ورىس جازۋشىسى ە.ن.كۋكاركين 1997 جىلى جازعان «كۋچەر» پوۆەسىندە سول كەزدەگى قاندى قىرعىنداردىڭ كۋاسى س.م.پەتروۆ ارقىلى ناقتى دالەلدەرمەن وقيعانى بىزگە ەگجەي-تەكجەيلى جەتكىزەدى. كۋكاركين ەۆگەني نيكولاەۆيچ 1940 جىلى لەنينگراد قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ورىس جازۋشىسى، سۋرەتشى، دراماتۋرگ. 1994 جىلدان باستاپ، ادەبيەتكە ارالاسا باستاعان. جۇزدەن استام پوۆەستەرى مەن اڭگىمەلەرى بار. 1995 جىلى ماسكەۋ كينوفەستيۆالىنىڭ باس جۇلدەسىن العان، ا.پ.چەحوۆ مادەني قورىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان. گازەتىمىزگە اۋدارىپ جاريالاپ وتىرعان «كۋچەر» پوۆەسى 1997 جىلى جازىلعان. مۇندا جازۋشى ە.ن. كۋكاركين كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان ك.ۋ.چەرنەنكونىڭ 1930 جىلداردان قايتىس بولعانعا دەيىنگى ءومىرىن جازعان. باس كەيىپكەر س.م.پەتروۆ 1930 جىلداردا بىرگە قىزمەت ەتىپ، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە ونىمەن كەزدەسىپ وتىرعان. سول جىلدارى ك.ۋ.چەرنەنكو الماتى وبلىسى، پانفيلوۆ اۋدانى، جاركەنت قالاسىندا وگپۋ-دا جانە قورعاس شەكارا زاستاۆاسىنىڭ وتريادىندا جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ  گولوششەكيندىك ساياسات كەزىندە قىتايعا قونىس اۋدارعان قازاقتارعا جاسالىنعان قاندى قىلمىستىڭ ىشىندەگى باستى اتقارۋشى بولعان تۇستارىن اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىن. مەنىڭ ماقساتىم كوپتى كورگەن كونە قورعاستىڭ ماڭايىندا بولعان وسىناۋ تاريحي وقيعالاردى سۋرەتتەگەن شىعارمامەن وقىرمانداردى تانىستىرۋ.

«جاركەنت ايناسى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى مولوت مۇساۇلى

---

ەۆگەني كۋكاركين. «كۋچەر» پوۆەستىنەن ىقشامدالىپ اۋدارىلعان

كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ك.ۋ.چەرنەنكو تۋرالى ساياسي تريللەر

1930 جىل

اڭقانى كەپتىرگەن ىستىق قايتار ەمەس. تىزگىندى بوس جىبەرگەن اتتار ءىلبىپ كەلەدى. وزىمىزگە قاراستى شەكارانىڭ شەبىن اينالىپ بولماساق تا، اسىقپادىق. كەشكى قاراڭعىلىق ءتۇسىپ، اۋا سالقىنداعاندا قيمىل-ارەكەتكە كىرىسەتىن كەيبىر كونترابانديستەر مەن شەكارا بۇزۋشىلار بولماسا، مۇنداي شاقتا تاۋەكەل ەتىپ، ەشكىم باس سۇعا قويمادى. باستىعىمىز لەشكا كونوۆالوۆ ءبىزدى قازاقستان مەن قىتاي اراسىن ءبولىپ جاتقان جارتىلاي قۇرعاپ قالعان قورعاس وزەنىنىڭ بويىمەن الىپ كەلەدى.

– لەشكا، قاراشى، – دەدىم ءوزىمىز جاقتىڭ تۇكپىرىنە قاراي قولىمدى سوزىپ.

الىستان كوتەرىلگەن قويۋ شاڭ بىرتە-بىرتە سوزالاڭداپ ۇلعايا ءتۇستى.

– جۇرت كوشىپ بارادى. قالامبەكوۆ ءوزىنىڭ ادامدارىمەن قىتايعا كوشىپ بارا جاتقانى ما؟ وسى مەزگىلدە ەل-جۇرت سول جاقتا بولۋى كەرەك ەدى. ءجۇر، بارىپ، سالەمدەسىپ ءىلتيپات ءبىلدىرىپ قويالىق.

ءبىز اتىمىزدىڭ اۋىزدىعىن سالا سالىپ، قويۋ شاڭ كولەگەيلەگەن ادامدار مەن مالعا قاراي قۇيعىتا جونەلدىك.

قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن (سوڭعى ەكەۋى تۋرالى اۆتور قاتەلەسەدى – رەد.) تايپالارىنىڭ عاسىرلار بويى مالىن جايۋ ءۇشىن جاڭا جايىلىم ىزدەپ، ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشىپ-قونۋى ۇيرەنشىكتى ءجايت. ادەتتە ولار قىتايدان كەلىپ، كۇزدە سول جاققا قايتا ورالاتىن. قازاقستاندا ۇزدىكسىز اۋىسىپ جاتاتىن ۇكىمەت تە، بيلەۋشىلەر دە، ءتىپتى 1924 جىلى تالقاندالعان باسماشىلاردىڭ باندالارى دا ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن بۇزا المادى.

جاڭا عانا تىگىلگەن شاتىردىڭ الدىندا سيرەكتەۋ اپپاق ساقالى بار قاريا كۇتىپ الدى. جۇمساق جاستىقتاردىڭ ۇستىنە كەلىپ وتىرعان سوڭ ول بىزبەن قۇددى ەسكى دوستارىن كورگەن ادامداي يەك قاعىپ امانداستى.

– امانسىڭ با، كونوۆال، جاس ساربازدارىڭ امان بولسىن.

– امانسىڭ با، اقساقال؟

– امانسىز با؟ – دەدىك ءبىز دە سۇلەسوق: بۇكىل شەكارالىق وترياد اتىنان جۇرگەن مەن جانە ۋكرايندىق شايدۋرەنكو.

كيىز بەن جاستىق قۇشاقتاعان ايەلدەر توڭىرەكتەپ ءجۇر. اقساقال دا وتىرىڭدار دەگەندەي قولىمەن توسەنىشتەردى كورسەتتى.

توسەلگەن جۇمساق توسەنىشكە كومىلە وتىرىپ جاتىپ، ءيىسى مۇڭك ەتە قالعان لاس ءارى كىر شالبار مەن گيمناستەركا كيگەن ءوزىمنىڭ مۇنداي قۇرمەتكە لايىق ەمەس ەكەنىمدى سەزىنىپ، ىڭعايسىز كۇيگە ءتۇستىم.

– ال، قۇرمەتتى كونوۆالمەن ونىڭ دوس-جاراندارىنىڭ قالى قالاي؟ – دەپ قاريا اقىرىن اڭگىمەگە تارتتى.

– راقمەت. وزدەرىڭنىڭ ۇيلەرىڭدە ءبارى دۇرىس پا؟

قاريا ەرنىن جىمقىرا تىستەي بەرىپ، قولىن بۇلعاپ قالىپ ەدى، سول مەزەتتە جەر استىنان شىققانداي ەكى ايەل پايدا بولىپ، شاتىردىڭ ورتاسىنا قاريا مەن ءبىزدىڭ ارامىزعا ومىرباقي تازالانباعان ۇلكەن قازاندى الىپ كەلىپ قويا قويدى. قاقپاقسىز قازاننان كوتەرىلگەن بۋ تىكەسىنەن تىك سوزالاڭداي جوعارى كوتەرىلدى. پىسكەن ەتتىڭ ءدامدى ءيىسى ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ كەتتى. ايەلدەردىڭ بىرەۋى قولىنا ىستىكتى الىپ، ەتتى ءارى-بەرى ارالاستىرىپ، لىپ ەتكىزىپ قويدىڭ جامباسىن شانشىپ الىپ قارياعا ۇسىندى. ول بىردەن تىستەپ شايناپ كورىپ، باسىن يزەدى. بۇدان كەيىن كەسەك-كەسەك ىستىق ەتتەردى بىزگە ۇلەستىرە باستادى. قولىما قىزعان شوق ۇستاعانداي بولدىم. ساۋساقتارىمدى كۇيدىرىپ الا جونەلگەن سوڭ، ءبىر كەسەك ەتتى قولدان-قولعا اۋىستىرىپ قاقپاقىلداپ، ۇرلەپ سۋىتۋعا كىرىستىم. مەنىڭ دوستارىم دا مەنىڭ قىلىعىمدى قايتالۋدا. قاريا ءبىزدىڭ قىلىعىمىزعا قاراپ، ميىعىنان كۇلىپ قويدى.

– ىستىق قوي، راس پا؟ مىنە ءبىزدىڭ ۇيدە دە ىستىق بولا باستادى، – دەپ اقىرىنداپ كونوۆالوۆتىڭ قويعان سۇراعىنا جاۋاپ بەردى.

– قاريا نە بولدى؟

– قازاقستاننان كەتەمىز. ءبىرجولاتا كەتەمىز.

– بۇل ولكەنىڭ جاڭا باستىعى ءبىزدى جەرگە بايلاپ قويعىسى كەلەدى، بۇل ءبىزدىڭ اۋلەتكە اشتىق پەن ءولىم دەگەن ءسوز.

قالامبەكوۆتىڭ جاڭا باستىق دەگەنى 1928 جىلى پارتيانىڭ ولكەنى باسقارۋعا، ۇجىمداستىرۋ مەن كوشپەلى شارۋالاردى وتىرىقشىلدىقتاندىرۋدىڭ ستاليندىك باعدارلاماسىن جۇرگىزۋگە جىبەرگەن قيالي ءارى قاتىگەز جىندىسۇرەي ف.ي.گولوششەكين ەدى (شايا يتسيكوۆيچ گولوششەكين – ۇلتى ەۆرەي. 1928 – 1933 قازاقستان ولكەسىن باسقاردى). بۇل قاتىگەز دەلقۇلىنىڭ كەسىرىنەن قازاقستاندا جۇزدەگەن ءتىپتى مىڭداعان جازىقسىز ادامدار اشتىققا ۇرىنىپ، كونتسلاگەرلەردە قايتىس بولدى.

– قازىر قىتايعا كەتۋگە بولمايدى، ول جەردە جايىلىم ءالى جەتىلگەن جوق، – دەدى قولىنداعى كەسەك ەتتى قاقپاقىلداپ وتىرعان كونوۆالوۆ.

– ال مۇندا شە؟ ەگەر ءبىز مۇندا قالاتىن بولساق، مال اينالانىڭ توپىراعىن شىعارىپ جەپ، سودان سوڭ اشتان قىرىلادى. تەك، جايىلىمدى اۋىستىرىپ قانا امان الىپ قالۋعا بولادى.

– وندا ءبىر جەرگە تۇراقتاپ قونىس تەبىڭدەر، مالشىلار مالدى وسى ايماققا تۇگەل جايسىن.

– ەشتەڭەنى تۇسىنبەدىڭ-اۋ، ورىسىم، – دەدى قاريا رەنجىپ. – ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ەركىن ادامدار بولعان. وسىندا قالساق، ءبىز بارلىق نارسەنى جوعالتامىز…

ءبارىمىز دىمىمىز شىقپاي ەت جەپ وتىرمىز. ماي مەن ەتتىڭ ءسولى يەگىمىزدەن اعىپ، ساۋساق اراسىنان سورعالاۋدا.

– سادىر، سالتان باي، سالامبەكوۆتىڭ جانە باسقالارىنىڭ كوشتەرى قالاي بولىپ جاتىر؟ قالا ما؟، – دەدى كونوۆالوۆ.

– ولاردا كەتەدى، ءبىزدىڭ ارتىمىزدان جىلجيدى. ولارعا دا جايسىز بولىپ تۇر. بىزدەن ارىرەك، ال ولار ورتالىققا جاقىن بولعاندىقتان، قيىنداۋ سوعاتىن ءتۇرى بار.

كەسەك ەتتى سۇيەگى كورىنگەنشە ءمۇجىپ بولعانىمدا قىزمەت كورسەتىپ جۇرگەن ايەل لىپ ەتىپ الا قويدى دا ورامالعا ۇقساس ءبىر نارسەنى ۇسىندى. شاتىردىڭ ورتاسىنداعى قازاندى كوك شاي قۇيىلعان، سىرتىن قاپ-قارا ىس باسقان ىدىس اۋىستىردى.

بەتىن ءاجىم باسقان كەمپىر قولىنداعى ۇلكەن وجاۋمەن كەسەلەرگە قۇيىپ شاي تاراتتى. ءسال قىشقىلداۋ ىستىق ءشايدى ىشە وتىرىپ ءبىر ءتۇيىر قانت نە ءبىر ءتاتتى نارسە بولسا دەپ ارماندادىم. ءشاي ءىشىپ بولىپ كونوۆالوۆ ورنىنان تۇردى. ءبىز دە ىرشىپ تۇردىق.

– قاريا، ۇلكەن راقمەت، قاي كۇنى جولعا شىعاسىزدار؟

– بۇگىن كەشكىسىن.

– جولدارىڭىز بولسىن.

ءبىز سىپايى قوشتاسىپ، شاتىردان شىعار ەسىككە بەتتەدىك.

– لەشا، – دەدىم كونوۆالوۆقا قاراپ. – بۇل قالاي بولعانى؟ ءبىز شەكارانى كۇزەتۋگە قويىلعانبىز، ال بۇل جەردەگى بەس جۇزگە تارتا ادامدى مال-مۇلكىمەن قىتايعا كەدەرگىسىز جىبەرەمىز بە؟

– سەن مۇندا قىزمەت ەتكەنىڭە كوپ بولدى ما؟

– جوق. ءبىر جىل عانا بولدى.

– ال ماعان التى جىل بولدى. ەڭ سوڭعى باسماشىلاردى قۋىپ جىبەرىپ، وسىندا قالدىم.

– بىراق قازىر رەۆوليۋتسيا، جاڭا ءومىر…

– بۇل ءبىز ەكەۋىمىز ءۇشىن رەۆوليۋتسيا، ال بۇلار ءۇشىن ەش نارسە وزگەرگەن جوق. مال ءبىر جايىلىمدى جەپ بىتسە، ەكىنشى جايىلىمعا اۋىسىپ سولاي جالعاسا بەرەدى.  نامىسقوي حالىق ءارى ءتۇز تاعىسى سياقتى وتىرىقشىلدىققا بىردەن ۇيرەنە قويمايدى.

– بۇل جاققا ەندى ورالمايمىز، – دەدى عوي.

– ايتتى، ءبىتتى. كەلمەيدى. شىندىعىندا الداعى از ۋاقىتتا رەۆوليۋتسيا بارىن قالاماسا، ول جەردە قىتايدىڭ تاۋلى اۋداندارىندا ءومىر سۇرۋگە بولادى.

– مۇمكىن ول جاققا دا بارىپ قالار، – دەپ شايدۋرەنكو قوسىپ قويدى.

– البەتتە.

ءبىز زاستاۆاعا قايتا ورالدىق. شەكارانى اينالىپ شىقتىق. زاستاۆادا ۇلكەن جاڭالىق بولىپتى. جاڭادان ەكى ادام جىبەرىپتى. بىرەۋى ارىقتاۋ كەلگەن تورتكىل باستى، كوزى شۇڭىرەيگەن، شاشتارى تىكىرەيگەن جانە شامادان تىس قولاپايسىز باتەڭكە كيىپ، قيسىق اياقتارىنىڭ باسىن سولدات تاڭعىشىمەن وراپ تاستاپتى. بىلعارى كۇرتەشە كيىپتى، ۇلكەن ماۋزەرى مىقىنىندا سالاقتاپ ءجۇر. ەكىنشىسى، پىسكەن بيدايدىڭ ماساعى سياقتى شاشتى، تەردەن سورى شىعىپ، مىج-مىج بولعان كادىمگى گيمناستەركا كيىپ، قاڭىلتىردان جاسالعان قىزىل جۇلدىز تاعىپ الىپتى. اياعىنداعى وفيتسەر ەتىگى توزا قويماپتى. شەكاراشىلار ولاردى قورشاپ اپ، سۇراقتىڭ استىنا الدى.

– جىگىتتەر قايدانسىڭدار؟

– ورتالىقتان، – دەپ جاۋاپ قاتتى شارۋا ءجۇزدى، جاس جىگىت.

– ەسىمدەرىڭ كىم؟

– مەن عوي – ۆانيامىن، ال مىناۋ – كوستيا.

كوستياسى قايمىجىقتاي ەرىندەرىن جىمقىرىپ، بىزگە تەسىرەيە قاراپ تۇر. جاڭا كەلگەندەرگە بۇرىن پيتەردەگى گيمنازيادا مۇعالىم بولعان، قازىر زاستاۆتىڭ باستىعى ماكسيموۆ جاقىندادى.

– كىمسىڭدەر؟

– يۆان ريابوۆپىن، – دەپ گيمناستەركالى جىگىت قالت تۇرا قالدى.

– كونستانتين چەرنەنكومىن، – دەدى قامىت اياعىن تۇزەپ، كەۋدەسىن كەرگەن كۇرتەشەلىسى.

– قايدان كەلدىڭدەر؟

– جاركەنتتەگى جەرگىلىكتى وگپۋ (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) باسقارماسىنڭ جولداۋىمەن سىزگە كەلدىك. مىنە، پاكەت. – ريابوۆ باستىققا پاكەتتى ۇسىندى. ول الدى دا قالاي بولسا سولاي قالتاسىنا سالا سالدى.

– قارۋ قايدان ءجۇر سىزدە؟ رۇقسات بار ما؟ – دەدى چەرنەنكوعا قاراپ.

– بۇل … جالپى… قۇجات بەرمەدى… – جۇقا ەرىندەرى اشىلىپ. – قىزمەتكەرگە مىندەتتى بولعان سوڭ…

– مىندەتتى قارۋ ۇستاۋعا ارنايى رۇقسات قۇجاتى بولسا، عانا مىندەتتى، ال قازىر شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسىنە تاپسىرىڭىز.

– بۇل…

– مەن تاپسىر دەدىم! كونوۆالوۆ!، – دەدى باستىق لەشاعا قاراپ. – ەر سوڭىمنان.

ماكسيموۆ بۇرىلدى دا كەڭسەگە قاراي بەتتەدى. شايدۋرەنكو ەكەۋمىز اتتاردى جايعاستىرىپ، وتقا قويۋعا اتقوراعا قاراي جونەلدىك.

– سەرەجا، ەستىدىڭ بە – دەدى جانىمداعى توسەكتە كەرىلىپ جاتقان لەشا كونوۆالوۆ ماعان قاراپ، جاڭاعى قامىت اياق اتى كىم ەدى «چەرنەنكو ما ەدى؟» وگپۋ-دە (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) ۇكىمدى ورىنداۋشى جەندەت ەكەن.

– قىلمىسكەرلەردى اتقان با؟

– ءيا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا جەندەت ادام، ايەلدەر مەن ەركەكتەردى ماۋزەرىمەن تۋرا قاراقۇستان…

– قايدان ءبىلدىڭ؟

– اناۋ قاسىنداعى ۆانكا سوزشەڭ ەكەن. ول دا كۇزەتتە ىستەپتى. ءبىر نارسەدەن كىنالى بولىپ قالىپتى دا وسىندا جىبەرىپتى.

– قالاي؟ كوستيا قانشا جاستا ەكەن؟

– ون سەگىزدە. ءبىر جىل بۇرىن وگپۋ-گە (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) ءوزى سۇرانىپ قىزمەتكە كىرىپتى، اۋەلدە تۇرمە قاراۋشىسى بولىپ ءجۇرىپ، ال كەيىننەن جۇمىستى جان-تانىمەن اتقارىپ جۇرگەن سوڭ، جەندەتتىككە اۋىستىرىپتى.

– ەي، اقىرىن. ويپىرماي جاپ-جاس بولىپ!

– ۆانكا ايتادى، كوستيا جۇمىس كۇنى بىتكەن سوڭ كوبىرەك ىشىڭكىرەپ قويىپ، دەرەۋ ورىندالاتىن كەزەكتى ءبىر تاپسىرمانى ىستەمەگەن. ونى سول ءۇشىن وسىندا جىبەرگەن.

– ول قانداي تاپسىرما؟

– سەن نە تۇسىنبەيسىڭ بە؟

– ەگەر مىناۋ شىن بولسا، بىزگە قانداي جەكسۇرىندى جىبەرگەن.

– سايتان السىن بۇلاردى.

– دۇرىس ايتاسىڭ.

ەرتەڭگىسىن كەزەكتى ساياسي ساباق. ماكسيموۆ ءسوز سويلەپ، حالىقارالىق كاپيتاليستەردىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ءتۇرلى جولدارمەن كەدەرگى كەلتىرۋگە تىرىسىپ جاتقانىن ايتىپ ءوتتى.

– كىمنىڭ سويلەگىسى كەلەدى – دەدى ول ءوز ءسوزىن قالىپتاسقان ءداستۇرلى سۇراعىمەن اياقتاپ.

– رۇقسات پا؟

چەرنەنكو ورنىنان كوتەرىلدى. ءبارىمىز شىرت ۇيقىدان ويانعانداي وعان تەسىلە قاراپ قالىپپىز.

– مەن ايتايىن دەپ ەدىم… ارينە… بۇل جالماۋىزدى … يمپەرياليزمدى… بولمايدى. بۋرجۋازيا … بۇل جەردە… بۇنىڭ ءوتىپ كەتۋىنە جول بەرمەيمىز.  بارلىعىن تارس… تارس… بولدى.

– سەن ءبىتتىڭ بە؟

– بولدىم، – دەدى چەرنەنكو اينالاسىنداعىلاردىڭ نەگە مۇنىڭ شاقىرۋىن قولداپ، قوستاماي وتىرعاندارىن تۇسىنبەي، ءىلىپ اكەتپەگەنىنە، اڭتارىلا قاراپ تۇرىپ.

– وندا قازىر دايىندالىڭدار، ءبارىمىز اتىس الاڭىنا بارامىز. بۇگىن جاتتىعۋ جاسايمىز.

ورنىمىزدان تۇرعان ءبىز قارۋ-جاراق الۋعا پيراميدالارعا قاراي جۇردىك.

– سەن قالاي ويلايسىڭ، اناعان قانداي لاقاپ ات قويىپ جىبەرسەك ەكەن، – دەدى لەشا ماعان قاراپ.

– ۆاران.

– جوق. بۇل ەندى وتە قاتتى كەتەدى… بىراق وسىعان ۇقساس بىردەڭكە بار. جاي ءبىر لاقاپ ات قويساق جەتكىلىكتى.

كونستانتينگە ءالى قارۋ بەرىلمەگەندىكتەن بالتىرىنداعى وراعىشى اعاراڭداپ كولبەڭدەپ پيراميدانىڭ جانىندا ءجۇر. ونى ماكسيموۆ بايقاپ قالىپ:

– چەرنەنكو،  ماكسيم پۋلەمەتىمەن اتىپ كوردىڭ بە؟

– مەن بە. بىلەمىن.

– وندا شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسىنە جولىعىپ، ودان پۋلەمەتتى قابىلداپ الىڭىز. قاسىڭىزعا ريابوۆتى الاسىز، ول ەكىنشى ءنومىرلى بولادى.

ەبەدەيسىز نەمە ريابوۆپەن شارۋاشىلىق جونىندەگى مەڭگەرۋشىگە جولىعۋعا قورباڭداي جونەلدى.

ماكسيموۆ ءۇش ادامنان شاقىرىپ تۇر. ولار قۇم ۇستىندەگى توسەنىشكە جاتىپ، ءۇش ءجۇز قادام جەردەگى سابان تىعىلىپ جاسالعان ءۇش تۇلىپتى نىسانا ەتىپ كوزدەپ اتىپ جاتىر. قالعاندارى ارت جاقتا توپتاسىپ وتىرىپ الىپ ءمۇلت كەتكەندەردىڭ بارلىعىن مازاقتاپ كۇلىسىپ وتىر.

– شايدۋرەنكو، سەن اۋەلى ايەلدەرمەن جاتتىعىپ كورسەڭ بولعانداي ، –  دەپ قاعىتىپ قويدى اقكازاكتىڭ تيگەن قىلىشىنان وڭ كوزىنىڭ استىنداعى تىرتىعى ءۇشىن كريۆوي اتانىپ كەتكەن سەنكا.

– نەگە ولاي دەدىڭ؟ – دەدى اقىرىن عانا اتىس شەبىندە جاتقان ۋكرايندىق.

– ءوزىڭ ءتۇسىنۋىڭ كەرەك قوي. سۇيگەنىڭمەن جولىعاسىڭ، ال سەن ىلعي باسقا جاققا…

تاعى دا دۋ كۇلكى. كەنەتتەن كوستيا چەرنەنكونىڭ:

– ءاربىر جاۋىنگەر… بۇل… مىناۋ… نىساناعا تيگىزۋگە مىندەتتى، – دەگەن داۋىسى شىقتى.

– ءبىز شىرىگەن… ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋىمىز كەرەك. كىم بۇل… اتۋدى بىلمەسە… ول كاپيتالدىڭ ءومىر سۇرۋىنە كومەك كورسەتكەنى.

كۇلكى ساپ تيىلدى.

– ال، قانە اقىلگويىم، اتىس شەبىنە شىق، شايدۋرەنكو ورىندى بوسات، – دەدى وعان بۇرىلا قاراعان ماكسيموۆ.

كوستيا مەن ۆانكا ماكسيم پۋلەمەتىن الدىعا دوڭگەلەتىپ شىعارىپ ورنالاستىرىپ جاتىر. چەرنەنكو اسىقپاي قۇم ۇستىنە ىڭعايلانىپ جاتىپ  الىپ، پۋلەمەتتى ۇزاق سىرىلداتا اتىپ، قىسقاسىن ايتقاندا ءۇش تۇلىپتىڭ باستارىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى.

ءبارىمىزدىڭ توبەمىزدەن جاي تۇسكەندەي بولدىق.

– ءما، ەندەشە… دەدى سۇيسىنگەن ماكسيموۆ. جاڭا قاراۋىلدى جاساۋ ءۇشىن ەندى تاعى ءبىر اپتا كەرەك بولدى. وسىلاي اتۋ كەرەك – جولداستار!

ءدال وسى كەزدە شەكارا زاستاۆاسىنىڭ الدىنداعى مۇنارادان بەلگى بەرگەن دابىل گۇرس ەتە قالدى.

– تاعى نە بولىپ قالدى؟، – دەدى سەكەمدەنە قالعان ماكسيموۆ. – بارلىعىڭ تەزدەتىپ زاستاۆاعا جەتىڭدەر دە، اركىم ءوز ورىندارىڭدا بولىڭدار.

ءبىز ۇيگە قاراي جۇگىرە باسىپ كەلىپ زاستاۆتى اينالدىرا قازىپ قويعان وقپانالارعا كىرىپ كەتتىك. ءبىز جاقتان كوتەرىلگەن بۇلتتاي قويۋ شاڭدى جەل قيىستاي ايداپ كەتىپ جاتىر. زاستاۆا جاققا بەت العان سالت اتتىلاردىڭ اسىقپاي كەلە جاتقانى جاراقسىز-اق كوزگە كورىنىپ تۇر. الدىنعى جاعىندا ەكى اربا كەلەدى.

– اتپاڭدار!، – دەپ ايقاي سالدى ماكسيموۆ. – كريۆوي، كىم ەكەن؟ تەكسەرشى.

سەنكا اتقوراعا جۇگىرىپ كىرىپ، لەزدە جايداق اتقا مىنە سالا ىتقىپ شىقتى. توقتاپ تۇرعان اتتى كولونناعا شاۋىپ بارعان سەنكا اربا ۇستىندەگى ارباكەشپەن ءىلتيپات كورسەتە سويلەستى دە، الدەن سوڭ ءبىزدىڭ شابارمانىمىز كەرى قاراي قايتا شاپتى.

– بۇلار وزىمىزدىكى ەكەن. جاركەنتتىڭ بىزگە كومەككە جىبەرگەن ەسكادرونى، – دەپ ماكسيموۆكە ايقاي سالدى.

– بۇل نە ءۇشىن؟ ارباداعىلار كىمدەر ەكەن؟، – دەدى تۇككە تۇسىنبەگەن ءبىزدىڭ باستىق.

– وگپۋ-ءدىڭ (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) وكىلى جانە تاعى ءبىر باستىقتار سياقتى.

– تفۋ، سايتان العىر! تاراڭدار!

كەڭسە ورنالاسقان ءۇيدىڭ ءىشى ايعاي-شۋ. كەلگەن باستىقتار ماكسيموۆتى سۇراقتىڭ استىنا الىپ جاتىر.

كونوۆالوۆتى شاقىرتىپ الىپ ەدى، الدەن سوڭ بەت-اۋزىن قالىڭ تەر جاۋىپ سىرتقا اتىپ شىقتى.

– لەشكا، نە بولىپ جاتىر ؟ – دەپ قاسىنا كەلىپ سۇراپ ەدىم،

– ماكسيموۆتى ورىنان بوساتتى.

– نە ءۇشىن؟

– قالامبەكوۆ ءۇشىن. ەسىڭدە مە، وندا قوناقتا بولىپ ەدىك قوي ؟ ول ءوزىڭىڭ رۋىمەن تۇگەل ءبىزدىڭ تەلىمنەن قىتايعا ءوتىپ كەتىپتى. سول ءۇشىن باستىق تاياق جەپ جاتىر.

– ساعان ەشتەڭە بولماي ما؟

– قايدان بىلەيىن؟ مەنى اندا وتىرعان وگپۋ-ءدىڭ (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) وكىلى تەرگەدى. وزدەرىڭدى قالامبەكوۆتىڭ قاسىندا قالاي ۇستادىڭدار، ول نە ايتتى، قالاي ايتتى، كىم سويلەدى، مەن ءبارىن ماكسيموۆقا باياندادىم با دەپ قيسىنسىز بىردەڭەلەردى  انىقتاعىسى كەلدى.

ءتورت ساعاتتان سوڭ، جانىندا وگپۋ-ءدىڭ (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) ۋاكىلى بار ماكسيموۆ، ۇيدەن شىقتى.  ەسكادروندىقتار ءبىزدى قورشاپ تۇر. ەسكادرون كومانديرى مەن ۇستەرىنە بىلعارى كۇرتەشە كيگەن تاعى ەكى ادام ساپتىڭ الدىنا شىقتى. سۇرى قىلمىسكەرلەرگە ۇقساعان بەت – ءجۇزى بىتتيعان ونىڭ بىرەۋى الدىمىزعا شىعىپ، شىرەنىپ ءسوز سويلەدى:

– قورعاس شەكارا زاستاۆاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرى، مەن سەندەرگە ايتىپ تۇرمىن. سەندەر وزدەرىڭدى شەكارادان قالامبەكوۆتىڭ ءىرى بانداسىن وتكىزىپ جىبەرگەن ساتقىن رەتىندە ۇستادىڭدار. جىرىندى بانديت ءبىزدىڭ اۋىلداردان مالدى، دۇنيە-مۇلىكتى، كوپتەگەن كۇناسىز ادامداردى قۇلدىققا ساتۋ ءۇشىن شەكارانىڭ ار جاعىنا ايداپ الىپ كەتتى. وسىنىڭ بارلىعىن جىبەرىپ العان سەندەرسىڭدەر. ماسقارا! سەندەردىڭ باستىقتارىڭ ماكسيموۆتى تۇتقىنداۋعا بۇيرىق بەردىم، جالپى ءبارىڭدى تريبۋنالعا بەرۋىم كەرەك ەدى. بىراق كەيبىر جاۋىنگەرلەردىڭ باسماشىلار مەن بايلاردىڭ سىلىمتىكتەرىن تالقانداعان ەڭبەكتەرىڭدى ەسكەرىپ، بۇعان دەيىن شەكارا بۇزۋشىلاردى ۇستاپ، ءوز مىندەتتەرىڭدى اتقارعاندىقتارىڭدى ەسكە الا وتىرىپ جانە مۇنىڭ بارىنە سەندەر باعىنعان كوماندير كىنالى بولعاندىقتان جازالامايمىن. ەگەردە، بۇدان بىلاي ءبىزدىڭ جاقتان ارعى جاققا، ارعى جاقتان بەرگى جاققا ءبىر باندا جازاسىز وتەتىن بولسا، ءبارىڭدى اتامىن. سەندەرگە زاستاۆتىڭ جاڭا باستىعىن تانىستىرايىن. ول مىنە – كوماروۆ گەورگي ۆاسيلەۆيچ، شارۋانىڭ بالاسى، پارتياعا بەرىلگەن ادام، دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا نەمىستەردى سوقتى، ازامات سوعىسىنا قاتىستى.

بىلعارى كۇرتەشەلى ۇزىن بويلى، مىقىنىنا ماۋزەر بايلاعان ارىق ادام الدىعا شىقتى. مەن كونوۆالوۆتى شىنتاعىممەن ءتۇرتىپ قالدىم. ول بىلق ەتپەدى.

– مەنىڭ ويىمشا، – دەپ ءسوزىن جالعادى سويلەۋشى. – زاستاۆتىڭ جاڭا باسشىسى سەندەرمەن تانىسقان سوڭ، دۇرىس قورىتىندى شىعارار.

– زاستاۆتى قابىلداڭىز، جولداس كوماروۆ!

ءسوز سويلەۋشى قولىن بۇلعاپ قالىپ، جەتىپ كەلگەن ات ارباعا سەكىرىپ ءمىنىپ، ەسكادروننىڭ كۇزەتۋىمەن ساحاراعا قاراي سىدىرتا جونەلدى.

– بۇل كىم بولدى؟ – دەپ سىبىرلاپ سەرەگادان سۇرادىم.

– گولوششەكين. اقىماق، دىمىڭدى شىعارما، – دەپ ول دا سىبىرلاي جاۋاپ قاتتى.

ەگەر گيتلەرشىلدەر وسۆەنتسيمدە (لاگەر) ءتورت ميلليونعا جۋىق ادامداردى جويعان بولسا، قازاقستاندا گولوششەكيننىڭ بيلىگى  كەزىندە سونشاما ادامدى قىرعىنعا ۇشىراتتى.

وگپۋ (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) ەش كىناسى جوق ادامداردى كۇندىز-ءتۇنى جويۋمەن اينالىسقان. بارلىق جەرگە بىتىراي ورنالاسقان ونداعان كونتسلاگەرلەردە اسسىز، كيىمسىز، باسپاناسىز قالعاندار قاقاعان قىستىڭ ايازىندا تۇگەلدەي قىرىلدى دەسە دە بولادى. مۇنىڭ ءبارىن كەيبىر تاريحشىلار كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنداعى ۇجىمداستىرۋ  قۇرىلىسىنىڭ جەڭىسى دەپ كورسەتكەنىمەن بۇتىندەي اۋداندار اشتىقتان قىرىلىپ جاتتى.

جاڭا كوماندير ساپتاعىلارعا مۇقيات ءۇڭىلىپ، اندا-ساندا كەيبىر جاۋىنگەرلەردىڭ اتى-ءجونىن، قاي جەردە قىزمەت ەتكەنىن، پارتيا مۇشەلىگىندە بار ما دەپ سۇراپ ماعلۇمات الىپ كەلەدى. بىزگە جاقىنىراق كەلىپ توقتادى.

– چەرنەنكومىسىڭ؟ – دەدى.

– مەن.

– مىنە كەرەك بولسا، سەن قايدا كىرىپ كەتكەنسىڭ؟ ال مەن ءبىزدىڭ بالاپان قايدا جوعالىپ كەتتى دەپ ويلاپ جۇرسەم.

– جولداس سوموۆتىڭ بۇيرىعىمەن… مىنە… وسىندا جىبەرىلدىم.

– تۇسىنىكتى، – دەپ مىڭق ەتە ءتۇستى كوماروۆ. – كەيىنىرەك ماعان كىر.

– جاقسى.

جاڭا باستىق ءبىزدىڭ قاسىمىزدان ءۇن-ءتۇنسىز وتە شىقتى.

– ەندى چەرنەنكو وسىندا بولاتىن بولسا، مۇنىڭ مۇرتىن بالتا شاپپايدى دەشى، – دەپ قالدى لەشكا ۇيقىعا كەتەر الدىندا.

– ەستىدىڭ بە، جاڭا باستىق وعان ماۋزەرىن قايتارىپ بەرگىزىپتى.

– ەھە، ول ەندى بۇل جەردە كىمدەردىڭ قاراقۇسىنان اتار ەكەن.

لەشكا مەنى شاپ بەرىپ جۇلقىپ، وزىنە قاراتىپ الدى.

– تىنىش، مەن ساعان نە ايتقانىمدى ۇمىت، ماكسيموۆتىڭ كەزىندە نە ايتساق تا بولار ەدى، ال جاڭانىڭ قاسىندا… ەڭ جاقسىسى ەكى ەلى اۋىزعا ءتورت ەلى قاقپاق.

– ساعان نە بولدى؟

– ەشتەڭە. ۇقتىڭبا؟ قازىر ارتىق ايتقان ءسوزىن مۇمكىن وزىڭە، ماعان، باسقالارعا وق بوپ قادالاتىن كەز. وسىنى ەسىڭدە ۇستا.

ول مەنى جىبەرە سالىپ، سىلق ەتە ءتۇستى. توسەكتە ءبىراز وتىرىپ، تۇرىپ كەتتى.

– كەشىر، سەرەگا، شىداماي كەتتىم. سەن ەكەۋمىز مىنالاردىڭ اراسىندا كوزگە شىققان سۇيەلدەي بولىپ قالدىق. سەن گيمنازياڭدى ءبىتىردىڭ، ال مەنىڭ كازان ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرۋىمە ءبىر جىل بار، ال باسقالارى شە؟ جاۋىنگەرلەردىڭ كوپشىلىگى وقۋ-جازۋدى ارەڭ-ارەڭ ۇعىنادى، كەيبىرەۋىنىڭ مۇلدەم ساۋاتى جوق. وسى ارامىزداعى كەدەرگى ءبىزدى شەتتەتۋ باياعىدان بەرى تولعاعى جەتكەن ماسەلە ەكەندىگىن ولار دا سەزەدى.

– مەن مۇنى بىلەمىن.

شارۋاشىلىق جونىندەگى ورىنباسار توسەكتەردىڭ اراسىندا ابىر-سابىر بولىپ ءجۇر. ول جانىمىزعا كەلدى.

– سەندەر كۋچەردى كورمەدىڭدەر مە؟ – دەدى

– كىمدى؟

– كۋچەردى… چەرنەنكونى

– نەگە كۋچەر؟

– ول قارۋ العاندا، تاپسىرعاندا مەنىڭ قۇجاتتارىما ك.ۋ.چەر دەپ قول قويادى.

– ءا، سولاي ما. بالكىم، ول جاڭا باستىقتىڭ كەڭسەسىندە شىعار.

– بۇل ءبىر ىڭعايسىز جاعداي بولىپ تۇر. نە ىستەسەم ەكەن؟ مەن مىنا جاڭا كەلگەننىڭ كوزىنە ونشا تۇسكىم كەلمەيدى.

– نە بولىپ قالدى؟

– ول مىندا ءبىر باعانعا قول قويمادى، ال بۇل ءۇشىن بىلەسىڭ عوي، مەنى نە ىستەيتىنىن، ءتىپتى… چەرنەنكو كەلىپ مەنىڭ ماۋزەرىمدى قايتار، باستىق رۇقسات بەردى دەدى. مەن، ماعان بۇيرىق بەرىلمەدى، بەرە المايمىن دەدىم. بايقا، ساعان وڭاي بولمايدى دەدى. شىنىندادا، ون مينۋتتان سوڭ قىپ-قىزىل بوپ، ىزالانىپ باستىق جۇگىرىپ كەلىپ، بەتىمنەن پەرىپ قالدى. مىنە كولكىلدەپ كوگەرىپ تۇر.

ءالسىز ءتۇسىپ تۇرعان جارىقتا شارۋاشىلىق جونىندەگى مەڭگەرۋشىنىڭ كۇپتەي بولىپ ءىسىپ كەتكەن بەتىن بىزدە انىق كوردىك.

– «سەن، نە مەنىڭ بۇيرىعىمدى تىڭدامايسىڭ با؟» – دەپ ايعاي سالدى. «ساعان قىزىل جاۋىنگەر چەرنەنكونىڭ قارۋىن قايتار دەپ ايتىلدى ما… نەگە ءسوز قايتاراسىڭ؟». تاعى دا بەس مينۋتتاي تۇگىمدى قويماي بالاعاتتاپ كەتىپ قالدى. ودان كەيىن اناۋ جەتىپ كەلىپ. «قالاي ەكەن، ماۋزەرىم قايدا؟» دەيدى. قارۋىن قايتارىپ بەرىپ تۇرىپ، قورىققانىمنان قول قويدىرۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن.

– ەرتەڭ ۇستاپ الاسىڭ، ول ساعان قول قويىپ بەرەدى.

– ال، ەگەر قويماسا شە؟

لەشا يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. ۇنجىرعاسى تۇسكەن شارۋاشىلىق جونىندەگى مەڭگەرۋشى كەتىپ قالدى.

– ولاي بولسا، «كۋچەر»، – دەدى ويعا قالعان كونوۆالوۆ داۋىسىن سوزىڭقىراپ. – ال سەن بولساڭ وعان لاقاپ ەسىم قويۋعا كەلمەيدى دەيسىڭ. ال مىناۋ تۋرا سوعان لايىق اتاۋ.

تاڭەرتەڭ مەنى جاڭا باستىق كەڭسەسىنە شاقىرتتى. باسىمدى جامان ويلار جەپ بارادى. بىرەۋلەر مەن تۋرالى بىردەڭە قوڭىرسىتتىما دەپ قويام. بولمە ىشىندە كەڭسە ستولىنىڭ ار جاعىندا باستىق وتىر، ال چەرنەنكو تەرەزەنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى تاقتايعا جايعاسىپتى.

– كىر، كىر، – دەدى كوماروۆ قۇددى ءبىر مەنىڭ تۋىسىمداي كۇلىمسىرەپ.

– مەنى شاقىرتتىڭىز با؟

– شاقىرتتىم.

– مەنىڭ شەكارا كۇزەتىنە ناريادقا بولىنۋگە ساپقا تۇرۋىم كەرەك ەدى.

– بىلەمىن. بۇگىن بارمايسىڭ. سەنىڭ ورنىڭدى اۋىستىرىپ باسقا ادام جىبەردىم.

– ونىڭىز قالاي؟

– ءيا، ءبىر ويلار كەلىپ. مەن مۇندا سەنىڭ ساۋاتىڭنىڭ جاقسى ەكەنىن ءبىلدىم. ال لەنين جاستارعا جول كورسەتە وتىرىپ، قانداي مىندەتتەر جۇكتەگەنىن بىلەسىڭ بە… وقى، وقى جانە وقى.

سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ العان باستىق، ىرعاعىن كەلتىرە سىلكىلەدى.

– كومسومولسىڭ با؟، – دەدى كوماروۆ قولىمەن ستولدى سالىپ قالىپ.

– ءيا.

– وندا دۇرىس. پارتيا مەنىڭ اتىمنان ساعان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ ساۋاتىن جەتىلدىرۋمەن اينالىسۋىڭدى تاپسىرادى. انە، كونستانتيندى قاراشى، ول ءتورت كلاستىق شىركەۋ مەكتەبىن بىتىرگەن، سوزدەرى قىڭىر-قيسىق كەسپەك سەكىلدى. ال، ىسكە بەرىلگەن ادام. وسىنداي جاۋىنگەرلەردەن ساۋاتتى ادام شىعارۋ قاجەت، ايتپەسە بۇكىل رەسپۋبليكاعا ماسقارا بولامىز. ساياسي ادەبيەتتەردى، گازەتتى جىبەرىپ جاتقانمەن امال نە ءبارىن، ارتتارىن ءسۇرتىپ، اجەتحاناعا… ەشكىم دە ونى وقۋدى بىلمەيدى.

– ءبىز تاڭەرتەڭگى جينالىستا جىبەرگەن گازەتتەردى، باسقا ادەبيەتتەردى دە بارىنە وقىپ بەرەمىز، – دەپ قارسىلىق كورسەتكەن بولىپ جاتىرمىن. – ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە نە بولىپ جاتقاننان بارلىعى حاباردار.

– قاجەت بولسا ءار ادام ءوزى وقىسىن. سەن مەنىمەن تايتالاسپاي، ناريادتان بوس جاۋىنگەرلەردى جينا دا، باستا … ال ساعان كونستانتين، – دەپ، ول ءوزىنىڭ اشاڭ ءجۇزىن چەرنەنكوعا بۇرىپ، – كوماروۆ بۇيرىق بەردى دەپ سانا، وقۋ كەرەك.

– مەن نەمەنە؟ لەنين ايتقان… بۇل دەگەن… ولاي بولسا، ءجون.

– جارايسىڭ. قانە، وندا باستا، ايتپەسە پارتياعا قابىلدامايمىز.

مەنىڭ ناريادقا شىقپاعانىما ءبىر اپتاداي بولدى. مەنىڭ جانىمدا ءاردايىم قىزمەتتەن بوس بەس ادام بولدى. ولار جاتىن جەردەگى توسەككە وتىرىپ الىپ، ءبىر كەسەك سارى قىرتىسقا قارىنداشپەن ىنتالانىپ سويلەمدەردى جازىپ وتىرادى.

– كوستيا، سەنىكى ءبىرشاما جاقسارىپ كەلەدى، – دەپ ماقتاپ قويام ءوزىمنىڭ وقۋشىمدى. بۇرىن ءار سوزدە ەكى، ءۇش قاتەدەن جىبەرۋشى ەدىڭ، قازىر تۇزەلىپ قالدىڭ، ءبىر عانا قاتە جىبەرەسىڭ.

– ماعان مىناۋ… ەرتەڭ ءسوز سويلەۋىم كەرەك… دۇنيەجۇزىندەگى جاعداي تۋرالى… قالاي بولار ەكەن؟

– ال سەن دايىندال. ءبىراز كىتاپتاردى، گازەتتەردى ال دا ايتاتىن ۇسىنىستارىڭدى سولاردان كوشىرىپ ال.

– ول قالاي سوندا؟

– مىنە سولاي.

مەن لەنيننىڭ، ءستاليننىڭ بىرنەشە بروشيۋرالارىن، كەيىنگى كەلگەن ەكى گازەتتى الىپ، الدىنا جايىپ قويدىم.

– مىناعان قاراشى. بارلىق جەردە ۇجىمداستىرۋ، كۋلاكتار مەن وزگە جات ەلەمەنتتەردى تاپ رەتىندە جويۋ ءجۇرىپ جاتىر. وسىلاي باستا. تاقىرىپتى تاڭدا. ءوزىڭ وقي الاتىنداي ەتىپ كوشىرىپ جازىپ ال.

چەرنەنكو ءتىلىن شىعارىپ، بار ىنتاسىمەن ارىپتەردى جازا باستادى.

– جاقسى. ەندى جولداس ءستاليننىڭ كىتاپشاسىن الدا، ىشىنەن وسىعان لايىقتى دايەكسوز ىزدە.

– ال بۇل… نەمەنە سوندا؟

– گازەتتىڭ باس تاقىرىبىنا لايىق كەلەتىن ماعىنالى ءۇزىندى ىزدە… وتە جاقسى! كوشىرىپ جازىپ ال. مىنە وسىلاي. قانە لەنيننىڭ كەلەسى كىتابىن ال.

چەرنەنكو تۋا بىتكەن دارىنىنىڭ جانە كەرەمەت جادىنىڭ ارقاسىندا ايتقانىمنىڭ ءبارىن قاعىپ الىپ، ءتورت ساعاتتىق تىنىمسىز جۇمىستان كەيىن مەنىڭ جەتەگىممەن اجەپتاۋىر ءماتىن قۇراستىرىپ شىقتى. «ەندى ءماتىندى وقى»، – دەپ ءوتىندىم مەن ودان.

– ەندى بىلاي…

– توقتا. سويلەگەندە «ەندى، مىناۋ، بۇل قالاي ەدى، سولاي، ە، جالپى» دەگەن سوزدەر بولماۋ كەرەك. سويلەگەن سوزىڭدە ايتپايسىڭ. وسىنى ەسىندە ۇستا.

– ءتۇسىندىم. وندا …ۇلى كوسەمىمىز ستالين ەلىمىزدە جۇرگىزىپ جاتقان ۇجىمداستىرۋدى دۇرىس باعالادى.

مەن وسى جەردە بايقاعانىم، ول ماتىنگە قۇددى اۋادا جازىلىپ تۇرعانداي كەرەگەگە قاراپ، ايتىپ تۇردى. كوستيا ءبارىن جاتقا سوعىپ تۇر.

چەرنەنكو كەلەسى كۇنگى جينالىسقا قاتىسقانداردى تاڭ قالدىردى. قاعازعا جازىلعان ءماتىندى مۇدىرمەي ءارى تۇسىنىكتى وقىپ شىقتى.

– مىنە، – دەدى كوماروۆ جاۋىنگەرلەرگە قاراپ، چەرنەنكو جولداس ساياسي جاعىنان كۇن ساناپ ەمەس، ساعات ساناپ ءوسىپ كەلەدى. مەن سەندەردىڭ وسىنداي جولداستاردان ۇلگى الۋلارىڭدى سۇرايمىن.

كۋچەر ەڭسەسىن تۇزەي قويىپ جاۋىنگەرلەرگە جەڭىمپازداي كوز تاستادى.

– وقۋشىڭ قالاي ەكەن؟، – دەدى كونوۆالوۆ.

– وزىڭدە ەستىدىڭ عوي، باستىقتىڭ ايتقانىنداي ساياسي جاعىنان وسۋدە.

– ءيا، ال جازۋ جاعىنا قالاي؟

– بۇل جاعى قيىنداۋ. ەگەر ورىس ءتىلى بولسا، بىردەڭە وقىتۋعا بولادى. ەندى ماتەماتيكا مەن باسقا پاندەردەن – ءنول. ونىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جاقسى، كوسەمدەردىڭ بروشيۋرالارى مەن ولاردان ۇزىندىلەردى جاتقا سوعادى، ال، بىراق بولۋگە، كوبەيتۋگە، لوگيكاعا، ماتەماتيكادان ەسەپ شىعارۋدان ماقۇرىم. ءبىز بولشەكتەردى ۇيرەنۋگە ءبىر اپتادا شامامىز كەلمەدى.

– قيىن وقۋشى ەكەن.

– شەكاراداعى جاعداي قالاي؟

– جاعداي قيىن بولىپ تۇر. سالتاننىڭ شاعىن كوشى قىتايعا ءوتىپ كەتىپتى.

– كوماروۆ بىلە مە؟

– بىلمەگەندە شە. ۋىستاپ شاشىن جۇلىپ وتىر. ورتالىقتان كومەك سۇرادى. كورشىلەس نارىنقول زاستاۆاسىندا دا وسىنداي جاعداي، جۇرت قازاقستاننان قاشىپ جاتىر. سوندىقتان دا، نەندەي وقيعالار بولارىن كۇتەرسىڭ.

چەرنەنكو بۇدان كەيىنگى جىلدارى سويلەمەس بۇرىن جينالىس، وتىرىس وتكىزەردە مۇقيات دايىندىق جاساۋىمەن بۇكىل ارىپتەستەرىن تاستاياقتاي قاعىستىرىپ، سىلىكپەسىن شىعارىپ، دۇرلىكتىرىپ جىبەرەتىن.

وسىلاي قاعازعا قاراپ ءماتىندى تۇگەل وقىپ شىعۋدى كەيىن برەجنەۆكە دە جۇقتىردى. بارا-بارا برەجنەۆتىڭ ءوزى پارتيالاستارىنا ءبارىن ەسكە ءتۇسىرىپ تۇراتىن قاعازسىز سويلەۋلەرىنە تيىم سالدى.

– سەن ناعىپ ءبىرتۇرلى ك.ۋ.چەر دەپ قول قوياسىڭ؟، – دەپ سۇرادىم مەن بىركۇنى ساباق ۇستىندە كونستانتيننەن.

– بۇل ياعني … مەن مەنىڭ اتىم… ءجونىم كونستانتين ۋستينوۆيچ. اۋىلدىق جەردە… اكەسىنىڭ اتىمەن قۇرمەتتەيدى ەمەس پە. مەيلى مەنى … بۇلاي سىيلاپ ءجۇرسىن.

– ىسىڭە قاراي قۇرمەتتەيدى عوي.

– مەن ەشكىمنەن كەم ەمەسپىن. جاقسى اتامىن … مىنە …

– وگپۋ-دە، ول جەردە سەن دە ادامداردى اتتىڭ با؟

كۋچەر تىجىرىنا قالدى.

– رەۆوليۋتسيا جاۋلارىن تالقانداۋدا قولىمىز تاستاي قاتتى بولۋى كەرەك، – دەپ كەكەشتەنبەي، مۇدىرمەي ايتىپ سالدى.

ول بۇكىل وتريادقا قالاي اتاتىندىعىن دا دالەلدەدى. جاركەنتتىڭ ەسكادرونى بىزگە قايتادان شاپقىلاپ جەتىپ كەلدى.

– نە بولىپ جاتىر؟، – دەپ لەشكا كونوۆالوۆتان سۇرادىم.

– ەرتەڭ سادىرباەۆتىڭ كوشى قىتايعا قاراي وتەتىن سياقتى عوي. ولار وسى ارادان ءبىر كۇندىك جەردە ەكەن.

– كوپ ادام با؟

– كوپ. التى جۇزدەي. تەك قانا قويىنىڭ ءوزى ەكى مىڭعا جۋىق، ەكى ءجۇز بە، ءۇش جۇزدەي مە جىلقىسى بار.

– لەشا، شىندىعىندا وسىنىڭ ءبارىن ول ەلدەن توناپ العانى ما؟

– جوق، ءا. قازاقستانداعى قونىس اۋاتىن ەڭ ءىرى كوش. سادىرباەۆ ەشقاشان دا بانديت بولماعان، تالان-تاراجبەن اينالىسپاعان، جاس كەزىنىڭ وزىندە ەكى رۋ ەلدىڭ باسىن قوسقان مىقتى قازاقتىڭ ءبىرى، ونى مىنا جەردە جان القىمعا العاننان كەيىن وتپەك.

– ءبىز ەندى ولاردى اتامىز با؟

– بىلمەيمىن، ولاردى شەكارادان الىستاتا قۋىپ تاستاۋ كەرەك قوي. مۇمكىن اسپانعا اتاتىن شىعارمىز.

ءتۇن ىشىندە بۇكىل شەكاراشىلار زاستاۆى اياعىنان تىك تۇردى، جاركەنت ەسكادرونىن كوشتى توقتاتۋعا جۇمسادى. ءبىز قورعاس وزەنىنە قۇيعان، قازىر قۇرعاپ قالعان بۇرىنعى ساندىرقوس وزەنىنىڭ جاعاسىندا توسقاۋىل جاسادىق. بۇدان ءسال الىسىراقتا قۇم توبەلەردىڭ استىنا جاركەنت ەسكادرونى جاسىرىندى. تاڭ ەرتەڭ كۇن شىعار الدىندا بىزگە قاراي جىلجىپ كەلە جاتقان قاراقۇرىمداي وتار-وتار قويدى، جىلقىنى، باسقا دا مالداردى كوردىك.

– لەشا، ال ادامدارى قايدا؟، – دەدىم مەن ۆينتوۆكانىڭ ءدۇمىن ىسىرىپ قويىپ.

– سادىرباەۆ تا ايلاكەر عوي، مۇمكىن كيىز ۇيلەرىن وزەننىڭ وڭ جاق ساعاسىنا قاراي جىبەرگەن بولۋى كەرەك. بۇل ءارتۇرلى جاعدايعا قاراي قالاي – قالاي ەمەس دەپ ىستەگەن الداقارتۋ ايلاسى، ەگەر ولاردى وسى جەردە كۇتىپ تۇرعان بولسا، وندا ونىڭ قاپتاعان مالىن توقتاتۋعا شەكاراشىلار بارلىق كۇشىن وسىندا جۇمسايدى، ال، ءوزى وسى مەزەتتە باسقا جەردەن وتە شىقپاق.

– كوماروۆ بۇنى تۇسىنە مە؟

– مەن قايدان بىلەيىن. ول مۇندا جاقىندا كەلدى جانە دالانىڭ جاعدايىن بىلمەيدى.

وتاردىڭ الدىڭعى لەگى ءۇش ءجۇز مەترگە دەيىن جاقىنداپ قالدى. وسى كەزدە سيرەك ورنالاسقان ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ الدىڭعى شەبىنە قولىندا ناگانى بار كوماروۆ ىتقىپ شىقتى.

– جىگىتتەر مالداردى اتىڭدار، ولاردى قالاي بولسا دا ۇركىتىپ جىبەرۋ كەرەك، اتىڭدار!

ءبىز لىقسىپ كەلە جاتقان ءتىرى تولقىندى اتقىلاي باستادىق. ءتىپتى كوزدەۋدىڭ دە كەرەگى جوق ەدى، بارلىق وقتار ءوز نىساناسىن تاۋىپ جاتتى. بايعۇس قويلار ىرشىپ بارىپ، قۇلاپ، قۇمدا اۋناپ قالدى. ال، ولاردىڭ ولىگىنىڭ ءۇستىن كەلەسى توبى باستىرمالاپ، تاپتاپ ءوتىپ جاتىر.

اسپانعا كوتەرىلگەن قويۋ شاڭنان مالشىلار دا، يتتەر دە كورىنبەدى.

– سەرەگا تۇر ورنىڭنان، – دەپ كونوۆالوۆ ايعاي سالدى. ايتپەسە، ولار سەنى تاپتاپ كەتەدى.

مەن جان-جاعىما قارادىم. بۇكىل وترياد تۇرەگەپ تۇرىپ بايعۇس قويلاردى اتقىلاپ قىرعىنداۋدا.

– سايتان العىر، بۇلاردىڭ سەركەسى قايدا، سونى اتىپ ءولتىرۋ كەرەك، – دەپ كونوۆالوۆ باقىرىپ تۇر.

بۇلاردى قىرىپ تاستاۋ كەرەك بولدى. بىزگە جاركەنت ەسكادرونى كومەككە كەلدى. ولار ءبىر بۇيىردەن شىعا سالىپ، وتارعا كەلىپ ۇرىندى دا، ولاردى بىردەن وڭعا قاراي ىعىستىردى. اتتىلار قىلىشپەن كانىگى قاساپشىلارداي اقىماق قويلاردىڭ باسىن دوپشا دومالاتتى. بىزگە ءبىر جيىرما مەتردەي جەر قالعاندا قويلار تۇمسىقتارىن ءبىر – ءبىرىنىڭ باۋىرىنا تىعىپ ۇيلىعىسىپ تۇرىپ قالدى.

– قۇدايعا شۇكىر سەركەنى ولتىردىك، – دەدى لەشا ۆينتوۆكاسىن يىعىنا اسىپ جاتىپ.

وسى كەزدە ءبىز وڭ جاعىمىزدان تىرسىلداعان پۋلەمەت دىبىسىن ەستىدىك.

– ال مەن ساعان نە ايتتىم، – دەپ تەر باسقان بەتىن ماعان بۇرعان كونوۆالوۆ. – سادىرباەۆ ادامدارىن باسقا جاقپەن الىپ ءوتىپ بارادى.

– اتشىلار، اتتاردى اكەلىڭدەر!، – دەپ باقىرىپ ءجۇر كوماروۆ. – بارلىعىڭ اتقا قونىڭدار!

ءبىز ساقىلداعان پۋلەمەت داۋسى شىعىپ جاتقان وزەننىڭ وڭ جاق قاباعىنا قاراي شابا جونەلدىك. وترياد توبە باسىنا كوتەرىلىپ شىعىپ، توقتاي قالدىق. كوز الدىمىزعا جانتۇرشىگەرلىك كورىنىس كەلدى. بالالارعا، شالدار مەن ايەلدەرگە لىق تولى كيىز ءۇي ارتقان، قارۋلى، سالت اتتى ەر ادامدار كۇزەتكەن كەرۋەن قۇم توبەلەردەن قۇرعاپ قالعان وزەننىڭ تابانىنا تۇسكەن كەزدە بيىك قۇم شاعىلدىڭ ۇستىنە ورنالاسقان پۋلەمەتتىڭ جاۋعان وعىنا تاپ بولدى. بۇل كەرەمەت پۋلەمەتشى ەدى. وق تيگەن اتتار، ەڭبەكتەپ شىڭعىرعان ايەلدەردىڭ، شىرىلداعان بالالار مەن وكىرىپ قارعىس جاۋدىرعان ەر ادامداردىڭ كۇڭىرەنگەندەرى ەستىلىپ تۇر. ولاردىڭ ىشىندەگى قارۋلانعان بەس ادام ءوز تۋىستارىن قورعاماق بولىپ اتىسۋعا ىڭعايلانعانىمەن اتقىشتىڭ ءدال اتقان وعىنان قۇلاپ جاتتى. پۋلەمەتشى ەشكىمدى ايايتىن ەمەس. مىنە وزىنەن كىشكەنتاي ءىنىسىن قورعاشتاعان قارشاداي قىزعا وق ءتيىپ قۇلادى، انە، قۇلاعان قوستىڭ ارتىن پانالاعان كەمپىرگە ءتيدى. انە … الايدا. قالىڭ مالدىڭ ورتاسىن بۇزا-جارا ارتقى جاعىمىزدان اتىپ شىققان جاركەنت ەسكادرونى توقتاپ قالعان كوشكە ۇمتىلدى. ناعىز قىرعىن وسىندان كەيىن باستالدى. اسكەرلەر ءتىرى قالعانداردىڭ ءبارىن تۋراي باستادى.

– پەتروۆ! – دەپ، ايقاي سالدى، نەگە ەكەنىن قايدان وتريادتىڭ باستىعى. – چەرنەنكوعا شاپ، دەرەۋ اتۋدى دوعارسىن، ايتپەسە وزدەرىمىزدىكىن مايىپ قىلادى.

مەن ۇلكەن قۇم توبەگە قاراي زىمىراي جونەلدىم. ءدوڭنىڭ ءدال توبەسىندە پۋلەمەتتىڭ ارتىندا كۋچەر مەن ۆانكا جاتىر. پۋلەمەنتتىڭ ۇڭعىسىنىڭ قىزعاندىعى سوندايلىق، قاپتاماسىنىڭ تىعىنى اتىلىپ كەتىپ، بۋ قايناعان شاينەكتەن شىققانداي ىسقىرىپ جاتىر، اينالاسى تولعان وقتىڭ جەزى، وعى تاۋسىلعان ەكى قوراپ بوس جاتىر. پۋلەمەتشىلەردىڭ ارتقى جاعىنان كەلىپ، اتتان قارعىپ ءتۇسىپ لەنتانى بەرىپ جاتقان ۆانكانىڭ گيمناستەركاسىنىڭ جەلكەسىنەن ۇستاپ قۇمعا قاراي لاقتىرىپ جىبەردىم. ول اۋزىن اشىپ القىمىنان دەم الىپ، تۇك ۇقپاي ماعان قارايدى. ەندى كەزەك چەرنەنكوعا كەلدى. مۇنىڭ «ماكسيم» پۋلەمەتىنىڭ تۇتقاسىنا قولىنىڭ ساۋساقتارىنىڭ جابىسىپ قالعاندىعى سونشا بىلەگىنەن شاۋىپ تاستاپ اجىراتۋعا بولاتىنداي. مەن ونىڭ بەتىنەن اياعىممەن ءبىر تەپتىم. پۋلەمەتتىڭ ءۇنى شىقپاي قالدى.

شالقايا قۇلاعان كۋچەر تىزەرلەپ وتىرا قالىپ ماعان كەكتەنە قارادى، كوزىنىڭ استىنداعى ەتىك تيگەن جەر قانتالاپ بەتىنە جايىلا باستاپتى.

– سەن، سياقتى گيدرانى، – دەپ ىسىلداي سويلەپ ماۋزەرىنە قول سوزدى.

ءدال سول ساتتە قاتتى تەپكەنىم سونشالىق كوتەرىلىپ بارىپ، قۇمعا ەكى-ءۇش رەت اۋناپ ءتۇستى دە، ۇزىنىنان كوسىلە سۇلق جاتىپ قالدى. مەن ارتىما قارادىم. ەسكادرون مەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر قان-قاساپتى توقتاتىپتى.

كونوۆالوۆ ابىرجىپ توسەكتە وتىر.

– سەرەگا، تۇسىنەسىڭ بە، ول مەنىڭ كوزىمشە قىزدى قاق ءبولدى.

– كىم؟

– ەسكاندروندىق.

– ال سەن ءوزىڭ… بىرەۋ-مىرەۋدى ءولتىردىڭ بە؟

– جوق، قولىم بارمادى. قوستىڭ جانىنان ءارى شاۋىپ، بەرى شاۋىپ ءوتتىم، بىراق كوز الدىمنان مىنە… بۇل… قىز بالا جانە قاق ءبولىپ شاۋىپ تاستاۋ دەگەن…

– لەشا، تىنىشتالعىن. مىنا ءبىز كورگەن سۇمدىق… ەسىڭدە مە سەن ماعان نە دەگەنىڭ… ۇندەمە. ەندى بۇل تۋرالى ءلام دەمەۋىمىز كەرەك. بىرەۋ ەسىكى ەتىگىمەن تارسىلداتتى دا، بىزگە شاقىرۋشى كەلدى.

– ەي دوستار، باستىق ەكەۋىڭدى دە شاقىرىپ جاتىر.

– باستالدى، – دەپ كۇڭك ەتە تۇسكەن لەشكا. – سەرەگا، ءجۇر بارايىق، – دەدى.

كەڭسەدە سول باياعىسىنداي تەرەزەنىڭ الدىنداعى تاقتايعا چەرنەنكو قونجيىپتى. ونىڭ ءىسىپ كەتكەن بەتىنىڭ وڭ جاعى تۇگەلدەي قىپ-قىزىل، كوزى مۇلدەم كورىنبەيدى. باستىقتىڭ ءوڭى سۇرلانىپ، ستولدىڭ باسىندا قاعاز وقىپ وتىر.

– ءما، ساعان. پەتروۆ. سەنىڭ ۇستىڭنەن ءوزىنىڭ جولداسىڭدى، شەكاراداعى قورعاس زاستاۆاسىنىڭ جاۋىنگەرى ك.ۋ.چەرنەنكونى سوققىعا جىققاندىعىڭ تۋرالى ارىز ءتۇستى.

– راپورتتا سەن كاپيتاليستەرگە جاقتاسا وتىرىپ تاپ جاۋلارىن جويۋدا جۇرگىزىپ جاتقان كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇتكىل جۇمىسىن جوققا شىعارعاندىعىن ايتىلعان.

مىنە، سايتان العىر. وقىتامىن دەپ ساۋ باسىما ساقينا تىلەپ العانىمدى قاراشى. جانە قانداي سوزدەردى تاۋىپ جازعان «جاقتاسۋ»، «جوققا شىعارۋ».

– مەن ءسىزدىڭ بەرگەن بۇيرىعىڭىزعا سايكەس ونىڭ تۇمسىعىنان ۇردىم. كەڭسەدە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنادى. ءۇيدىڭ توبەسىندە ۇشىپ جۇرگەن شىبىنداردىڭ ىزىڭىنىڭ قاتتى ەستىلگەندىگى سونداي، ءبىز قۇددى پاروۆوزدا كەلە جاتقانداي بولدىق.

– مەن بە؟ مەن بە؟ – دەگەندە باستىق قىپ-قىزىل بولىپ جارىلىپ كەتە جازدادى.

– ءسىز عوي ماعان ءوزىمىزدىڭ ادامداردى تۇگەل اتىپ تاستاماس ءۇشىن چەرنەنكونى قويدىر دەپ بۇيرىق بەرگەن. مەن توقتاتپاق بولىپ قانشا تىرىسسامدا، قولىن پۋلەمەتتەن اجىراتۋعا شامام كەلمەدى. سوندىقتان دا ءبىر-ەكى رەت قويىپ-قويىپ قالۋعا تۋرا كەلدى.

ارت جاعىمدا باتەڭكەنىڭ تىقىلىنان سوڭ، ەسىكتىڭ سارت ەتكەنى ەستىلدى. باستىق ماعان قاھارلانا قاراپ تۇر.

– جوعال، وڭباعان.

جارتى ساعاتتان كەيىن لەشكا كەلدى.

– نە بولدى؟، – دەپ الدىنان جۇگىرىپ شىقتىم.

– بۇدان بىلاي ناريادتىڭ جەتەكشىسى مەن بولمايمىن. الىپ تاستادى. ول از بولعانداي ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ اسكەردەن بوساتادى. ەكى اپتادان كەيىن قازانعا قايتامىن.

– مۇنى، كوماروۆتىڭ ءوزى ايتتى ما؟

سەن شىعىپ كەتكەننەن سوڭ ءتىپتى قۇتىرىندى.

– مەن ءوزىمنىڭ مىندەتىمە دۇرىس قارامايتىندىعىم تۋرالى راپورت قۇراستىرىپتى. اۋەلى، كەيىنگى كەزدەگى قاندى قىرعىندا بىردە-ءبىر قازاققا تيىسپەگەنىمە دەيىن ءبارىن بايقاپتى، سىلىمتىك. سۇمدىق قانداي سوزدەردى ەستىمەدىم دەسەڭشى. ال سەن جارايسىڭ. سەن وعان كۋچەردىڭ كوزىنشە… ەندى ەكەۋىنىڭ اراسى يت پەن مىسىقتاي بولادى.

– ءاي، قايدام. ول ەكەۋىنىڭ دە قولى قانعا بويالعان. ءبىر جولى ساباق ۇستىندە كۋچەر كوماروۆ ەكەۋى وگپۋ-دە (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) بىرگە بولعاندىعىن جانە ول جەردە نە ىستەگەندەرىن ايتقاندا… ويباي، سۇمدىق… ايتپا.

چەرنەنكو پارتياعا وتۋگە ءوتىنىش بەردى. زاستاۆتا وسىعان بايلانىستى اشىق پارتيا جيىنى. زاستاۆتا ءوزىمىز بار جوعى بەس كوممۋنيست ەدىك. كۋچەرگە وتريادتىڭ باستىعى مەن شارۋاشىلىق جونىندەگى مەڭگەرۋشى سەنىم ءبىلدىرىپتى. ءبىز كوماروۆتىڭ ءسوزىن دالادا وتىرىپ تىڭداۋدامىز.

– …چەرنەنكو جولداس ءوزىن ۇرىستا وتە جاقسى كورسەتتى. ونىڭ ءدال اتقان وعىنان ونداعان، جۇزدەگەن جاۋلار جەر جاستاندى. وسىنىڭ ارقاسىندا، ءبىز سادىرباەۆتىڭ اتاقتى بانداسىن توسىپ الىپ، تاس-تالقانىن شىعاردىق، اسكەري باسشىلىق جاۋىنگەر چەرنەنكوعا العىس جاريالاي وتىرىپ، ونى ۆكپ (ب) قاتارىنا الۋعا ۇسىنىس جاساپ وتىر.

– سادىرباەۆ بانديت ەمەس…

– بىردەن تىنىشتىق ورنادى.

– كىم ايتتى؟

– مەن.

ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ لەشكا جەردەن كوتەرىلدى.

– مەن بۇرىننان وسىندامىن جانە وسىدان التى جىل بۇرىن ەڭ سوڭعى باسماشى اقباي بايدىڭ بانداسىن تالقانداعاننان بەرى بارلىق كوشپەلىلەردى تانيمىن. سادىرباەۆ مومىن قازاق، ول ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ ەجەلگى سالتىمەن جاقسى جايىلىم ىزدەپ شەكارادان ارى-بەرى تالاي رەت ءوتىپ ءجۇر.

سادىرباەۆ اۋىلداردى، ەلدى مەكەندەرگە، پوسەلكەلەرگە شابۋىل جاساپتى دەگەندى ەشبىر وكىمەت ورىندارى راستامايدى، سونداي-اق قاراقشىلىقپەن، تالاۋ-توناۋشىلىقپەن اينالىستى دەگەندى دە ەشكىم قۇپتامايدى. ەندەشە شەكاراداعى بولعان وقيعانى بەيبىت حالىقتى قان-قاساپ ەتىپ قىرۋ دەپ اتاۋعا بولادى.

تۇرەگەپ تۇرعان كونوۆالوۆ چەرنەنكو مەن پرەزيديۋمعا تايسالماي قارادى. اينالا تىم-تىرىس.

– بولدى، بولدى، بولدى، – باستىقتىڭ داۋىسى تىنىشتىقتى بۇزىپ جىبەردى. – جاۋىنگەر كونوۆالوۆ، ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟ ءسىزدىڭ جولداستارىڭىزعا وق اتىپ، ولاردىڭ ومىرىنە قاتەر ءتوندىردى، ال، ءسىز، مىنا جەردە ۇرىس بولمادى دەپ ونى جوققا شىعارۋداسىز. ءسىزدىڭ ۇگىت-ناسيحاتىڭىز ماعان كەسىرىن تيگىزۋدە. مەن ماسەلەنى بىلاي قويامىن. ءبىز قاشانعا دەيىن ءتارتىپسىز جانە بۇلعاقتاعان شەكاراشى جاۋىنگەرلەردىڭ قىلىعىنا توزەمىز. مەنىڭ جاۋىنگەر سەرىكتەرىم، مەن بۇل ماسەلەنى جينالىستىڭ كۇن تارتىبىنە قويعىم كەلەدى.

وسى مەزەتتە لاگەرلەردەگى تۇتقىندارعا شامادان تىس قاتىگەزدىك كورسەتكەنى ءۇشىن وگپۋ-دەن (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) زاستاۆقا جىبەرىلگەن كازاك نەچۋۆايلو ورنىنان تۇردى.

– مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم مىناۋ. ەگەر ءناجىس جەردە جاتسا ءبارىبىر ونىڭ ءيىسى شىعىپ جاتادى. ءيىسى شىقپاس ءۇشىن ونى تەرەڭ قازىپ، كومىپ تاستاۋ كەرەك. كونوۆال مەن ونىڭ دوسى پەتروۆ وسىندا ىلعي تۇنىعىمىزدى لايلاپ، ءبىر نارسەنى بۇلدىرەدى دە، جۇرەدى. بىلگىشتىگىن قاراي كور مۇنىڭ… وتە اقىلدى سياقتى. مىنە ماعان، مىنا كونوۆالوۆ جاقتاپ تۇرعانداردىڭ وعى ءتيىپ ءولىپ قالا جازدادىم.

نەچۋۆايلو گاليفەسىنە قولىن تىعىپ جىبەرىپ تەسىكتەن ساۋساقتارىن تاربايتا شىعارىپ بارىنە كورسەتتى.

– مىنە، مەن وسىنى ايتتىم تۇرمىن، – دەپ قويدى بالەكەت كازاك. – ول ءبىزدىڭ وتريادتىڭ اراسىندا بولماۋى كەرەك جانە ءبىزدىڭ بولىمشەدەگىلەر ونى شەكارا زاستاۆاسىنان شىعارىپ تاستاۋىن تالاپ ەتىپ وتىر. ال كۋچەر تۋرالى اڭگىمە قوزعاسام، كەشىرىم وتىنەم جاۋىنگەر چەرنەنكو. مىنە، ول ناعىز جىگىت، انا سىلىمتىكتەردى … ولارعا سول كەرەك.

سودان باستالدى دەيسىڭ. جۇرتتىڭ ءبارى لەشكانى باقىرىپ-شاقىرىپ بالاعاتتاي جونەلدى، بىلاپىت سوزدەرىنىڭ ءبىر ۇشى ماعان دا ءتيىپ جاتىر.

– توقتا!، – دەپ بارق ەتە ءتۇستى كوماروۆ. – ءبارى تۇسىنىكتى. مىنەكي بۇقارانىڭ ساياسي ساناسى نەنى بىلدىرەتىنى. كونوۆالوۆ، مەن ءسىز جونىندە ءوزىم ءبىر شەشىم شىعارام. ال، جاۋىنگەر چەرنەنكو جونىندە قالاي؟

– قابىلدانسىن. – دەپ دۋ ەتە ءتۇستى وتريادتاعىلاردىڭ كوپشىلىگى.

– جاقسى. جولداس چەرنەنكو ءسىزدى پارتيامىزدىڭ قاتارىنا ۇمىتكەر بولىپ قابىلدانۋىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز. كەڭەس وكىمەتى جاساسىن! ۇلى ستالين جاساسىن!

ءبارى ورىندارىنان تۇرىپ ايعايلاي جونەلدى… سونىمەن جينالىس اياقتالدى.

ءبىر كۇننەن كەيىن زاستاۆقا وگپۋ-ءدىڭ ۋاكىلى كەلدى. كونوۆالوۆتى كەڭسەگە شاقىرىپ الىپ، ءۇش ساعات بويى تەرگەۋگە الدى. لەشكا بوپ-بوز بولىپ، ارۋاقتاي اعارىپ شىقتى.

– سەنى شاقىرىپ جاتىر.

– مەنى مە؟

– سەنى.

– قالاي بولىپ جاتىر؟

– قۇرىسىن.

ۋاكىل باستىقتىڭ ۇستەلىندە وتىر.

– وتىرىڭىز، پەتروۆ، – دەپ ماعان ورىندىقتى نۇسقادى. – مەنىڭ كوپ ۋاقىتىم جوق، سوندىقتان دا نە بىلەسىز، ماعان ءبارىن ايتىڭىز.

ول ۇندەمەيدى، مەن دە دىمىمدى شىعارماي وتىرمىن.

– سەن نە كەرەڭسىڭ بە؟ مەن وسى ارادا كونوۆالوۆ ەكەۋىڭنىڭ قانداي كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت جۇرگىزگەندەرىڭدى ايتىپ بەر دەيمىن.

– ونداي نارسە ويىما تۇسپەي تۇر.

– چەرنەنكونى نە ءۇشىن ۇردىڭ؟

– وترياد كومانديرىنىڭ بۇيرىمەن.

– وتىرىك ايتپا. سەن ونى جەك كورەسىڭ، ونىمەن قويماي ارامدىعىڭ سول، بۇل ىسكە ءوزىڭنىڭ كومانديرىڭدى دە ارالاستىرىپ تۇرسىن.

– ماعان بۇكىل وتريادتىڭ الدىندا كوماندير بۇيرىق بەردى، – دەپ مەن دە بوي بەرمەي قويدىم.

– سەن اۋەلى وتريادتىڭ جاۋىنگەرلەرىمەن ساباق ۇستىندە ۇجىمداستىرۋ جانە ءبىزدىڭ پارتيانىڭ قىزمەتى تۋرالى مەنسىنبەي، قالاي بولسا سولاي سويلەگەنىڭدى كوممۋنيست چەرنەنكو كورسەتىپ وتىر.

– ول ءالى دە بۇل جەردە ەشتەڭە ۇقپاعان عوي، ياعني مەن ونى ناشار وقىتىپپىن.

– بۇل نەنى بىلدىرەدى؟

– چەرنەنكودا تاۋىقتىڭ ميىنداي مي جوق، ساۋاتسىز عوي. مەن ونى ورىس ءتىلىنىڭ نەگىزىن ۇيرەتۋگە تىرىسقانىممەن سەپتىكتەردى شاتاستىرۋداعى قابىلەتسىزدىگى كەز-كەلگەن تەرگەۋشى بىلەدى، سايتان العىردى.

– سەن اقىلگويسىمە، قاراشى سەپتىكتەردى ويلاپ تاپقانىن، ول از بولعانداي مەنىڭ الدىمدا زاستاۆتىڭ ەڭ جاقسى ەكى ادامىنىڭ ابىرويىن ايرانداي توگىپ وتىرسىڭ. سەن ءوزىڭ ءبىر وڭباعان ەكەنسىڭ. جوعالت كوزىڭدى!

لەشكا سول كۇنى-اق ۋاكىلمەن بىرگە ورتالىققا كەتتى. كۋچەر قىزمەت ساتىسىندا باس اينالاتىنداي تەز كوتەرىلدى. پارتيا مۇشەلىگىنە ۇمىتكەر بولا ءجۇرىپ، زاستاۆتىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىلىگىنە بەكىتىلدى. وعان شاعىن ءۇي ءبولىندى دە وسى جەردە قىزۋ جۇمىس باستالدى. كوستيا دايىندالدى. جينالىستارعا، باياندامالارعا، ەسەپ بەرۋگە دايىندالدى. ونىڭ تاعىلارداي ەڭبەكقورلىعى ءتىلىنىڭ توسەلگەندىگىنەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باياندامالار مەن ەل الدىنداعى سويلەگەن سوزدەرىنىڭ دە ءبىر جۇيەگە كەلگەندىگىنەن كورىندى. ول ەندى كەز-كەلگەن سۇراققا دايەك سوزدەردى كەلتىرىپ سوعا بەرەتىن بولدى. مەن، كەيدە ونىڭ باسىن ۇلكەندى-كىشىلى كوسەمدەردىڭ دايەك سوزدەرىمەن جانە گازەتتەردىڭ العىسوزىمەن تىعىندالعان سونداي ءبىر قۇبىجىققا ۇقساتاتىنمىن. چەرنەنكو كوزگە تۇسە باستادى. ونىڭ جوعارعى جاققا جىبەرگەن ەسەپتەرى جاقسى باعاسىن الدى.

ال بىزدەر بۇرىنعىداي جابايى تايپالارعا قونىس اۋدارعاندارعا ت.ب. ۇرىس سالىپ جۇردىك. ال، سول كۇنى بارلىعىمىزدى دابىل قاعىپ تۇرعىزىپ الدى. سودان سوڭ شونجىنىڭ تاۋ بوكتەرىنە قاراي كەزەكتى تورۋىل قويۋعا شابا جونەلدىك.

اتتاردى شاعىن قىراتتىڭ استىرتىنا جىبەردىك تە، ىستىق جالىنى لاپىلداپ بەتكە ۇرىپ تۇرعان تاستاققا جەر باۋىرلاپ جاتا كەتتىك. ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى، جىم-جىرت تىنىشتىق، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. كۇتپەگەن جەردەن اربانىڭ سىقىرى، اياقتىڭ تىرپىلى ات تۇياعىنىڭ تىقىلى مەن دابىر-دۇبىر سويلەگەندەردىڭ شۋىلى ەستىلدى.

تاستىڭ تاساسىندا باس-باعىپ جاتىپ كيگەن ۇلتتىق كيىمدەرىنە قاراپ كەلە جاتقانداردىڭ دۇنگەندەر ەكەنىن ايىردىم. قازاقستانداعى گولوششەكيننىڭ قولدان ۇيىمداستىرعان اشارشىلىعىنان قاشىپ قۇتىلۋ ءۇشىن، كىر-كىر بولىپ، شوقپىت-شوقپىت كيىنگەن، ىڭىرشاعى شىققان ارىق ماستەككە شەككەن ارباعا ءۇي-ءىشىنىڭ ماردىمسىز بۇيىمدارى مەن اۋرۋ – سىرقاۋلى بالالارىن تيەپ الىپ ارعى بەتكە (قىتايعا) قاشىپ بارا جاتقان دۇنگەندەردىڭ كەدەي-كەپشىكتەرى ەدى. زاستاۆتىڭ باستىعى جولدىڭ ورتاسىنا شىقتى.

– ەي، توقتا! – دەپ الدىندا كەلە جاتقان ءبىر بايقۇسقا ايقاي سالدى. ادامداردىڭ لىقسىعان ءنوپىرى كوماروۆتى باسىپ كەتە جازداپ بارىپ شىپ توقتادى. ارت جاقتان كەلىپ جاڭادان قوسىلعان ەرلەر مەن ايەلدەر، بالالار ءبارى امالدارى قۇرىپ سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.

– دۇنگەندەر، – دەپ باستادى كوماروۆ. – سەندەر كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا بولعاننان كەيىن، ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى رەتىندە ءتارتىبى مەن زاڭدارىنا باعىنىپ ءومىر سۇرۋگە تيىسسىڭدەر. بۇدان ارى قاراي شەكارا، كىمنىڭ وتۋگە قۇقىعى جوق، سولاردىڭ بارىنە جابىق، قانە، بەيبىت جولمەن شەشەيىك. كەرى قايتىڭدار، سەندەر قايتىپ بارعان جاڭا جەرلەرىڭدە جاڭا ءومىر باستايسىڭدار.

– باستىق، وتكىزسەڭىزشى. قالىڭ توبىر تالاسا-تارماسا شالا-شارپى ورىسشا سويلەپ، كۇڭىرەنە داۋىس سالا باستادى. ارت جاعىمىزدا اشتىق- جالاڭاشتىق بالالار ءولىپ جاتىر، ءبىز دە ولەمىز عوي.

– جوق، وتكىزبەيمىن. ارتقا قايتىڭدار.

بايعۇس دۇنگەندەر ولىمگە باس تىككەندەي سىلەيىپ تۇر، ەشكىم تىرس ەتىپ قيمىلدامادى.

– ەگەر قازىر كەتپەسەڭدەر، مەن اتۋعا بۇيرىق بەرەمىن…

بىراق ەشكىم بىلق ەتپەدى. بۇرىنعىداي جىم-جىرت.

– ولاي بولسا، ولمەسەڭدەر ومىرەم قابىڭدار.

باستىق بۇرىلىپ قاتارلاسىپ تۇرعان ساپتىڭ ارتىنا شىعىپ كەتتى.

– تىڭداڭدار! اتىڭدار!

گۇرسىلدەگەن اتىس ۇنىنە زاستاۆتىڭ جاڭا بولعان پارتورگىنىڭ پۋلەمەتى قوسىلىپ مۇقيات جۇمىس ىستەي جونەلدى. مەن بۇل ادامداردىڭ قالاي ولگەندەرىنە قايران قالدىم. ولاردى اتىپ ءولتىرىپ جاتسادا، قوزعالماي، ءۇنسىز تۇردى. ەشقايسىسى قاشپادى، جەرگە دە جاتا كەتپەدى، تاستاردىڭ، اربالاردىڭ ارتىنا دا تىعىلمادى، بالالار، ۇلكەندەر ءتىپتى، ماستەك اتتاردا تىرپ ەتپەي، وزدەرىنىڭ اجالىن سەلت ەتپەي كۇتىپ الدى. ال پۋلەمەت بولسا اتقىلاپ جاتىر، اتقىلاپ جاتىر…

مەن ۇشىپ تۇردىم.

– جىگىتتەر ەستەرىڭدى جيىندار، – دەپ بەتىمدى شەپتە جاتقاندارعا بۇرۋعا تىرىسقانىم سول-اق ەكەن، ءدال وسى ساتتە ءبۇيىرىمدى ءبىر نارسە سولق ەتكىزدى.

ءزارىن توگە جىميعان كازاك نەچۋۆويلو ماعان ۆينتوۆكاسىنىڭ ۇڭعىسىن باسقا جاققا قاراي بۇرا قويعانداي بولىپ كورىندى. كوز الدىمداعىنىڭ ءبارى قاراۋىتىپ كەتتى دە، جەرگە سۇلاپ ءتۇستىم.

زاستاۆتىڭ فەلدشەرى ىشتەگى تۇرىپ قالعان وقتى الۋدان باس تارتتى دا، جارامدى ماقتامەن تىعىنداپ، سارعايعان بينتپەن ءىشىمدى وراپ-تاڭىپ بەرىپ العاشقى كومەگىن كورسەتكەن بولدى.

– سەنى، كوگەرشىنىم، جارقىنىم، ورتالىقتاعى اۋرۋحاناعا جىبەرۋ كەرەك، بۇل جەردە كومەك كورسەتۋگە دارمەنسىزبىن.

– سوندايلىق قاۋىپتى مە؟

فەلدشەر مىڭگىرلەپ تۇر.

– جالپى ىشتەن جارالانۋ، جاعىمدى نارسە ەمەس. ايتەۋىر ءىشىڭنىڭ ءبىر جەرىندە تۇر. ول وڭباعان وق اينالاسىنا نە ىستەدى، سايتان بىلە مە؟

كوماروۆ ماعان ەڭكەيىپ كەلىپ ۇڭىلە قارادى.

– پەتروۆ، ءوزىڭدى قالاي سەزىنەسىڭ؟

– قۇرىپ كەتسىن.

– ماعان فەلدشەر ءبارىن ايتتى، سەنى ەندى جاركەنتتەگى اۋرۋحاناعا جىبەرەم.

– جاقسى.

– الىپ بارۋعا چەرنەنكونى بەرەمىن. ونى ورتالىققا پارتيا جۇمىسىنا اۋىستىردى. ولاي بولسا، عافۋ ەت.

وتريادتان باسقا ەشكىم مەنىمەن قوشتاسپادى. جۇك اربانىڭ سىقىرى مازانى كەتىردى. جۇرتقا ايگىلى بالتىر وراعىشىمەن جانە مىقىنىنا تۇسكەن ماۋزەرى سالبىراعان چەرنەنكو اتتاردى ايداپ قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتىر.

– كۋچەر… سەن دۇنگەندەردى نەگە سونشاما؟… – دەپ سۇرادىم مەن ودان.

– مەن ساعان كۋچەر ەمەسپىن. سەن بۇل لاقاپ ەسىمدى تاستا… ال باندىلاردىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك.

– بۇل كەلە جاتقاندار وڭكەي جارلى – جاقىبايلار ەدى عوي، وسىلاردىڭ جارقىن ءومىرى ءۇشىن اقتارمەن، پولياك پاندارىمەن تالاي-تالاي قۇرباندىقتارعا باردىق ەمەس پە؟

– ءبىز … كوممۋنيزم ءۇشىن. كىم-كىم ونى ورناتقىسى كەلمەسە، ءبارىن جايپاپ تاستاۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قوعامدا تاپتىق كۇرەس باسەڭدەمەيدى، سوندىقتان دا ءبىز ۇنەمى قىراعى بولۋىمىز قاجەت.

قۇدايىم-اۋ، مىناۋ نە دەپ كەتتى. ىلعي گازەتتەردىڭ العىسوزىنەن الىنعان دۇنيەلەر. ال كۋچەر شىن مانىندە دە كەتتى دەيسىڭ…

– مىنە، سەن مىسالى قىراعىلىعىڭدى جوعالتتىڭ، ءبىزدىڭ ارامىزعا ۇرلانىپ كىرىپ العان تىڭشىعا سەنىپ قالدىڭ. جاۋلار قالعىمايدى. تروتسكيستەر، بۋحارينشىلدەر ….

بۇل كىم تۋرالى ايتىپ تۇر؟ لەشكا جايلى ما؟ مىنا سۇرقيالار وعان نە ىستەدى ەكەن؟

– سەن، كونوۆالوۆ تۋرالى ايتىپ تۇرسىڭ با؟ – دەپ ءبولىپ جىبەردىم.

– ءيا، ول ءبارىن مويىندادى… سوتتالدى.

– ونى قايدان بىلەسىڭ؟

ءىشىم قاتتى اۋىرىپ كەتتى. كۋچەردىڭ سويلەگەن سوزدەرى كۇڭگىرلەپ الدەقايدان ەستىلىپ جاتقانداي.

– پارتيا ءبارىن بىلۋگە ءتيىس. بۇقارا حالىقتى تەك پارتيا عانا باستايدى…

مەن ەسىمنەن تانىپ قالدىم.

كۋچەر مەنى جاركەنتكە وتە قيىن جاعدايدا جەتكىزدى. جۇك اربانى اۋرۋحانانىڭ اۋلاسىنا قويا سالىپتى دا، ءوزى اقىرىن عانا جىلىستاي جونەلگەن. ماعان وپەراتسيا جاسالىنىپ، ءتورت اي ەمدەلگەننەن سوڭ، دارىگەرلىك كوميسسيا اسكەري قىزمەتكە جارامسىز دەپ تاپتى.

1979 جىل.

…مەن زەينەتكە شىققالى كوپ بولدى، جەتپىسكە دە كەلىپ قالدىم…

تامىز ايىنىڭ باسىندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن ۇيگە تەلەفون سوعىلىپ، بۇرىنعى وتكەن ءومىرىڭىز جايلى سويلەسەيىك دەپ وزدەرىنە كەلىپ كەتۋىمدى ءوتىندى. كادىمگى پرەزيدەنت سياقتى ەسىكتىڭ الدىنا قارا ۆولگانى كولدەنەڭ تارتىپ، وتىرعىزىپ باسقارماعا جەتكىزىپ سالدى. ءبىر بوتەلكە كونياگى مەن ۇساق بۋتەربرودتارى بار جاساڭداۋ گەنەرال-لەيتەنانت وتە جاقسى قارسى الدى.

ەكەۋىمىز مولداۆياداعى ەگىس ناۋقانىنىڭ بارىسى، اۋا رايى، مەنىڭ سوڭعى شىققان كىتاپتارىم تۋرالى سويلەسىپ وتىرعانمىزبەن ءتۇيىندى ماسەلەنىڭ ءالى الدا ەكەنىن سەزىپ وتىردىم.

– ءسىز ءوزىڭىزدىڭ جاستىق شاعىڭىز تۋرالى ەشتەڭە جازبادىڭىز با؟، – دەپ قالدى كەنەتتەن گەنەرال. – وتىزىنشى جىلدارى ءبىزدىڭ شەكارامىزدى ءارتۇرلى باندالاردان قورعاپ تۇرعاندارىڭىزدى ەسكە تۇسىرگەنىڭىز جاقسى بولار ەدى.

– وتكەندى قازبالاۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ بۇل تۋرالى باسقا اۆتورلار ونداعان كىتاپتار جازدى عوي.

– بىراق تا ءسىز تىكەلەي قاتىسۋشى ەمەسسىز بە جانە سولاردىڭ بارىنە ءوز كوزقاراسىڭىز بار.

– وسى كوزقاراس عوي مەنى گۋلاگ-تىڭ (مەملەكەتتىك لاگەرلەر باسقارماسى) لاگەرىنە اپارعان. ءسىزدىڭ بۇرىنعى وگپۋ-لەرىڭىز (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) وننان-مۇننان قۇراپ ءىس قوزعاۋعا تىرىستى.

– ءسىزدى كىناسىز دەپ تاۋىپ باياعىدا اقتادى. ول ءبىر ۇرەيلى كەزەڭ بولدى عوي. قانە، ودان دا قورعاستاعى وقيعالارعا ورالايىقشى. ول جەردە نە بولدى؟ جولداستارىڭىزبەن ارالارىڭىزداعى داۋ نەنىڭ سالدارىنان تۋىنداپ ەدى؟ جانە سول كەزدە ارالارىڭىزدا جولداس چەرنەنكو بولعان سياقتى ما….

– بولدى. شىندىقتى بىلگىڭىز كەلە مە؟

– كەلەدى.

– وندا تىڭداي بەرىڭىز. ەڭ سوڭعى باسماشىلاردىڭ باندالارىن تالقانداعان جيىرما ءتورتىنشى جىلدان كەيىن شەكارانى تەك كونترابانديستەر مەن قونىس اۋدارۋشىلار عانا بۇزدى…

مەن گولوششەكيندىك قىرعىننىڭ اشتىق قىسقان ادامدار مەن كوشپەلى حالىقتى شەكارا اسىپ اۋا قاشۋعا ءماجبۇر ەتكەندىگىن، ولاردى قالاي وقپەن قارسى العاندىعىمىزدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي اڭگىمەلەپ بەردىم.

وسى سۇمدىق تاعىلىققا، مىڭداعان بەيكۇنا ادامداردى قىرۋعا قاتىسقان زاستاۆتىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ قانداي ءرول ويناعانىنا دەيىن ايتىپ بەردىم.

جاركەنت ەسكادرونى چەرنەنكو تۋرالى، ونى قالاي وقىتقانىمدى جانە سوققىعا جىققانىمدى، الماتىداعى، يركۋتسك تۇبىندەگى لاگەرلەردە جانە كيشينەۆتەگى كەزدەسۋىمىز تۋرالى اڭگىمەلەدىم.

– ولاي بولسا، وسى ادام قىرعىنىندا ەڭ بەلسەندى ءرول اتقارعان كۋچەر بولدى عوي؟

– ءسىز قالاي دەدىڭىز ؟ كۋچەر؟

– ءيا، كۋچەر. ونى جوعارعى جاقتاعىلار، كرەملدەگىلەر دەگەنىم عوي، ءبارى سولاي اتايدى.

– مەنىڭشە، ەڭ العاش ءبىز اتاعان شىعارمىز دەگەمىن. ءيا، ناعىز بەلسەندى ءرول ويناعان سونىڭ ءوزى. مەرگەن اتقىش ەدى، سۇمىراي.

– ال ونىڭ ءومىربايانىندا مۇنىڭ ءبىرى دە كورسەتىلمەگەن.

– ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟ شىنىمەن جاسىرىپ قالعان با؟

– سولاي ءتارىزدى. مەندە ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلەرىنىڭ تولىقتاي بارلىق ءومىرباياندارى جازىلعان، ارنايى شىعارىلعان بروشيۋراسى بار.

– وندا بۇل جونىندە نە جازىلىپتى؟

– مىنە وقيىن; 1929 ج قىزىل ارميا قاتارىنا كىردىم، اسكەري قىزمەتىم اياقتالعان سوڭ، نوۆوسەلوۆسك جانە ۋيارسك اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىندە ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى…

– مۇمكىن ەمەس. ول ارميا قاتارىندا بولعان جوق. چەرنەنكو وگپۋ-دا (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) قىزمەت ەتتى. ول ازداي ونى اياقتاماي جاتىپ، جاڭا جۇمىسقا اۋىستىرىلدى. سودان كەيىن بۇل قالاي بولعانى….. ول كەزدە قىزمەت ەتۋ ەكى جىل ەمەس ەدى عوي، ال، مىنا جەردە مۇلدەم كورسەتىلمەگەن.

– مىنا ءۇزىندى ءتىپتى بولەك. 1941-1943 جىلدارى كروسنويارسك ولكەسىنىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، 1945-1948 جىلداردان باستاپ پەنزا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ… ءبىر نارسەنى بايقادىڭىز با؟

– ءيا. مۇندا 1944-1945 جىلدارداعى مالىمەتتەر كورسەتىلمەگەن.

– راس ايتاسىز. شاماسى وعان گۋلاگ-تارداعى (مەملەكەتتىك لاگەرلەر باسقارماسى) تاربيە جۇمىسىمەن اينالىسقان جىلدارى ۇناماعان شىعار.

– نەتكەن سۇمپايى.

– ۇرىسپاڭىز. ماعان سىزبەن سويلەسكەننەن كەيىن كوپ نارسە ايقىندالا ءتۇستى. سىزبەن بولعان تاريحي جاعدايعا جولداس اندروپوۆ وتە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر.

– نەلىكتەن؟

– سەبەپ بىرەۋ-اق. قازىر چەرنەنكو جولداس لەونيد يليچ برەجنەۆتەن كەيىنگى مەملەكەتتەگى ەكىنشى ادام جانە چەرنەنكو جولداسقا تازا ءومىربايان اۋاداي قاجەت.

– ءسىز نە دەدىڭىز؟ ءسىز باس حاتشىنىڭ ورنىن مەڭزەپ تۇرعان جوقسىز با؟

– تۇسپالداپ تۇرمىن. ءبارى دە مۇمكىن. بىراق بيلىكتىڭ شىڭىنا جەتۋ ءۇشىن وعان كىر كەلتىرۋشىلەردى قۇرتۋ كەرەك. سولاي ەمەس پە؟

– بۇل عوي ەندى جيىركەنىشتى نارسە.

– بۇل ءالى ەشتەڭە ەمەس. بىزگە بەلگىلى مالىمەت بويىنشا ول باس حاتشىنىڭ باجاسى گەنەرال ك.-دان قالاي دەسەم ەكەن… قىسقاسى ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى قۇرتۋدى سۇراعان.

– گەنەرال ك. قاي جەردە قىزمەت ىستەيدى.

– بىزدە، كگب-دا (مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى) اندروپوۆتىڭ ورىنباسارى.

مەنىڭ مىناداي نارسەلەردى ەستىگەننەن كەيىن باسىم اينالىپ كەتتى.

– تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.

مەنىڭ سۇحباتتاسىم كۇلىپ قويدى.

– ءبىزدىڭ دە ءوز قۇپيامىز، پالەقورلارىمىزبەن جانە ءارتۇرلى ورىنداۋشىلارىمىز ىشىمىزدە. اندروپوۆ جولداس تا ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى چەرنەنكونىڭ جامان قىلىقتارىن بىلەتىن كۋاگەرلەردىڭ جوعالىپ كەتپەۋىن قالاپ وتىر. سوندىقتان دا مەن سىزبەن كەزدەسىپ وتىرمىن.

– ءسىز نەمەنە مەنى جاسىرىپ قوياسىز با؟

– جوق. قايتا كەرىسىنشە ءسىزدى قازىرگى قورعاس زاستاۆاسىنا بارىپ قايتۋعا، بۇرىنعى بولعان جەرىڭىزدىڭ ءجاي-كۇيىن كورىپ قايتسىن دەپ، جولساپارعا بارىپ كەلەر دەپ ۇسىنىس جاساپ وتىرمىز. جاستىق شاعىڭىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ، ول جەردەگى شەكاراشىلاردىڭ جاڭا بۋىنىنىڭ قازىر قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز.

– ناقتى ايتقاندا بۇل نە ءۇشىن كەرەك؟

– ورتالىق كوميتەتتە قورعاس زاستاۆاسىن ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتاۋ تۋرالى ۇسىنىس تۋىپتى. چەرنەنكو وسىنى جەكە ءوزى ورىنداعىسى كەلەدى.

– بىراق، بۇل مىڭداعان زاستاۆتاردىڭ ىشىندەگى تىپ-تىنىش، باسقالاردان ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن ەشتەڭەسى جوق جاي زاستاۆتاردىڭ ءبىرى عوي، تەك قانا 1924 جىلدارعا دەيىنگىسى بولماسا، ودان كەيىنگىسى تەك قانا جەكسۇرىندىق.

– جوعارى جاقتاعىلاردىڭ وزدەرىنىڭ دە جاعىمپازدارى جەتىپ جاتىر، ىقپالدى ادامعا جاعىمدى ءبىر نارسە جاساماق بولىپ جارامساقتانعاندارى عوي.

– مەن سوندا ول جەردە ونىڭ كوڭىل-كۇيىن بۇزۋىم كەرەك قوي.

– جاقسى بولار ەدى.

– مەنىڭشە بىرەۋ اقىلىنان الجاسقان بولۋ كەرەك. نە چەرنەنكو، نە بولماسا ورتالىق كوميتەتتەگىلەردىڭ بارلىعى. ايتپەسە، كوپشىلىككە بەلگىسىز قاراپايىم زاستاۆتى ماراپاتتاۋدى ويلاستىرۋدىڭ سوندايلىق قاجەتتىلىگى بار ما؟

گەنەرال قارقىلعا باستى.

– شاماسى ءبارى ەسىنەن الجاسقان بولۋى كەرەك. مىنە وسى قورىتىندى شەشىمنىڭ ءتۇپ نەگىزىن وقىپ بەرەيىن. مۇندا بىلاي…مىنا جەرىن وتكىزىپ جىبەرەيىك…مىنە: «ەڭ باستى ايقىن نارسە. ەگەر دە قورعاس زاستاۆاسى بولماسا ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى پارتيالىق مەملەكەتتىك قايراتكەردى الماعانداي ەدىك. وسى جەردە ونى پارتيانىڭ قاتارىنا قابىلداپ، پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىلىعىنا سايلادى». كەرەمەت جازىلعان.

– ءيا، زاستاۆاعا وسى ءۇشىن بارىپ كەلۋگە بولادى. ول كەزدە زاستاۆتا پارتيا ۇيىمى بولمادى، تەك قانا بەس-اق كوممۋنيست ەدى.

– ولاي بولسا، باراسىز عوي؟

– بارامىن.

– سىزگە قاراجات بەرەمىز.

– سودان كەيىن ءسىزدىڭ ك. مەنى نەعىلمايما؟

– سودان سوڭ ءبارى وزگەرەدى. الاڭ بولماڭىز، بارا بەرىڭىز.

مەن زاستاۆقا بەزەندىرۋدىڭ ناعىز قىزىپ تۇرعان كەزىندە كەلدىم. ۇيلەردى قايتادان جاڭارتىپتى. كەلگەندەر كورەتىن جەرلەردىڭ بارلىعىن، شاتىرلاردى، قابىرعالاردى، اسفالتتاردى، اعاشتاردى، شارباقتاردى سىرلاپ تاستاپتى. زاستاۆتىڭ باستىعى مايور يگناتە مەنەن بىردەن ات-تونىن الا قاشتى.

– اناۋ، مەنىڭ ساياسي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسارىم، سوعان جولىعىڭىز.

جاستاۋ كاپيتان قىسىلا-قىمتىرىلا قولىمدى الدى.

– مىنە كەرەك بولسا، زاستاۆتىڭ قارتاڭ جاۋىنگەرىن تاپقاندارىڭ. ال بىزدەر بارلىق ۇيىمدارعا، بارلىق ارحيۆتەرگە سۇراۋ سالعانبىز، ءتىرى ەشكىم جوق، ءبىرى قايتىس بولدى، ءبىرى قازا تاپتى دەگەن حابار الدىق. سويتسەك، قالاي دەگەندە دە سول جىلدارداعى بۇكىل قۇرامنان قالعان ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى جاۋىنگەر چەرنەنكو جولداس بار ەكەن. ءسىزدىڭ فاميلياڭىز كىم؟

– لارين.

زاستاۆ كومانديرىنىڭ ساياسي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسارى اسىعىس گازەتتەردى اقتارىستىرىپ، تىزىمدەرگە قارادى.

– كەشىرىڭىز بىراق مۇنداي كىسى تىزىمدەردە جوق.

– مەن فاميليامدى وزگەرتكەنمىن. بۇرىن پەتروۆ ەدىم.

– پەتروۆ، پەتروۆ، بىراق پەتروۆ بىزدەگى تاقتاعا التىن ارىپتەرمەن جازىلعان. ءسىز بۇل جەردە… زاستاۆتا… باسىڭىزدى قۇرباندىققا شالىپ…

– مەن جارالانعان ەدىم. ءتىرى قالدىم.

ساياسي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسار مەنى قورشاۋدىڭ شەتىنە الىپ كەلدى. وسىنداعى ۇلكەن گرانيت تاقتاعا جۇرەك شىمىرلاتاتىن سوزدەر جازىلىپتى. «مۇندا 1929-30 ج. باسماشى باندالارمەن ۇرىستا قورعاس زاستاۆاسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى قازا تاپتى». ودان ءارى بەس فاميليا تىزىمگە الىنىپتى، ىشىندە مەن جانە كونوۆالوۆ بار. سوڭىندا: «ەرلەردىڭ داڭقى ماڭگى ارتا بەرسىن!» دەپ جازىلىپتى. قايتا لەشكا كونوۆالوۆتى قوسقاندارى جاقسى بولىپتى. ونى وگپۋ-ءدىڭ (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) تۇرمەسىندە ازاپتاپ ولتىرگەنىن كىم ەسىنە الادى، مەيلى، ودان دا وسىندا تۇرعانى دۇرىس.

– قالاي بولار ەكەن؟ – دەپ، ىڭىرسي قالدى ساياسي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسار. ءبىز چەرنەنكونىڭ كەلۋىنە قاراي تاقتانى اۋىستىرىپ نە بولماسا ءسىزدىڭ اتىڭىزدى ءوشىرىپ ۇلگەرە المايمىز عوي.

– ەشتەڭە ىستەمەي-اق قويىڭدار، بۇرىن قالاي بولسا سولاي قالدىرىڭدار. مەن ايتەۋىر ءبىر كۇن بولماسا، ءبىر كۇنى ولەمىن عوي، سوندا وسىنداعى ەلدەر ەسىنە الىپ ءجۇرسىن.

– ءجۇرىڭىز، مەن ءسىزدىڭ ورنالاساتىن جايىڭىزدى كورسەتەيىن.

چەرنەنكو قاۋمالاعان نوكەرلەرىمەن كەلدى. وركەستر ويناپ، اسكەريلەر ساپىرىلىسىپ جۇگىرىپ ءجۇر. قوناق 30-جىلدارى قازا تاپقان جاۋىنگەرلەردىڭ اتى-جوندەرى جازىلعان تاقتانىڭ جانىنا كەلىپ، توقتاپ تۇرىپ اقپارات قۇرالدارى ءۇشىن، كوزىنىڭ جاسىن سىعىمداعانداي بولدى.

– قازىر، جولداس چەرنەنكو، ءبىز سىزگە توسىنسىي جاسايمىز، – دەدى زاستاۆتىڭ باستىعى مايور شاتتانا كۇلىمسىرەپ، ءوزى مەنى الدىعا شىعارىپ جاتىپ.

– پەتروۆ.

كونستانتين ءۋستينوۆيچتىڭ كوزدەرىندە ابىرجۋلىق پەن جەك كورىنىشتى سەزىمدەر تۇيىسە، قاباتتاسا قالدى. سودان كەيىن جۇزدەرى ايانىشتى كەيىپ تانىتىپ، ۇمتىلىپ كەلىپ باس سالىپ قۇشاقتاي الدى.

– پەتروۆ، ءتىرى ەكەنسىڭ عوي.

– قالىڭ جاقسى ما؟ كۋچەر، – دەپ قۇلاعىنا سىبىر ەتتىم.

تۇلا بويى ءدىر ەتتى دە، ول دا مەن سياقتى سىبىر ەتە قالدى.

– مەرەكەنى بۇلدىرمەشى وتىنەمىن.

چەرنەنكو ەڭسەسىن تىكتەپ الدى.

– ەسكى دوستاردى كەزدەستىرۋ قانداي عانيبەت. جارقىن بولاشاققا جەتۋ جولىندا ءبىز جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردى جوعالتتىق. دەگەنمەن دە ءبىز جەڭدىك. مەن ەندى جالعىز ەمەسپىن، ەندى ءبىز ەكەۋمىز، سوناۋ قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتاردا ءبىز وسىندا تاريحتى جاسادىق، سوعان قۋانىشتىمىن.

تاعىدا كەتتى دەيسىڭ…. كۋچەر مەنىڭ قولىمدى تاعى دا ءبىر رەت قىستى دا، سونىڭ كەلۋىنە قاراي شەگەلەنگەن مىنبەگە قاراي كەتتى.

ول كەشكىلىك كەتۋگە جينالدى. مەنى زاستاۆتىڭ كەڭسەسىنە كەلۋىمدى ءوتىنىپتى. ءۇيدىڭ ءىشى وزگەرىپ كەتىپتى، كەرەگەلەرى جاڭعاق اعاشى تۇسىنە ادەمى ەتىپ بويالىپ، تەرەزەلەرىنە پەردە تۇتىلعان، كرەسلو ورىڭدىقتار، سەيفتىڭ ءوزى قانداي دەسەڭشى. ايتپاقشى سول ستولدىڭ ارعى جاعىندا، چەرنەنكو وتىر. بولمەدە ەكەۋمىزدەن باسقا جان جوق.

– مۇندا وتىر، – دەپ باستادى كۋچەر، قولىمەن ستولدىڭ جانىنداعى كرەسلونى نۇسقاپ. – مەنىڭ سەنىمەن سويلەسكىم كەلەدى. مەنىمەن وسى جەردە قىزمەت ەتكەن جولداسىم رەتىندە قارتايعان شاقتاعى قۇرمەتتى دەمالىستى ۇسىنامىن.

– ول نەنى بىلدىرەدى؟

– دەربەس زەينەتاقى، موسكۆادان پاتەر، جوعارى دارەجەلى مەديتسينالىق كۇتىم، ارنايى ساياجاي.

– مۇنداي سىي-سياپات نەنىڭ قۇرمەتىنە؟

– وسى جەردە سەنىمەن بىرگە بولعانىم ءۇشىن. ەكەۋمىزدىڭ وسى جەردە كوپتەگەن قولايسىزدىقتاردى باستان وتكەرگەنىمىز ءۇشىن.

ول تۋراسىن ايتپاسا دا، مەن ونىڭ كوكەيىندە نە تۇرعانىن ءتۇسىندىم. كۋچەر مەنىڭ ۇندەمەۋىمدى قالايدى.

– دەمەك ىمىرالاۋىمىزدىڭ اۋىزباستىرىعى عوي.

چەرنەنكو ءۇن-ءتۇنسىز مەنى كوزىمەن تەسىرەيە اتىپ وتىر.

– ايتپاقشى، سەن بۇگىنگى سوزىڭدە جاركەنت وگپۋ-ىندە (ەرەكشە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) ءوز ەركىڭمەن قىزمەت ەتكەنىڭدى، ال مۇندا ءتارتىپ بۇزعانىڭ ءۇشىن قۋىپ جىبەرگەندىگى جونىندە ءتىس جارمادىڭ. نەگە جينالعاندارعا مەنىڭ قىزمەتىم وسى جەردەن باستالدى دەپ ايتتىڭ؟

– مەنىڭ ناعىز قىزمەتىم وسى جەردەن باستالدى.

– ال، سەن ءوزىڭنىڭ ماۋزەرىڭمەن قاراقۇسىنان اتىپ ولتىرگەن مىڭداعان ادامداردى قايدا جىبەرەمىز؟

– جالعان. ونداي ەشتەڭە بولمادى. دالەلىڭ جوق.

– ءپالى، سولاي ما. ستەپكانى اسكەردەن قاشتى دەپ اتتى. كوماروۆتى 1954 جىلى ۇشتىكتىڭ بەلسەندى قاتىسۋشى دەپ اتىپ تاستادى. قالعاندارى تۇگەل اجالدارىنان ءولدى، نە بولماسا سەنىڭ جاسىرىن جازىپ، جالا جاپقان ارىزىڭنان جالاعا ۇشىراپ، لاگەرلەر مەن تۇرمەلەردە ازاپ تارتتى. جاركەنتتىڭ ءارحيۆى ورتەنىپ كەتتى.

– ونداي بولعان جوق.

– قونىس اۋدارىپ، اۋا كوشكەندەردى، ارىپ-اشقان دۇنگەندەردى اتۋ بولمادى ما؟ ال، بۇلار بولدى ما، بولمادى ما؟، – دەپ مەن دە دەبەيلەپ قويمادىم.

– بارلىق قۇجاتتاردا ءبىز باسماشىلاردىڭ باندىسىن تالقاندادىق دەپ كورسەتىلگەن، – دەپ مىڭگىرلەدى ول.

– ءاي، ءبىر جەكسۇرىنسىڭ-اۋ.

ونىڭ قىمقىرىپ العان ەرىندەرى بوزارىپ، دولدانعان كوزدەرى قانتالاپ شۇڭىرەيىپ شاراسىنان شىعايىن دەپ تۇر.

– سەن ءالى وكىنەتىن بولاسىڭ.

– كەتشى-ەي، ارى.

مەن ورنىمنان تۇرىپ ەسىككە بەت الدىم.

مەن كيشينەۆقا قايتىپ كەلە جاتقان پوەزدا كەنەت كۋپەنىڭ ەسىگى اشىلىپ، ماعان قورعاس زاستاۆاسىنا بارۋعا ۇسىنىس جاساعان گەنەرال باسىن سۇقتى. كەزبەگە ۇقساپ كيىنىپ العان ول ءشول دالانىڭ ىستىعىنا ابدەن كۇيىپتى.

– سەرگەي ميحايلوۆيچ ءسىزدى ءبىر ساتكە بولا ما؟

مەن وعان ىلەسىپ تامبۋرعا شىقتىم.

– ءسىز چەرنەنكونىڭ جەر-جەبىرىنە ابدەن جەتتىڭىز.

– ءسىز ۇيدە ءبىزدىڭ ايتقانىمىزدىڭ ءبارىن ەستىدىڭىز بە؟

– ارينە. ءسىز ونىڭ كوڭىل-كۇيىن ءبىرجولاتا قۇلازىتىپ كەتتىڭىز.

– مەنى نە كۇتىپ تۇر؟

– ءيا، مەن وسى ءۇشىن مەن سىزگە كەلدىم. مەن قازىر سىزگە ءبىر ادامدى تانىستىرامىن، ول كىسى ءسىزدىڭ كوزىڭىزگە تۇسپەي كۇزەتەتىن بولادى. قاسىڭىزدان كورسەڭىز شوشىپ كەتىپ جۇرمەڭىز.

– ياعني، قاستاندىق جاساۋ قاۋپى سەيىلمەيدى عوي؟

– جوق.

– مەنىڭ تۋىسقاندارىما كەسىرى تيمەي مە؟

– مەنىڭشە، جوق سياقتى. ولار كۋاگەرلەر ەمەس.

ءبىزدىڭ قاسىمىزعا اقسارى شاشتى، كەكىلىن ءبىر جاعىنا قاراي قايىرعان مىعىم دەنەلى جاس جىگىت كەلدى.

– مىنە، تانىسىپ قويىڭىز، مىناۋ – كوليا. بۇل ءسىزدىڭ كۇزەتشىڭىز. كوليا، بۇل – سەرگەي ميحايلوۆيچ.

ءبىز قول الىستىق.

– سىزدەردى ءتىل تابىسىپ كەتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ءسىز مەنى كەشىرىڭىز، مەنىڭ تەز جوعالۋىم كەرەك. ازدان سوڭ، تۇسەمىن. كورىسكەنشە.

گەنەرال كەلەسى ۆاگونعا ءوتىپ كەتتى. مەن كوليامەن قالدىم.

– سەرگەي ميحايلوۆيچ، ءبىز ەكەۋمىز كەلىسىپ الايىق، ەشقاشان دا، قانداي جاعدايدا بولسا دا ءسىز مەنىمەن تانىستىعىڭىزدى مويىنداماڭىز. ماڭىزدى ءبىر نارسە حابارلاعىڭىز نە ايتقىڭىز كەلسە، قالپاعىڭىزدى ءسال كوتەرىپ قويساڭىز جەتكىلىكتى. ار جاعىن ءوزىم رەتتەيمىن.

– جاقسى.

– قاجەت بولسا، قازىردە ەكەۋمىزدىڭ بىرگە تۇرعانىمىزدى كورمەگەنى جاقسى.

ءبىز قول قىسىپ قوشتاستىق.

– ەسىڭىزدە بولسىن مەن ارقاشان جانىڭىزدامىن، سوندىقتان دا كۋپەڭىزگە بارا بەرىڭىز.

ءبىز تاعى دا قول الىسىپ قوشتاستىق.

ارادا ەكى اي ءوتتى. ءوزىمنىڭ كۇندەلىكتى باعىتىم بويىنشا بويىمنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازىپ كيشينەۆتىڭ بۋلۆارىمەن ءجۇرىپ كەلەم. كوشەدەن وتەردە باعدارشامنىڭ قىزىل ءتۇسىنىڭ الدىندا تۇرعام. قاسىمنان اۋىر جۇك ماشينالارى زۋلاپ ءوتىپ جاتىر ەدى، كەنەت ارت جاعىمنان داۋىس ەستىلدى دە، اۋىر سوققىلاردىڭ دىبىسى شىقتى. مەن بۇرىلىپ ارتىما قارادىم. ەكى جىگىت جان الىسىپ، جان بەرىسىپ توبەلەسىپ جاتىر. ءبىرىنىڭ قولىندا پىشاق. ول الدىعا ۇمتىلا بەردى دە، قاتتى سوققىدان ۇشىپ بارىپ، ارتىنداعى اعاشقا سوعىلىپ، باياۋ سىرعىپ جەرگە قۇلادى. ەكىنشى جىگىت ونىڭ جانىنا كەلىپ، قۇلاپ جاتقاننىڭ تۇمسىعىنان تاعى دا ءبىر ۇرىپ جىبەردى. ول بۇرىلىپ ماعان قاراعاندا داۋىسىم شىعىپ كەتە جازدادى. مەنىڭ كورىنبەيتىن كۇزەتشىم كوليا ەدى.

1985 جىل.

مەن 76-عا كەلىپ قالدىم. اقىلىم ايقىن، ەسىم انىق جۇمىس ىستەپ تۇر دەگەنمەن، تۇلا بويىم جايلى ولاي ايتا المايسىڭ. اۋا-رايى قولايسىز كۇندەرى بەلىم سىرقىراپ، اياقتارىم قاقساپ، قاتتى اۋىرادى. نەليا مەنەن ونشاقتى جاس كىشى بولعاندىقتان ءوزىن ءالى تىڭ سەزىنەدى، وعان نە دەي الاسىڭ. بۇگىن 10-ناۋرىزدا كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى كونستانتين ۋستينوۆيچ چەرنەنكو قايتىس بولدى. وسى قىزمەتتە ول تۋرا 12 اي 25 كۇن وتىردى. مەن چەمودانىمدى جيناستىرىپ قويىپ، نەلياعا قاراپ:

– ماعان ءبىر 200 سومداي بەرە سالشى، – دەپ قويدىم.

– قايدا جينالدىڭ؟

– اناعان بارام. ولگەندىگىنە كوزىمدى جەتكىزەمىن.

– كارى اقىماق. ونى بارلىق گازەتتەر مەن تەلەديدارلاردا الدەقاشاننان بەرى كورسەتىپ جاتىر.

– جارايدى. تۇسىنسەڭشى بۇل مەنىڭ…..

– جاقسى، بارا بەر. جولدان ۇلىڭا كىرىپ جاعدايدى بىلە كەتەرسىڭ.

وداقتار ءۇيىنىڭ كولوننالى زالىندا اشىق تابىتتا وپا-دالاپتان بەتى بوزارىپ جاتقان وعان قاراپ تۇرمىن. جۇقا ەرىندەرى ومىرايىپ ىشىنە كىرىپ كەتكەن، كەۋدەسىندە جاتقان قولدارى سەمىپ، كوگىمدەنىپتى.

– ەستيمىسىڭ. مىنە مەن دە وسىندامىن. بۇل ءدال سول پەتروۆ. مەن ءالى ءتىرىمىن.

ماعان سول ساتتە چەرنەنكونىڭ قاستارى ءدىر ەتىپ، ايقاسىپ جاتقان قولىنىڭ ۇستىڭگى ساۋساعى ءسال جىلجىعانداي بولىپ كورىندى.

– جولداس… بۇلاي كوپ تۇرۋعا بولمايدى.

بۇرىلىپ قارادىم.

– سەرگەي ميحايلوۆيچ، بۇل ءسىز بە؟

الدىمدا مەرەكەلىك تۇردە كيىنگەن پولكوۆنيك شەنىندەگى كوليا تۇردى.

– امانسىڭ با، كوليا؟

ماعان جاسالعان سول كۇنگى قاستاندىقتان كەيىن كوليانى كورمەي كەتىپ ەدىم. ەندى ىستىق ىقىلاسپەن ءۇنسىز قول بەرىسىپ ريزالاسۋدامىز.

– توقتاڭىزشى. ەگەر قالاساڭىز، مەن ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرى مەن تۋىستارىنا شەكارادا بىرگە قىزمەت ىستەگەندەرىڭىزدى ايتايىن..

– قاجەتى جوق. مەنىڭ كۋچەردىڭ ولگەنىنە كوزىم جەتتى.

(سوڭى)

ورىس تىلىنەن اۋدارعان

مولوت مۇساۇلى سولتاناەۆ

دەرەككوزى: jaraina.kz

Abai.kz