رۋحاني دامۋ جولىندا تانىم سەنىمنىڭ نەگىزگى تىرەگى. تانىم سەنىمگە جەتكىزىپ، ونى وسىرەدى. كوپتەگەن عالىمدار ماتەريالدىق الەمدى زەرتتەپ تانۋ ارقىلى، ونىڭ ءبىر جاراتۋشىسى بارىن ءتۇسىنىپ، قۇدايعا دەگەن سەنىمگە جەتۋ ارقىلى يماندىلىق قابىلداعان. جانە، كەرىسىنشە، تانىمدى بولمىستىڭ تۇتاستىعىنا ەمەس، تەك قانا ونىڭ بولىكتەرىنە باعىتتاعاندا يماندىلىق السىرەۋى مۇمكىن.

بولمىستىڭ تۇتاستىعىن ۇمىتقاندا تانىم تەك قانا بولىكتەرگە باعىتتالىپ، ءبىر تاڭىرگە دەگەن سەنىم السىرەيدى. تاڭىرشىلدىك وسىلاي قۇلدىراۋ جولىنا ءتۇستى.  يمانسىزدىق پايدا بولادى. ياعني، پايدالانۋ ماقساتىنا بايلانىستى تانىم تاڭىرگە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتەدى، نە بولماسا السىرەتەدى.

يماندى وسىرەتىن نەگىزگى ءادىستىڭ ءبىرى عيبادات. اباي يمان مەن عيباداتتىڭ بايلانىسىن، عيباداتتى دۇرىس ورىنداۋدىڭ ماڭىزىن وتىز سەگىزىنشى سوزىندە بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى:

ءسىزدىڭ باتينىڭىز (ىشكى بولمىس) تازا بولماعى اۋەلى يمان بولىپ، بۇل زاھير (سىرتقى) عيباداتىڭىز يماندى بولعان سوڭ عانا، پارىز بولعان، ءسىزدىڭ زاھيرىڭىزداعى عيبادات -- باتينىڭىزداعى يماننىڭ كولەڭكەسى، ءھام سول يماننىڭ نۇرلانىپ تۇرماعىنا كورىك ءۇشىن بۇيىرىلعان. ونىڭ ءۇشىن عۇلامالار يمان ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ، بىراق ىزگى تاعاتپەنەن نۇرلانادى، تاعات جوق بولسا، كۇڭگىرتتەنەدى، بالكي، ءسونۋ ءحاۋپى دە بار دەگەن. ەگەر ناداندار ول عيباداتتىڭ ىشكى سىرىن ەسكەرمەي قىلسا، سونى قىلىپ ءجۇرىپ، يمانى سونەر دەگەن.

عيباداتتى ۇلكەن سەنىممەن جاساۋ كەرەك. سول كەزدە عانا ول يماندى نىعايتادى.  سونىمەن بىرگە، عيبادات سەنىم بولعاندا عانا جاسالادى. سەنىم بولماسا عيبادات جاسالمايدى، ياعني عيبادات سەنىمگە تاۋەلدى، ونىڭ كولەڭكەسى. ول يماندى ءوسىرۋ ءۇشىن جاسالادى. ەگەر ناداندار عيباداتتىڭ ىشكى سىرىن، ياعني يماندى ءوسىرۋ ءۇشىن جاسالاتىنىن ەسكەرمەي قىلسا، يماننىڭ ءسونۋ قاۋپى بار. مۇنداي عيباداتتىڭ پايداسىنان زيانى كوپ. سەبەبى، اللاعا دەگەن نيەتسىز جاسالعان عيباداتتىڭ ناتيجەسى بولماعاندىقتان، ادام جالىعىپ كەتەدى. وسىلاي يمان السىرەپ، ادام ءدىني جولدان شىعىپ كەتۋ قاۋپى پايدا بولادى. كەيبىر ادامداردىڭ نامازدى جاقسى باستاپ، ارتىنان سۋىپ، ءتىپتى قويىپ كەتۋلەرى وسى سەبەپتەن. ولار ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىلى بولماعاندىقتان، اللانىڭ شاپاعاتىن الا المايدى.

رۋحاني جولدا تانىم ءدىني قاعيدالار مەن راسىمدەر ارقىلى نىعايادى. ءدىني راسىمدەر -- ءوزىن جانە اللانى تانۋ ءۇشىن ادامعا بەرىلگەن عيبادات تۇرلەرى. ءدىني قاعيدالار اياسىندا جاسالعان ءاربىر ءراسىم، ونىڭ تۇرلەرى وي ءورىستى، نيەتتى اللاعا باعىتتاپ، ادامدى بەلگىلى ءبىر ءتارتىپ اياسىندا ۇستاۋعا ارنالعان. ولاردىڭ ءمانىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، تولىق ورىنداعان ادام رۋحاني جولدا وڭاي جەتىستىككە جەتەدى. كەرىسىنشە، عيباداتتىڭ ءمانىن تۇسىنبەي، نە بولماسا ونى ىنتاسىز ورىنداعاندا ول تەك قانا ادەتتەگى دەنە قيمىلىنا اينالىپ، ريتۋالعا اينالىپ كەتەدى. ءدىني قاعيدالاردى شىن كوڭىلمەن قابىلداپ، راسىمدەردى ىنتامەن ورىنداۋدىڭ ماڭىزىن اباي «ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل. باسقاسى حاققا جول ەمەس» دەپ بەرەدى.

يماندى نىعايتۋ جولىندا عيبادات پەن ونى ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىلمەن ورىنداۋدىڭ ماڭىزىن اباي بىلاي تۇسىندىرەدى:

مەنىڭ ءحاۋپىم بار، ولار حاس (ارنايى) وسى عيبادات ەكەن، قۇدانىڭ بىزگە بۇيىرعانى، ءبىز وسىنى قىلساق، مۇسىلماندىق كامىل بولادى دەپ ويلايدى. ول عيبادات كۇزەتشىسى ەدى. ءجا، كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد (مىندەت) قىلسا، ول نە كۇزەت؟ كۇزەتكەن نارسەسى قايدا كەتەدى؟ ماقسات كۇزەتىلگەن نارسەنىڭ اماندىعى، تازالىعى ەمەس پە؟

عيبادات يماننىڭ كۇزەتشىسى عانا. يماندى ويلاماي جاسالعان عيبادات ءدىني ەمەس، دۇنيەلىك ارەكەت بولىپ تابىلادى. سول سياقتى، يمان ءۇشىن جاسالماعان تانىم ارەكەتى دە دۇنيەلىك. ونداي تانىم قورشاعان ورتاعا ارنالىپ، اللاعا دەگەن سەنىمدى السىرەتەدى. وسىلاي تەك قانا دۇنيە زاڭدىلىعىنا سەنىپ، ونى بولمىستىڭ وزىنەن ءبولىپ قاراستىراتىن اتەيستەر پايدا بولادى. اتەيزم دەگەنىمىز -- بولمىستىڭ رۋحاني بولىگىن قابىلداماي، تەك قانا ونىڭ زاتتىق بولىگىن قابىلاۋ بولىپ تابىلادى. تاڭىرشىلدىكتىڭ بۇل ەڭ تومەنگى دەڭگەيى.

ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندە اباي ءارى قاراي عيبادات تۇرلەرىن اتاپ، ولاردىڭ ىشكى ءمانىن تۇسىندىرەتىنى بەلگىلى. تانىم تۇرلەرى، ونىڭ ىشىندە عيبادات، سەنىمدى بەكىتۋ ءۇشىن بولعاندا تاڭىرشىلدىك جەتىلىپ، نىعايادى، ال كەرىسىنشە بولعاندا تاڭىرشىلدىك قۇلدىرايدى.

كۇندەلىكتى ومىردە تانىمنىڭ نەگىزگى قۇرالى سىرتقى سەزىم مۇشەلەرى مەن اقىل-ەس بولىپ تابىلادى. سىرتتان الىنعان اقپارات اقىلعا سالىنىپ، وي ارقىلى قورىتىلىپ، ادامنىڭ ساناسىنا تەرەڭدەپ بويلاپ، سەنىمگە اينالادى. سەنىم جان قۇمارى ارقىلى  يمانعا جالعاسادى. قورشاعان ورتادان الىنعان اقپارات بولماسا، ەشقانداي سەنىم دە جوق. وسىلاي تۋعان ساتىنەن باستاپ ادامنىڭ العاشقى تانىمى ومىرگە دەگەن سەنىمدى تۋدىرىپ، ءومىر تىرشىلىگى باستالادى. ءومىردىڭ تەرەڭ سىرلارىن تولىعىراق ءبىلۋ ءۇشىن جەتىلۋ بارىسىندا تانۋمەن ارناي شۇعىلدانا باستايمىز. عىلىم دەگەنىمىز ءومىر قۇبىلىستارىن ارنايى زەتتەپ تانۋعا باعىتتالعان وسى ارەكەت. عىلىم ارقىلى بۇل ءفاني الەمنىڭ شەكسىزدىگىنە كوزىمىز جەتىپ، ونىڭ زاڭدىلىقتارىن اشىپ، تىرشىلىك ءۇشىن قولدانا باستايمىز. بۇگىنگى ماتەريالدىق عىلىم دەگەنىمىز وسى.

ماتەريالدىق الەم شەكسىز جانە وتە كۇردەلى. مىسالى، تاندەگى ءاربىر كلەتكانىڭ قۇرىلىسى ۇلكەن ءبىر قالانىڭ قۇرىلىسىمەن سالىستىرۋعا بولاتىنداي وتە كۇردەلى ەكەنىن عىلىم دالەلدەدى. قۇمىرىسقانىڭ، نە بولماسا بال اراسىنىڭ ۇياسىنداعى ءومىر سونداي ۇيلەسىمدى، جانە وتە كۇردەلى. ءاربىر قۇمىرىسقانىڭ ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر ورنى جانە مىندەتى بار. ولار وزدەرىنىڭ مىندەتىن مۇلتىكسىز ورىنداپ، بۇكىل قوعامنىڭ بىرلىگىن جاقسى ساقتايدى. وسىنداي كۇردەلى قۇبىلىستار كەزدەيسوق، نە بولماسا وزدەرىنەن وزدەرى پايدا بولۋى مۇمكىن بە؟ ەندەشە، ولاردى كىم جانە قالاي جاراتتى؟ ول جاراتۋشى كىم؟ وسىنداي كۇردەلى قۇبىلىستى جاراتقان، شاكىرىم سوزىمەن ايتقاندا، «مەڭىرەۋ كۇش» پا؟  الدە جوعارى سانالى جاراتۋشى ما؟ مۇنداي سۇراقتار ويلى ادامدى الەمنىڭ ءبىر جاراتۋشىسى بارىنا سەندىرىپ، ونىڭ كىم ەكەنى جونىندە ويلاندىرادى. وي ءورىسىنىڭ كەڭەيۋ بارىسىندا بۇل الەمدى جاراتقان ءبىر  جاراتۋشى بارىنا سەنىم ۇلعايىپ، ونى تانۋ ىنتاسى پايدا بولادى. وسىلاي تانۋ جۇرەك كوزىن اشىپ، سەنىمدى نىعايتادى.

نەگە تانىم سەنىمدى نىعايتادى؟ سەبەبى، تانىم ءبىلىم بەرەدى، ال ءبىلىم، اباي تۇجىرىمى بويىنشا، جان قاسيەتى. وسىلاي جان ءوزىنىڭ ءبىلىم قاسيەتىنە يە بولىپ، جۇرەك كوزىن اشادى. كوزى اشىلعان جۇرەك سەنىمدى نىعايتىپ، تولىق يمانعا الىپ كەلەدى.

سونىمەن، تانىم سەنىمدى نىعايتۋ ءۇشىن بولۋ كەرەك. ەگەر ولاي بولماسا كوڭىل بولمىستىڭ ماتەريالدىق بولىگىنە اۋىپ كەتەدى. ماتەريالدىق الەمدە ءتان قۇمارى جان قۇمارىن جەڭىپ، كوڭىل دۇنيە قىزىعىنا بەرىلىپ، ءناپسى جەڭەدى. سەبەبى، ادام ءفاني الەمدە ءومىر سۇرەدى. وسىلاي يمان السىرەيدى. ادامنىڭ كوڭىلى زاتتىق الەمگە اۋىسقاندىقتان، رۋحاني تىرەكتەن ايىرىلىپ، تانىم ماتەريالدىق سيپات الىپ، رۋحاني كوزدەن ايىرىلىپ قالادى. ادام ءومىردىڭ جىلتىراعىنا بايلانىپ، قۋانىش پەن قايعىنىڭ اراسىنا شىرمالادى. يمانسىز ادام وسىلاي ءومىرىن بەيبەرەكەت وتكىزىپ الادى. مۇنداي بەيبەرەكەت ءومىردى اباي «نۇرلى اسپانعا تىرىسىپ وسكەنسىڭ سەن» ولەڭىندە بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

نۇرلى اسپانعا تىرىسىپ وسكەنسىڭ سەن
مەنمەن، كەردەڭ، قايعىسىز ەر كوڭىلمەن،
جازعىتۇرىم جاسىرىپ جەردىڭ بەتىن،
جاسىل شوپپەن، بوي جەتكەن ەگىنمەن تەڭ.

سونان بەرى راحىمسىز كوپ جىل ءوتتى،
وراق كەلەر، ورىلار مەزگىل جەتتى.
جىلى مەنەن سۋىقتىڭ ءبارىن كورىپ،
قايران كوڭىل قايىسپاي قايرات ەتتى.

اۋىر ويدى كوتەرىپ اۋىرعان جان،
قايعى، قاسىرەت جۇزىڭە بەلگى سالعان.
ءدانى تولىق، باسى ۇلكەن ەگىندەي-اق،
سەنىڭ دە باسىڭ يمەك جەرگە تامان.

اباي وسىلاي ءفاني ءومىردىڭ زاڭدىلىعىن سۋرەتتەيدى. جان يەسى بۇل ومىرگە كەلگەننەن كەيىن اۋەلى ەشبىر قايعىسىز جاستىق شاعىن وتكىزىپ، ەسەيگەن سوڭ ارتىنا ۇرپاق قالدىرادى. بىراق اۋىر ويدىڭ ىقپالىمەن قايعى، قاسىرەت جۇزىڭە بەلگى سالىپ، كارىلىك كەلەدى. اقىرى ولەدى. بىراق ءومىردىڭ جارقىلىمەن الدانىپ، ولمەسىن بىلگەندەي قىلىق قىلىپ، پەندە ءولىم تۋرالى ويلانبايدى. مۇنداي بەيحابار ومىردەن اۋلاق بولۋ ءۇشىن اباي بىلاي دەپ ەسكەرتەدى:

ولەيىن دەپ ولمەيدى ولەرلىك جان،
استە ولمەسىن بىلگەندەي قىلىق قىلعان.
اجال كەلىپ باس سالسا، جاندى ۇرلاسا،
ءومىر قايدا، سەن قايدا، سونى دا ويلان.

ادامزات — بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق,
بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق.
ەرتەڭ ءوزىڭ قايداسىڭ، بىلەمىسىڭ،
ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلا، شىراق. 

«بۇگىنگى ءومىر جارقىلداپ الدار بىراق» دەپ بۇل ءومىردىڭ وتكىنشى، جالعان ەكەنىن ەسكەرتىپ، وعان بايلانباۋعا شاقىرادى. سەبەبى، «ولمەك ءۇشىن تۋعانسىڭ، ويلا، شىراق»، ياعني ولىمگە دايىندالۋ كەرەك. ءولىم ابايدىڭ ءوزى كورسەتكەن ءتۇپ يەگە، ياعني تاڭىرگە قايتۋ جولىنداعى نەگىزگى سىناق بولىپ تابىلادى.

ابايدىڭ بۇل عيبراتتى سوزدەرىن تۇسىنبەگەن، نە بولماسا تاعىلىم الماعان جان كوڭىلدى رۋحاني الەمگە ەمەس، ءفاني دۇنيەگە اۋدارىپ، ماتەريالدىق الەمنىڭ ءۇش ءتۇرلى قاسىرەتىنە شىرمالادى. ول قاسىرەتتەردىڭ ءبىرىنشىسى: ادامنىڭ ءوزىنىڭ قاتەلىگىنەن. يمانى السىرەپ، بولمىس بىرلىگىنەن اۋىتقىعاندا شەكسىز ءناپسىسى بيلەپ، ادام اقىلىن دۇرىس قولدانا الماي، كوپتەگەن قاتەلىكتەر جىبەرىپ، قيانات جاساپ، كۇنالى ىستەرگە بارادى. ارتى قاسىرەتكە اينالادى. سونىمەن بىرگە، ءتاننىڭ اۋرۋى، كارىلىكپەن بايلانىسقان قاسىرەتتەر تاعى بار.  ەكىنشىسى: قورشاعان جان  يەلەرىنەن.  ادامداردىڭ اراسىنداعى اراقاتىناستىڭ بۇزىلۋى، نە بولماسا، تابيعاتتىڭ باسقا دا جان يەلەرى ادامنىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋى مۇمكىن. ءۇشىنشىسءى: اۋا رايىنىڭ قۇبىلىستارى مەن تابيعات اپاتتارى. قورشاعان ورتا وزگەرىپ، تابيعي اپاتتار جىل سايىن ۇلعايىپ بارادى. بۇعان بيىلعى  2024 جىلعى بۇكىل ەلدى قامتىعان سۋ تاسقىنىنىڭ حالىققا اۋىر قاسىرەت اكەلگەنى جاقسى مىسال.

ومىردەگى كورىنىستەر جاقسى، نە بولماسا جامان بولۋى ونىڭ قالاي قابىلدانۋىنا بايلانىستى. تابيعاتتا جاقسى، نە بولماسا جامان دەگەن تۇسىنىك بولمايدى. بارلىعى سالىستىرمالى نارسە. اقىلىمىز قابىلدايتىن قۇبىلىستار قۋانىش اكەلىپ، جاقسى بولىپ كورىنسە، ال قابىلدانبايتىندارى رەنىش اكەلىپ، جامان بولىپ كورىنەدى. سوندىقتان، تابيعاتتىڭ بۇل ەكىۇدايىلىق قاسيەتىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن، بارلىق قۇبىلىستى  بولمىستىڭ كورىنىسى رەتىندە بىردەي قابىلداپ، وعان بايلانباۋ كەرەك. قاسىرەت بايلانۋ دارەجەسىنە قاراي نە اۋىر، نە جەڭىل بولادى. قاسىرەتتەن قۇتىلۋ جولى: ءومىر كورىنىستەرىنە بايلانباۋ. بۇل تۋرالى اباي «قايعى كەلسە قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە، قىزىق كەلسە قىزىقپا، وڭعاققا ەرمە» دەيدى. بۇل دەڭگەيگە ءتان قۇمارىمەن كۇرەسۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. ماقسات -- ءتان قۇمارىن جەڭە بىلۋدە.

سونىمەن، تانىم بولمىستى تولىق قامتىپ، ونىڭ بىرلىگىنە باعىتتالسا، وندا ول يماندى ءوسىرىپ، ادامدى ءومىردىڭ قاسىرەتىنەن قۇتقارادى. ال ەگەر تانىم بولمىستى تولىق قامتىماي، ونىڭ ماتەريالدىق بولىگىنە باعىتتالسا، وندا ول ادامدى قورشاعان ورتاعا بايلاپ، ءومىرىن قاسىرەتكە اينالدىرىپ جىبەرەدى. تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇلدىراپ، دىندەردىڭ پايدا بولۋ سەبەبى دە، وسىدان بولدى. ۋاقىت ىقپالىمەن ادامداردىڭ كوڭىلى بولمىستىڭ بىرلىگىنەن ونىڭ ماتەريالدىق بولىگىنە اۋىستى. بولىكتەرگە تابىنىپ، قۇداي دەپ قابىلداندى. وسىلاي كوپقۇدايشىلدىق پايدا بولىپ، ءبىرتۇتاس بولمىستىڭ بىرلىگى بۇزىلدى. ەگونىڭ اسەرىمەن بولىكتەردىڭ اراسىندا الاۋىزدىق تۋىپ، بۇكىل ادامزات قوعامى ۇساقتالىپ، ءبىر ماملەگە كەلە المايتىن كۇرەس مايدانىنا اينالىپ كەتتى. تانىمدى يماندى ءوسىرۋ ءۇشىن ەمەس، ءتان قۇمارى ءۇشىن پايدالانۋدىڭ ناتيجەسى وسىنداي.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz