ارحەولوگ: قاڭلى جازباسى – قازاقستاندى جازبا مادەنيەتى بار ەجەلگى وركەنيەتتەرمەن ءبىر قاتارعا قوياتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى جاڭالىق!

قازاقستاندىق ارحەولوگ الەكساندر پودۋشكين تۇركىستان وبلىسىندا تابىلعان قاڭلى جازباسى ورىندالۋ فورماتى تۇرعىسىنان قازاقستاندى وزىندىك جازبا مادەنيەتى قالىپتاسقان ەجەلگى وركەنيەتتەرمەن ءبىر قاتارعا قويادى دەگەن پىكىردە.

بۇل تۋرالى الەكساندر پودۋشكين قاڭلى مەملەكەتىنە جانە ونىڭ ۇلى جىبەك جولىنداعى ورتالىق ەۋرازيانىڭ ەجەلگى وركەنيەتتەر جۇيەسىندە اتقارعان رولىنە ارنالعان «كونە تۇركىستاننىڭ قۇپياسى» اتتى ءدارىس بارىسىندا ايتتى. ءدارىستى تۇركىستان قالاسىندا QALAM كوپتۇعىرلى عىلىمي-ءبىلىمي جوباسى ۇيىمداستىردى.

قاڭلى ارىس (پروتو-سوعدى) جازباسىنىڭ ايعاقتارى كۇلتوبە قالاسىنىڭ ورنىندا (تۇركىستان وبلىسى، ورداباسى اۋدانى، سارىارىق اۋىلى) قىش تاقتا-كەستەلەر تۇرىندە تابىلعان بولاتىن. ارحەولوگيالىق جانە نۋميزماتيكالىق ماتەريالدار بويىنشا بۇل تاقتايشالار ب.ز.د. I ع. – ب.ز. I ع. ارالىعىندا جاسالعان.

«بۇل الەمدىك دەڭگەيدەگى جاڭالىق. ورتالىق ەۋرازيا اۋماعىندا بۇل تاقتايشالارعا بالاما جوق. قازاقستان، رەسەي، ۇلىبريتانيا، يزرايل، فرانتسيانىڭ بەدەلدى پالەولينگۆيستەرى زەرتتەۋ بارىسىندا وندا قانداي جازۋ كەلتىرىلگەنى تۋرالى بىرنەشە نۇسقا ايتىلدى. زەرتتەۋ ناتيجەسى تاقتايشالارداعى جازۋدىڭ جول بولىپ جازىلعانىن، ارامەي الىپبيىمەن بەرىلگەنىن كورسەتتى. ەجەلگى يران ءتىلىنىڭ شىعىس ديالەكتىلەرىنىڭ ءبىرى انىقتالدى، ونى قاڭلى مەملەكەتىنە ءتان دەپ بولەك كورسەتۋگە بولادى»، – دەپ مالىمدەدى ارحەولوگ QALAM ءدارىسى بارىسىندا.

كۇلتوبەدە (تۇركىستان وبلىسى) تابىلعان قىش تاقتايشا-كەستەلەردىڭ فوتوسى. دەرەككوز: ا.پودۋشكيننىڭ مۇراعاتىنان

ول كۇلتوبە ماتىندەرى (جالپى سانى – 30) ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ العاشقى عاسىرلارىنداعى ورتالىق ازيا مەن قازاقستانعا قاتىستى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە تاريحي-مادەني سيپاتتاعى ماڭىزدى اقپاراتتى قامتيتىنىن ايتتى. جەكەلەي العاندا، تاقتايشالاردا ەجەلگى مەملەكەتتەر مەن ءىرى قالا ورتالىقتارىنىڭ (ناحشەب، سامارقاند، كەش، شاش، بۇقارا) اتاۋلارى، كىسى اتتارى، ەجەلگى بيلەۋشىلەردىڭ لاۋازىمى جازىلعان. سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك تەرميندەر («شاتىر ادامدارى» – كوشپەندىلەر); مەملەكەتتىك تەرميندەر («اسىل زاتتار» – قازىنا); قوعامدىق جۇمىستار («قالانىڭ نەگىزىن قالاۋ، قالا سالۋ»); ديناستيالىق جانە تۋىستىق تەرميندەر («ۇل»); قىزمەتتىك سوزدەر، ايماقتىق ماسشتابتاعى تاريحي وقيعالاردى اتاۋ جانە جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ ءىس-ارەكەتى جانە تاعى باسقالار كەزدەسەدى. كەلتىرىلگەن اقپاراتقا قاراعاندا، قاڭلى مەملەكەتىنىڭ جوعارعى تابى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جازۋدى مەڭگەرگەن.

پروفەسسور الەكساندر پودۋشكين قايتالانباس قاڭلى جازباسىن قاڭلى مەملەكەتىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ورتالىق ازيانىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىنا قوسقان ۇلى ۇلەسىنىڭ دالەلى دەپ سانايدى: «جوعارى دەڭگەيدە دامىعان وركەنيەتتىڭ كورىنىسى جانە مەملەكەتتىلىكتىڭ ايرىقشا بەلگىسى رەتىندە قاڭلى جازباسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازىرگى عىلىمي جانە ازاماتتىق قوعامى ءۇشىن ۇلكەن الەۋمەتتىك ماڭىزعا يە. بۇل جادىگەر قازاقتىڭ اتا-باباسىنىڭ مادەني مۇراسى جانە ەجەلگى سالت-ءداستۇرى قانشالىق باي ءارى ۇلكەن ەكەنىن انىق كورسەتەدى. بىزگە ونى مەملەكەت جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىق دەڭگەيىندە ساقتاپ، ناسيحاتتاۋ قاجەت. جازبا مادەنيەتى – ادامزات قول جەتكىزگەن ەڭ ۇلى جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى ەكەنىن جانە الەمدە ساناۋلى ەل عانا «بۇرىنعى بابالارىمىزدا جازبا بولعان» دەپ ايتا الاتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى».

QALAM ءدارىسى بارىسىندا ارحەولوگ ەكى مىڭ جىل بۇرىن جاسالعان ونەر تۋىندىلارى تۋرالى ايتىپ بەردى، تىڭدارمانداردى قاڭلىلاردىڭ تاريحي-مادەني مۇراسىمەن تانىستىردى جانە قاڭلى مەملەكەتىنىڭ قازىرگى قازاق حالقى ەتنوگەنەزىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىنە قانداي تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن كورسەتتى. سونىمەن قاتار، ول ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەنيە الەۋەتى زور بولعان قاڭلى مەملەكەتى ەجەلگى ورتالىق ازيانىڭ ۇلى يمپەريالارىنا ءبىرتابان جاقىن تۇرعانىن مالىمدەدى.

انىقتامالىق اقپارات:

الەكساندر نيكولاەۆيچ پودۋشكين – تانىمال قازاقستاندىق ارحەولوگ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءو.جانىبەكوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى (شىمكەنت ق.). ەجەلگى قاڭلى مەملەكەتىن (ب.ز.د. II ع. – ب.ز. IV ع.) زەرتتەۋشى. وڭتۇستىك قازاقستانداعى ارىس مادەنيەتىن (ب.ز.د. IV ع. – ب.ز. VI ع.) اشقان مامان.

QALAM – ورتالىق ازيا مەن بۇكىل الەم حالقىنىڭ تاريحىنا جانە مادەنيەتىنە ارنالعان كوپتۇعىرلى عىلىمي-ءبىلىمي جوبا. جوبانىڭ نەگىزى – الەمدىك تاريحي پروتسەستەرگە ورتالىق ازيا كوزىمەن قاراۋ. بارلىق نەگىزگى ماتەريالدى الەمنىڭ ءتۇرلى ەلىنەن شىققان، كاسىبي ورتادا ۇلكەن بەدەلگە يە تاريحشىلار، فيلوسوفتار، ونەرتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار جازادى. جوباعا قازىر قازاقستان، اقش، كانادا، ۇلىبريتانيا، رەسەي جانە باسقا مەملەكەتتەردىڭ زەرتتەۋشىلەرى قاتىسىپ جاتىر. قازىر QALAM جوباسىن قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە وقۋعا بولادى.

باق ءۇشىن بايلانىس تۇلعاسى:

ديماش زيادين، QALAM PR-ديرەكتورى

d.ziyadin@qalam.global

Abai.kz