بۇگىندە «دەگدار» قوعامدىق كەلىسىمدى قولداۋ قورىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ۇلت زيالىلارىمەن تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەگەن تاقىرىپتار توڭىرەگىندە تالقىلاۋلار وتكىزىلىپ، ولاردىڭ وي-تۇيىندەرى، ەڭبەكتەرى باق ارقىلى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ جاتىر. وسى ماقساتپەن «الاش» رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتانحان اققۇلۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

– سۇلتانحان مىرزا، كەزىندە قازاق تاريحىن رەسەي يدەولوگتارى جازدى، قازىر ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز قايتا سارالاي باستاعان تۇستا، ولاردىڭ جازبالارىنداعى جالعان تۇجىرىمداردىڭ كوبى اشكەرە بولىپ قالدى. سولاردىڭ ءبىرى – قازاق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا ءوز ەركىمەن بودان بولىپ كىردى دەگەن تۇسىنىك. ءسىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋ ارقىلى وسىنىڭ ءمانىسىن اشىپ بەرىپ ەدىڭىز. سول جايىندا اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.

بۇگىندە «دەگدار» قوعامدىق كەلىسىمدى قولداۋ قورىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ۇلت زيالىلارىمەن تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى دەگەن تاقىرىپتار توڭىرەگىندە تالقىلاۋلار وتكىزىلىپ، ولاردىڭ وي-تۇيىندەرى، ەڭبەكتەرى باق ارقىلى كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ جاتىر. وسى ماقساتپەن «الاش» رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتانحان اققۇلۇلىن اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

– سۇلتانحان مىرزا، كەزىندە قازاق تاريحىن رەسەي يدەولوگتارى جازدى، قازىر ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز قايتا سارالاي باستاعان تۇستا، ولاردىڭ جازبالارىنداعى جالعان تۇجىرىمداردىڭ كوبى اشكەرە بولىپ قالدى. سولاردىڭ ءبىرى – قازاق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا ءوز ەركىمەن بودان بولىپ كىردى دەگەن تۇسىنىك. ءسىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، اسىرەسە ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋ ارقىلى وسىنىڭ ءمانىسىن اشىپ بەرىپ ەدىڭىز. سول جايىندا اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز.

– ەڭ ءبىرىنشى، مىنانى ايتا كەتكەن ءجون: ءحىح جانە حح عاسىرلار مۇعدارىندا ءا.بوكەيحان ۇلتىمىزدىڭ جازبا تاريحىن قالىپتاستىرۋعا باسا نازار اۋدارعان جالعىز قازاق بولدى. ال، ەندى، بولعان وقيعالاردى ۇلكەن پاراساتتىلىقپەن سارالاپ-ساراپتاۋ، ەش بۇرماسىز ءادىل سىني كوزقاراسپەن باعالاۋ، مۇراعات جانە تاريحي ماتەريالدارمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ بىلىكتىلىگى تۇرعىسىنان العاندا بۇگىنگى عالىمدارىمىزدىڭ ول كىسىدەن ۇيرەنەرى كوپ. الەكەڭ پاتشالىق يمپەريانىڭ تۇسىندا «قازاق-قىرعىز ولكەسىنىڭ تاريحي تاعدىرى جانە ونىڭ مادەني جەتىستىكتەرى» اتتى وچەرك جازىپ شىعارعان جالعىز ادام. اتالعان ەڭبەك ء«روسسىيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانىە ناشەگو وتەچەستۆا» (1903گ. سپب.) اتتى 18 تومدىق جيناققا ەنگەن.

1900-1903 جىلدار ارالىعىندا ءا.بوكەيحان قازاق حاندارىنىڭ، رۋ باسىلارىنىڭ، باتىر-بيلەرىنىڭ رەسەيلىك يمپەريانىڭ شەنەۋنىكتەرىمەن جازىسقان حاتتارىن، ءوزارا الماسقان گراموتالار مەن قۇجاتتارىن جاريالاپ تۇرعان.  1910 جىلى «قازىرگى مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ فورماسى» اتتى جيناعىندا قازاقتار تۋرالى ايگىلى وچەركىن جاريالاعان. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل كەيىننەن باتىس عالىمدارىنىڭ بۇگىنگى قازاقتى زەرتتەپ-بىلۋگە ارنالعان ماڭىزدى ادىستەمەلىك وقۋ قۇرالىنىڭ بىرىنە اينالدى.

ءا.بوكەيحاننىڭ شىعارمالارى – ءحىح جانە حح عاسىرلاردا قازاقستاندا، رەسەيدە عانا ەمەس، حالىقارالىق ساحنادا ءجۇرىپ جاتقان تاريحي وقيعالارعا قاتىسقان كانىگى ساياساتكەردىڭ، كۋاگەردىڭ تۇپنۇسقا كۋالىگى. الەكەڭ كادەت پارتياسىنىڭ، ماسسون لوجاسىنىڭ قاتارىندا جۇرگەندە رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن وزگەرتۋگە بەلسەنە ارالاسىپ، ونىڭ مونارحيالىق سامودەرجاۆيادان دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك مەملەكەتكە اينالۋىنا كوپ كۇش سالدى. ويتكەنى، ول زامانداردا تەك وسىنداي جولمەن عانا قازاق مەملەكەتتىگىن ساقتاپ قالۋعا بولاتىندىعىن جاقسى ءتۇسىندى.

ونىڭ شىعارماسىن قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جىلناماسى دەۋگە دە بولادى. ورىس وتارلاۋشىلارى 1822 جانە 1824 جىلدارى جارعى قابىلداپ، سونىڭ نەگىزىندە قازاق دالاسىنداعى حاندىق بيلىكتى جويۋى، قازاقتىڭ اتامەكەنىن رەسەيدىڭ مەنشىگى دەپ جاريالاۋى، باسقىنشىلىق باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋى ءا.بوكەيحاننىڭ ەڭبەكتەرىندە تاپتىشتەپ كورسەتىلگەن جانە وسى وقيعالارعا تيىسىنشە باعا بەرىلىپ وتىرعان. الاش كوسەمىنىڭ عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق مۇراسىنان قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ عانا ەمەس، رەسەيدەگى توڭكەرىس وقيعالارىنىڭ تۇتاستاي كارتيناسىن ءار ايعا ءبولىپ قۇراستىرىپ شىعۋعا بولادى.

– الەكەڭ: «قازاقستاندى رەسەي جاۋلاپ العان جوق، يمپەريانىڭ قۇرامىنا ەرىكتى ازاماتتىق كەلىسىم ارقىلى كىردى. سوندىقتاندا ول ورىستىڭ وتارى ەمەس!»،– دەپ كەسىپ ايتتى جانە ءوزىنىڭ بار عۇمىرىن قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ جولىنا ارنادى. سوندا الاش كوسەمى بۇل تۇجىرىمدى قانداي نەگىزدەرگە سۇيەنىپ ايتتى؟

– ءا.بوكەيحان قازاقستاننىڭ رەسەيدىڭ قۇرامىنا قوسىلۋىن سول كەزدەردەگى تۇپنۇسقا قۇجاتتار مەن مۇراعات ماتەريالدارى ارقىلى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەي كەلىپ، سونىڭ نەگىزىندە شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. ول - قازاقستاندى رەسەي جاۋلاپ العان جوق، قازاق يمپەريانىڭ قۇرامىنا ءوز ەركىمەن ازاماتتىق كەلىسىم گراموتاسى («و ءپرينياتىي يح ۆ پوددانستۆو»-اۆت.) ارقىلى قوسىلدى. سوندىقتان دا قازاق زاڭ جۇزىندە ورىستىڭ بودانى بولماي تۇرىپ، شىن مانىندە بودان ەلگە اينالدى دەيدى.

تاريحتان بەلگىلى، 1731 جىلى 12 اقپاندا كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر ورىستىڭ قاتىن پاتشاسى اننا يوانوۆناعا قازاقستاننىڭ رەسەيدىڭ قاراماعىنا ءوز ەركىمەن قوسىلۋ تۋرالى ءوتىنىش-حات تۇسىرگەن. كەيىن 10 قازاندا وسى حاتتىڭ نەگىزىندە زاڭنامالىق اكتى بەكىتىلەدى. ونىڭ شارتى تومەندەگىدەي: قازاقتار يمپەراتريتسا مەن ونىڭ مۇراگەرلەرىنە ادالدىقتى ساقتايدى; حاندىقتىڭ سىرتقى قاتىناستارىنا شەكتەۋ قويىلۋىمەن كەلىسەدى; اسكەري قىزمەتكە الىنادى;  رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى ەلدەرگە جانە ساۋدا كەرۋەندەرىنە شابۋىل جاسامايدى; قولعا تۇسكەن تۇتقىنداردى قايتارادى; سالىق تولەيدى; حاندار مەن سۇلتانداردىڭ بالالارىن اماناتقا بەرەدى. ال، قابىلداۋشى مەملەكەت رەسەي «قاراماعىنا قوسىلعان جاڭا ەلدى سىرتقى جاۋلارىنان قورعايدى» دەلىنگەن. ەڭ ماڭىزدىسى، اتالعان كەلىسىمدە رەسەيدىڭ قازاقتىڭ جەرىن مەنشىگىنە الماق تۇگىلى، ونىڭ ىشكى ساياسي-قوعامدىق ومىرىنە ارالاسۋى دا قاراستىرىلماعان. كەلىسسوز ەرىكتى-كەلىسىم سيپاتىندا جاسالعان. بۇل مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق تۇرعىدان العاندا، كەلىسىمنىڭ شارتى بويىنشا، قازاقستان رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى بولىپ سانالعان. ياعني، قازاق حاندارىنىڭ سىرتقى قارىم-قاتىناسى شەكتەلگەنمەن، مەملەكەت-پروتەكتوراتتىڭ ىشكى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسى ساقتالادى.

حIX عاسىردىڭ 20-جىلدارىنا دەيىن ەكى تاراپ ءبىر-بىرىمەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى ارقىلى قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرعان. وعان 1817 جىلعى بوكەي ورداسىنىڭ حانى مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترى گراف كارل نەسەلرودتىڭ جازىسقان حاتتارى كۋا.  قورىتا ايتقاندا، 1731-1824 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ رەسەيمەن مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق قاتىناسى ۆاسسالدىق مازمۇندا بولدى. بۇل جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، قازاق حاندارىنىڭ ورىس يمپەرياسىنىڭ الدىندا انت بەرۋى جانە تۇتقىنداردى الماسۋى تۇرعىسىندا سيپاتتالادى. قازاق حاندارىنىڭ ۆاسسالدىق مارتەبەسى حاندىق ينستيتۋتتىڭ، حاندار كەڭەسىنىڭ ، رۋباسىلارى مەن بيلەر قۇرىلتايىنىڭ جويىلۋىنان كەيىن توقتاتىلدى. سوندىقتان، ءاليحان بوكەيحان 1822 جانە 1824 جىلدارداعى جارعىنىڭ، 1867-1868 جىلدارداعى ساياسي-اكىمشىلىك رەفورمانىڭ، سونداي-اق 1886 جانە 1891 جىلدارداعى ەرەجەنىڭ نەگىزىندە قازاق دالاسىنداعى حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى، وتارلىق-اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلۋى – رەسەيدىڭ قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇعۋى، وكتەم يمپەريانىڭ جوعارىدا اتالعان كەلىسىم شارتتى بىرجاقتى، ورەسكەل بۇزۋى دەپ ايىپتايدى. ءاليحان قازاق جەرىنىڭ رەسەيدىڭ مەنشىگى دەپ جاريالانۋىن اننەكسيا دەپ اتاعان. اننەكسيا – حالىقارالىق قۇقىقتا اگرەسسيانىڭ ءبىر تۇرىنە جاتادى جانە ول بويىنشا بۇگىنگى كۇنى باسقىنشى مەملەكەت قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.

– سۇلتەكە، رەسەيمەن و باستا ەرىكتى تۇردە، ءتىپتى دوستىق مازمۇندا جاسالعان كەلىسىم كەيىن قازاق مەملەكەتىنىڭ بوداندىق كۇيگە تۇسۋىنە قالاي اپارىپ سوقتىردى؟  بۇل ءبىر جاعىنان، قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قورعانۋ ءۇشىن قۇرىلعان اسكەري وداق سيپاتىندا دا بولدى ەمەس پە؟! بىراق، ورىس پاتشاسى شارتتا كورسەتىلگەندەي «قاراماعىنا قوسىلعان جاڭا ەلدى سىرتقى جاۋلارىنان قورعاماق» تۇگىلى، كەرسىنشە جوڭعاردىڭ قولتىعىنا ءوزى سۋ بۇركىپ وتىرعانى تۋرالى فاكتىلەر از ەمەس. وسىعان قاراعاندا، ورىس وتارشىلارى ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ اماندىعى ەمەس، ونىڭ جەرى مەن بايلىعى قاجەت بولعان سياقتى. مۇنى ءبىزدىڭ تاجىريبەلى حان-سۇلتاندار، باتىرلار، كەمەڭگەر بي-باعىلاندار بىلمەدى مە، سەزبەدى مە؟

– ءاليحان ءبىر كەزدەردەگى اسا قۋاتتى قازاق حاندىعىنىڭ قالايشا الاپات كۇشىنەن، اۋىزبىرشىلىگىنەن ايىرىلىپ، ەشقانداي قارسىلىقسىز وتار ەلگە اينالعانىن زەرتتەپ، ونىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرىن ىزدەستىرگەن. الاش كوسەمى قازاق حاندارىنىڭ، بي-سۇلتاندارىنىڭ، رۋباسىلارىنىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۋاكىلدەرىمەن جازىسقان حاتتارىن زەرتتەپ، ونى مەرزىمدىك باسىلىمدار مەن جيناقتاردا جاريالاپ تۇرعان: «يز پەرەپيسكي حانا سرەدنەي كيرگيزسكوي وردى بۋكەيا ي ەگو پوتومكوۆ»، «يز بۋماگ سۋلتانا بولشوي كيرگيزسكوي وردى سيۋكا ابلايحانوۆا»، «يز پەرەپيسكي كيرگيزسكيح حانوۆ، سۋلتانوۆ ي پر. پر.»، ت.ب.

الەكەڭ اتالعان ماتەريالدار سۇيەنە وتىرىپ، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنەن، سونداي-اق جەرىنەن ايىرىلۋىنىڭ سەبەپتەرىن قازاقتىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋ شارتىن ورىس وتارلاۋشىلارى تاراپىنان ورەسكەل بۇزىلۋىمەن قاتار، قازاقتىڭ ءوز ىشىندەگى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ دە ورنى تولماس زور قاتەلىكتەرگە بوي ۇرىندىرعانىنان دەپ بىلەدى. تاريحي وقيعالاردى سىندارلى وي سۇزگىسىنەن وتكىزگەن الاش ارداگەرى قاسىرەتتى، قاسىرەتتى بولسا دا اششى شىندىقتىڭ بەتىن اشادى. ول قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋىن حان-بيلەۋشىلەردىڭ كىناسىنەن كورەدى، ءتىپتى ءولىم ۇرەيىن سەپكەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى قارسى حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرە الماعان دارمەنسىزدىگىن دە سىنايدى. «ەل باسقارعانداردىڭ كوپشىلىگى،– دەپ جازادى ءاليحان بوكەيحان،– كۇش-قۋاتى مەن ۋاقىتىن ءوزارا كيكىلجىڭگە، زورلىق-زومبىلىققا جانە تالاس-تارتىسقا جۇمسادى». ءاليحاننىڭ «قازاقتىڭ حان بالاسىندا وتەلمەگەن حاقى بار، ءتىرى تۇرسام سول قاقىن اپەرەمىن» دەگەن ايگىلى ءسوزى وسى كەزدەرى ايتىلسا كەرەك. ميلليونداعان كوشپەلى ەلدىڭ جاۋىنگەر ۇل-قىزدارىنىڭ ەشقانداي كۇرەسسىز قۇلدىققا تۇسكەنىنە ء اليحان قاتتى نازالانادى. وعان ەڭ اۋەلى ەل باسقارۋشىلاردى كىنالى سانادى، حانداردىڭ تۇقىمى رەتىندە بۇعان ءوز باسى دا جاۋاپكەر ەكەنىن سەزىندى، سوندىقتان ۇلت ازاتتىق كۇرەستى ءومىرىنىڭ بارشا ارمان-مۇراتىنا اينالدىردى.

– قازاقتى وتارلاۋ ساياساتى ءستولىپيننىڭ قازاق دالاسىنا قاراشەكپەندەردى قاپتاتقان اگرارلىق رەفورماسى كەزىندە قارقىندى جۇرگىزىلدى ەمەس پە؟ ءا.بوكەيحانۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىندە وسى كەساپاتتار قالاي كورىنىس تاپقان؟

– دۇرىس ايتاسىز، ءتىپتى جوعارىدا ايتىلعان كوپتەگەن جارلىق-جارعىلاردان كەيىن دە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسىنە كىرەتىن كوپشىلىك جەر قازاققا تيەسىلى بولىپ قالا بەرگەن. بىراق، پرەمەر-مينيستر پ.ءستولىپيننىڭ قاسكوي ساياساتىنان كەيىن ۇلى دالاداعى جاعداي كۇرت وزگەرە باستادى. ماسەلەن، حح عاسىرعا دەيىن اقمولا وبلىسىنىڭ ومبى ۋەزىنىڭ 80% اۋماعى (بۇگىنگى ومبى وبلىسى) قازاققا تيەسىلى ەدى. بۇل فاكت - قازاق دالالىق ولكەسىنىڭ ءۇش وبلىسىنا جاسالعان ف. ششەربين ەكسپەديتسياسى بويىنشا جازىلعان ءحى تومدىققا ەنگىزىلگەن. بۇل دەرەك 1896-1901 جىلدارى  ەكسپەديتسيا قۇرامىندا بولعان الەكەڭنىڭ ەڭبەگىندە كورسەتىلگەن. ء(«اليحان بوكەيحان. شىعارمالارىنىڭ 10 تومدىق تولىق جيناعى - پولنوە سوبرانيە سوچينەني ۆ 10 توماح» ءى-تومى).

ءستولىپيننىڭ «جەر رەفورماسىنان» كەيىن يمپەريالىق ۇكىمەتتە، مەملەكەتتىك دۋمادا قازاقتاردى وتارلاۋدا «امەريكا تاجىريبەسىن» قولدانۋ كەرەكتىلىگى ءجيى ايتىلا باستايدى. ءا.بوكەيحان «قازاقتار» (تۇپنۇسقادا – «كيرگيزى»، 1910 گ.، سپب) وچەركىندە ونى بىلاي دەپ اشكەرەلەيدى: « ...قازاق دالاسىنا قاراشەكپەندەردى كوپتەپ قونىستاندىرۋ ءۇشىن دەپۋتات ماركوۆتىڭ اسىعىستىق ارەكەتىنە تاڭ قالماسقا امالىڭ قالمايدى: مەملەكەتتىك دۋمانىڭ قونىستانۋشىلار كوميسسياسىنىڭ 2-وتىرىسىندا ول «قازاقتار – شىڭعىسحان مەن ءامىر تەمىر ورداسىنىڭ ۇرپاقتارى، سوندىقتان ولارعا امەريكانى جاۋلاپ الۋ كەزىندە قىزىلتەرىلەرگە (كراسنوكوجي) قانداي ءادىس قولداندى، سونى قولدانۋ كەرەك»، دەپ جازادى.

وتارشىل يمپەريا مۇنىڭ الدىندا (3 ماۋسىم 1907 ج) 6 ميلليوننان استام قازاقتى سايلاۋدا داۋىس بەرۋ قۇقىنان ايىرعانىن بولاتىن. ال ودان دا بۇرىن ورىنبور (بۇگىندە رف قۇرامىندا) مەن قوستاناي، اقتوبە، اقمولا وبلىستارىنىڭ، تورعاي ءوڭىرىنىڭ اۋماعىنا قاراتابانداردى اكەپ ءۇيىپ-توككەن ەدى. مۇنى الەكەڭ سانكت-پەتەربوردان شىعاتىن «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالىندا 1908 جىلى «قىر بالاسى» دەگەن لاقاپ اتپەن «بولاشاق شولەيت» دەگەن ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەن. «وسىدان 20 جىل بۇرىن (1888 ج) تورعاي وبلىسىنىڭ كەڭ دالاسىندا تەك قازاقتار عانا ءومىر سۇرەتىن... جەردى قازاقتاردان جالعا العان ورىس قونىستارى تەك سولتۇستىككە قاراي وقتا-تەكتە عانا كەزدەسەتىن،– دەي كەلىپ اۆتور، – قازىرگى كۇنى قوستاناي وڭىرىندەگى قازاق پەن ورىستىڭ سانى تەڭەسىپ قالعان، وعان قوسا 100-دەن استام نەمىس ۋچاستىكتەردە ورنالاسقان» دەپتى.

– قازاقستان رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعالى بەرى اتا-بابانىڭ قانى تامعان قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ ءبىرتالاي بولىگى قىتايدىڭ، وزبەكستاننىڭ، ارينە ەلەۋلى اۋماعى رەسەيدىڭ ەنشىسىندە كەتتى. ول از دەسەڭىز، كەيىن تاعى كوممۋنيست باستىقتار قازاقستاننىڭ استىقتى 5 وبلىسىن رەسەيدىڭ قۇرامىنا الىپ قويماق بولعانى، ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ ءبىر بولىگىن تۇركىمەنستانعا بەرىپ، ەلوردانىڭ ىرگەسىندە جاتقان ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ ورنىنان نەمىس اۆتونومياسىن قۇرماقشى بولعانى – ءبارى قازاقتىڭ دالاسىن بولشەكتەپ قۇرتۋعا ارنالعان جىمىسقى ساياساتتىڭ اسەرىنەن ەكەنى بەلگىلى. الەكەڭنىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاق جەرلەرىنىڭ وتارلانىپ جاتقانىن قالاي ايىپتالعان؟

– ءا.بوكەيحان الاشوردا اۆتونومياسىن جاريالاردىڭ الدىندا «قازاق» گازەتىندە 1901-1917 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ 9 وبلىس، 1 گۋبەرنيا جانە التاي وڭىرىندەگى بىرنەشە اۋدانداردىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ءوتىپ كەتكەنىن اشىنا جازادى.  ول بۇل ولكەلەردى «بابالار جەرى» دەپ اتاپ، ونىڭ قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ مەنشىگى ەكەنىن ايتىپ وتكەن. مۇنان ءارى 1918-1919 جىلدارى ول سول كەزدەرى قۇرىلىپ جاتقان بۇكىلرەسەيلىك ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ، كومۋچتىڭ، ۋفيم ديرەكتورياسنىڭ، ت.ب ۋاقىتشا وكىمەتتەردىڭ الدىندا ءوز حالقىنىڭ وسى جەرلەرگە دەگەن زاڭدى يەلىگىن تاباندى قورعاپ كەلدى. بۇل جەرلەردىڭ قازاقتان كۇشتەپ تارتىپ الىنىپ، قاراشەكپەندەردىڭ پايدالانۋىنا بەرىلۋى، ورىس كنيازدارى مەن باروندارىنا ساتىلۋى، قازاقستاننىڭ ءوز ەركىمەن رەسەيگە قوسىلۋ شارتىنىڭ ورەسكەل بۇزىلۋى دەپ ايىپتايدى.

ۇلت قايراتكەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن ىجداھاتتى زەرتتەي وتىرىپ جانە ونى تالقىلانىپ وتىرعان تاقىرىپتىق كەزەڭدەرگە جاتاتىن مۇراعات قۇجاتتارىمەن سالىستىرىپ قاراستىرساڭىز، بۇگىندە ەشقانداي كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ، ونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە شەكارالىق داۋ ايتا المايتىنىنا ء(بىر كەزدەردەگى قازاق جەرلەرىن داۋلاماي-اق قويالىق) كوزىڭىز جەتەدى. ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ساياسي جانە عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرى 11 توم جيناققا جەتىپ وتىر. وسى مول مۇرا بۇگىنگى تاريحشىلارىمىزدىڭ قازاقستاننىڭ ءوز ەركىمەن رەسەيگە قوسىلۋ كەزەڭىنە كەڭەستىك يدەولوگيا تۇرعىسىنان ەمەس، تىڭ كوزقاراسپەن قاراۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

– ۋاقىتىڭىزدى ءبولىپ، تەرەڭ ءارى مازمۇندى سۇحبات بەرگەنىڭىزگە العىسىمىز شەكسىز.

سۇحباتتاسقان داۋلەتقالي اساۋوۆ

Abai.kz