بۇكىل بولمىسىن تولىق وزگەرتىپ جىبەردى.

قازاق ءومىرى دە وسىلاي بولمىستىڭ تابيعي قالپىنان جاساندى ومىرگە اۋىستى. كوشپەندى ءومىر قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ، سونىمەن بىرگە، ونى قاتاڭ ساقتالۋعا ماجبۇرلەپ وتىرسا، ال وتىرىقشى جاساندى ومىردە بۇل جاعداي تولىق وزگەردى.

ءبىز وتىرىقشىلىققا وتە قىسقا مەرزىمدە (مولشەرمەن 1920-1930 جج. اراسىندا) ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ياعني، وتىرىقشىلىققا 100 جىلداي عانا بولدى. حالىق بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى تىرشىلىگىنەن ايىرىلىپ، وزىنە مۇلدە جات ورتاعا وسىنداي قىسقا مەرزىمدە تۇسكەندىكتەن، ونىڭ بولمىسى مۇلدە وزگەردى دەۋگە بولمايدى. حالقىمىز ءالى دە كوپتەگەن ۇلتتىق داستۇرلەرىن ساقتاپ قالدى. دەگەنمەن، وزگەرىستەر دە از ەمەس. كەيبىر داسۇرلەر ۇمىتىلدى، ال ءبىرسىپىرالارى وزدەرىنىڭ العاشقى مانىنەن ايرىلىپ، باسقا ماعىنا الا باستادى. ولار وزدەرىنىڭ العاشقى قۇندىلىعىنان ايىرىلىپ، باسقا بەينە العاندىقتان، بۇگىنگى كۇندەرى ولار قوعامعا پايداسى ەمەس، كەرىسىنشە، كەرى اسەرىن بەرىپ وتىر.

ەندى بۇرىنعى قالىپتاسقان سالت-ءداستۇر ومىرگە بوگەت بولا باستادى. سوندىقتان، ولار بۇگىنگى كۇندەرى ۇمىتىلدى، نە بولماسا، ولاردى ءناپسى ىقپالىنا پايدالانىپ ءجۇر. بۇگىنگى كۇندەردەگى تويدىڭ كوبەيىپ، قوناقجايلىق داڭعويلىققا، ءجونسىز ىسىراپشىلىققا ۇلاسىپ جاتقانى وسىنىڭ جاقسى كورىنىستەرى. ۇيگە كەلگەن قوناقتى كۇتۋگە ارنالعان قوناقجايلىق  قوسىمشا قاراجات كەرەك قىلىپ، نەمەسە ۋاقىت الىپ، كۇندەلىكتى جۇمىستى دۇرىس اتقارۋعا بوگەت بولادى. وسىلاي، بۇرىنعى قازاقتىڭ ەسىگى كىمگە بولسا دا اشىق بولسا، ەندى تۋىستاردىڭ وزدەرى ءبىرىنىڭ ۇيىنە ءبىرى ەركىن بارا المايتىن بولدى. وتباسىنداعى ءوزارا سيلاستىق مەنمەندىكتىڭ اسەرىمەن الاۋىزدىققا اۋىستى. وتباسىندا ايەل مەن ەركەكتىڭ ورنى اۋىستى. ەندى ايەل بيلەيتىن بولدى. بۇل وگىز بەن اربانىڭ ورنىن اۋىستىرۋمەن بىردەي. ناتيجەسىندە وتباسىنىڭ ءبۇلىنۋى بويىنشا ەلىمىز  ەكىنشى ورىنعا شىعىپتى. عاسىرلار قويناۋىنان كەلە جاتقان ۇندەستىكتى بۇزىپ، ءومىر ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزۋدىڭ بۇل ءبىر كورىنىسى.

مىسال رەتىندە، سالت-ءداستۇردىڭ كەيبىر وزگەرىستەرىنە توقتالايىق. بۇرىنعى زاماندا كەلگەن قوناقتى «اق قۇيىپ شىعارۋ» داستۇرىمەن قىمىز، شۇبات ىشكىزىپ شىعارىپ سالسا، بۇگىنگى كۇندەرى ول «كەلەر اياق، كەتەر اياق» دەپ اراق بەرەتىن بولدى. جاس كەلىندەر كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنا ات قويىپ، ۇلكەندەردى سىيلاپ، كىشىلەردى ەركەلەتىپ وتىرسا، قازىر بۇلاردىڭ بارلىعى ۇمىتىلىپ، ءتىپتى ەرسى كورىنەدى. «بايعازى بەرۋ»، «بازارلىق اكەلۋ»، «كورىمدىك بەرۋ» ءتارىزدى عۇرىپتار ءوزىن سىيلاتۋعا ماجبۇرلەۋگە، نەمەسە توي كەزىندە «بەت اشار» كوبىنەسە ەلدەن اقشا جيناۋعا، باسەكەلەسكە اينالىپ كەتەدى.

تىزە بەرسە، ومىردە مۇنداي كەلەڭسىز كورىنىستەردىڭ كوپ ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى، سالت-ءداستۇر، بۇرىنعى قالىپتاسقان كوركەم مىنەز-قۇلىق بولمىستىڭ بىرلىگى ءۇشىن ەمەس، ەندى ءناپسىنى قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالدى.  وسىلاي ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتى وزگەردى. كوشپەلى ومىردە قالىپتاسىپ، ەلدىڭ رۋحاني بولمىسىن قالىپتاستىرىپ، تابيعاتپەن بىرلىگىن قورعاپ  وتىرعان قازاقتىڭ بۇرىنعى سالت-ءداستۇر، مىنەز-قۇلقى جاڭا ومىردە ونىڭ قۇلدىراۋ سەبەبىنە اينالدى.

بۇرىنعى قالىپتاسقان كوركەم ادەت-عۇرپىمىز ەندى بىزگە مۇلدە كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر. كوشپەلى داۋىردە قازاق سالتى بولمىس ومىرىنەن تۋىپ، ونىمەن ۇيلەسىمدى بولۋ ماقساتىندا قالىپتاسسا، ال بۇگىنگى ومىردە ول ماقسات تۇبىرىمەن وزگەرىپ، ادامنىڭ ءناپسىسىن قاناعاتتاندىرۋعا بەيىمدەلەدى. وسىلاي ويىن-ساۋىق، توي-دومالاق كوبەيدى. ەندىگى ماقسات ادامداردى بىرىكتىرەتىن قوعام بىرلىگى ەمەس، ەلدەن قالماي، باسەكەلەسىپ ءوزىن كورسەتۋ بولىپ قالدى. ناتيجەسىندە حالىق ءوزىنىڭ العاشقى جاقسى قاسيەتتەرىنەن ايرىلىپ، بولبىراپ، كۇش-جىگەرىنەن ايىرىلىپ، قوعام السىرەدى. مۇنداي مىسالداردى تىزە بەرسەك، بارشىلىق. ارينە، مۇنداي قۇبىلىس ءار زاماندا، ءار ەلدە ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن بولا بەرەدى. ءبىزدىڭ ەل دە سولاردىڭ قاتارىندا. سەبەپ بىرەۋ، ول – حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقى وزگەرىپ، السىرەۋى.

قازاق بولمىسى قالاي وزگەردى، ەندى وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىنە كەلەيىك.

بۇرىنعى قازاق بولمىسىن ءۇش ەرەجە ۇيلەستىرىپ وتىرعان. ولار: «وبال بولادى»، «جامان بولادى» جانە «ۇيات بولادى». بۇلار قازاق بولمىسىنىڭ ءۇش تىرەگى ەدى. «وبال بولادى» وسىمدىكتەردى، جان-جانۋاردى قورعاپ، قورشاعان ورتانىڭ ءاربىر مۇشەسىنە قيانات جاساماي، بولمىس بىرلىگىمەن ۇيلەسىمدى بولۋعا ۇيرەتكەن. «جامان بولادى» ادامنىڭ وي ءورىسىن باعىتتاپ، جامان ىستەرگە بارعىزباي، ولاردان اۋلاق ەتىپ، بولمىس الدىندا كۇنالى بولماۋعا ۇيرەتىپ وتىرعان.  «ۇيات بولادى» قوعامنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن قورعاپ، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن تازالىقتا ۇستاپ وتىرعان. حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن بۇل ءۇش تىرەكتەن قازىر ايرىلىپ قالدىق.  اسىرەسە، ۇيات ماسەلەسى ۇلكەن وزگەرىسكە ءتۇستى. «ۇيات بولادى» دەگەندى بۇگىن ەل مۇلدە باسقاشا قابىلدايدى.

بۇگىنگى قازاق توي بولسىن، قاتىم بەرۋ بولسىن، ءتىپتى، ماردىمسىز باسقا دا كوپتەگەن جيىندارعا قارىزدانىپ، بار قارجىسىن سالىپ، جەگەنىڭ الدىڭدا، جەمەگەنىڭ ارتىڭدا قىلۋعا تىرىسادى. باسقالاردان كەم بولماۋ كەرەك. ۇيات بولادى. ال كرەديت الىپ، ونى ۇيلەنگەن جاستاردىڭ موينىنا سالىپ، ارتىنان ولاردىڭ ايىرىلىپ جاتۋى ۇيات ەمەس. مىنە، جامان مەن جاقسىنى ايىرماي، ناداندىققا ۇمتىلۋ دەگەنىمىز وسى. بۇل قۇبىلىستىڭ ورشىگەنى سونشالىقتى، مۇنداي ىسىراپقا جەكە ادامدار عانا ەمەس، اسا ماڭىزى جوق ءتۇرلى جيىنداردى ۇيىمداستىرۋ مەملەكەت كولەمىندە دە كەڭىنەن ءورىس الىپ وتىر. يماندىلىقتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولىپ تابىلاتىن ۇيات سەزىمى بۇگىنگى كۇندەرى رۋحاني دەڭگەيدەن وسىلاي ءتان دەڭگەيىنە ءتۇسىپ، ادام جاقسى مەن جاماندى ايىرا المايتىن جاعدايعا ءتۇستى. سەبەبى، ادامنىڭ ماقساتى بولمىس ۇيلەسىمدىلىگى ەمەس، ءتان قۇمارىنان شىققان باس پايداسى مەن قۇلقىن قامى بولىپ كەتتى.

ادام قورشاعان ورتانىڭ ىقپالىنان شىعىپ، كوڭىلىن ەندى ءوزىنىڭ  قۇلقىن قامىنا اۋدارا باستاعاندا ول تابيعاتتىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن بۇزىپ، ءوزىن ودان بولەكتەپ، تەك قانا تىرشىلىك قامىنا كىرىسەدى. ول ەندى بۇكىل بولمىستان بولەكتەنىپ، قورشاعان ورتاعا كىنارات جاساي باستايدى. بولمىس بىرلىگىنە قارسى بۇل ارەكەت ءتاڭىر الدىندا ادام بالاسىن كۇناعا باتىرادى.  كۇنا جۇرەكتى بىلعاپ، تاڭىرمەن بايلانىس السىرەيدى. جوعارى جاراتۋشىمەن بايلانىس ۇزىلگەندە ۇيات تا جوعالادى. ادامداردىڭ نيەتى ءبۇلىنىپ، مورالدىق-ەتيكالىق احۋال تومەندەپ، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەر قۇلدىرايدى. جاس بالا كەزىندەگى تازا جۇرەگى وسە كەلە ناپسىمەن بىلعانىپ، ادامنىڭ يمانى السىرەيدى. وسىلاي، ادامنىڭ قۇلدىرۋ جولىن كورەمىز. كوڭىل جان قۇمارىنان ءتان قۇمارىنا اۋادى، ءسويتىپ جەكسۇرىن ويلار پايدا بولادى. ونداي ويلار قيانات ارەكەت تۋدىرىپ، قيانات كۇناعا باتىرىپ، جۇرەكتى بىلعايدى. بىلعانعان جۇرەك جامان ويعا ءتۇسىرىپ، پروتسەسس قايتادان باستالادى. يمان تولىق جويىلادى. ادام وسىلاي ءناپسىنىڭ قۇلىنا اينالىپ كەتەدى. ابايدىڭ «بىراق، جاس بالا قىزىل وشاقتان قورقۋشى ەدى، بۇلار توزاقتان دا قورىقپايدى ەكەن» دەگەنىندەي، كەزىندە ادام ءوزىنىڭ ارەكەتىنە جاۋاپكەرشىلىكتى  دە ۇمىتىپ، ءتىپتى كۇنالى ىستەن قورىقپايتىن دا بولدى. سەبەبى، ول الداعى ومىردەگى توزاقتان قورىقپايتىن يمانسىز. يمانسىزدىق – قوعامنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بولىپ تابىلادى.

ارينە، بۇگىنگى كۇندەرى قوعامدا ءتارتىپ ساقتاۋعا ارنالعان زاڭدار بار. بىراق، بۇل زاڭداردىڭ ناتيجەسى شامالى. مىسالى، كەيبىر ۇكىمەت باسىنداعى شەنەۋنىكتەر تۇرمەدە وتىرعان ادامداردىڭ كوپتىگىن ماقتانىش كورەدى. ولاردىڭ ويىنشا – نەعۇرلىم كوپ ادام تۇرمەدە وتىرسا، سولعۇرلىم قوعامنىڭ باقىلاۋ جۇيەسى جاقسى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. بىراق ودان جەمقورلىق ازاياتىن ەمەس. ماسەلە كۇنالى ادامدى جازالاۋدا ەمەس، دەموكراتيانى نىعايتۋ ارقىلى وعان كۇنالى ىستەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەۋدە ەمەس پە؟! بۇل رۋحاني جەتىلۋ ارقىلى ار-ۇياتتى وياتىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ ىشكى تىرەگىن نىعايتۋ ارقىلى عانا مۇمكىن بولماق.

قازاق وسىلاي تانىماستاي بولىپ وزگەردى. بۇرىنعى قازاق جوق. ۇلتتىق بولمىس وزگەرىسكە ءتۇستى. ونىڭ سەبەبى، وتىرىقشى ءومىر سالتى اباي كورسەتكەن جان قۇمارىن ءتان قۇمارىنا جەڭدىرىپ جىبەردى. حالىقتىڭ رۋحاني قۇلدىراۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى بولسا كەرەك. ەندى وتىرىقشى ءومىر سالتىنا ساي وزگەرە ءبىلۋ كەرەك.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz