اۆتوريتارلىق رەجيم جانە جۋرناليزم

اۆتوريتارلىق ءتارتىپ دەگەن نە!؟ ۇستەمشىل قوعامنىڭ سىپاتى. توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ قۇرىلىمدىق ەڭ سوراقى جاعى. جارتىلاي توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ ەلەمەنتىمەن كورىنەدى. وسى زاماندىق اۆتوريتارلىق ارەكەت تىپتەن وڭگە! ءبىر ديكتاتوردىڭ ۋىسىنا قىسىلعان قوعامنىڭ تاعدىرى ءسال ايىعىپ كەلەدى. وپپوزيتسيا اتىمەن جوق، سىن مەن بوتەن پىكىر اتىمەن ادالانعان جەردە اۆتوريتاريات جاندانادى! وزىنە قارسى قاراعاننىڭ ءبارىن جاۋ كورەتىن سىڭارجاق عادەت توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بۇتاعىندا ۇيا سالادى دا اۆتوريتارلىق قاساڭ ساياسات بالاپاندايدى.

ءبىر وتباسىنىڭ ۇستەمدىگى – كلاندىق قاساڭ رەجيمدى اكەلەدى. قوعامدى قاتاڭ جوسپارلى رەتپەن باسقارۋ، باس كوتەرتپەي باسىپ-جانشۋدىڭ زاردابىن بۇقارا كورەدى. ەۆرازياادا وسى تاقىلەتتەس ءتۇرلى توپتاردىڭ سالعان الەگىمەن مەملەكەتتى باسقارۋ ارەكەتتەرى وراسان قاتىگەزدىككە بارعان كەزدەرى كوپ. كورشى  ورىستا دا ستاليندىك تابىندىرعىش كوسەمشىلەردىڭ ۇلگىسى دە سولاي. بۇنداي «ماشيناعا» قارسى شابۋىل تەك قانا حالىقتىڭ ءۇنى كونەدەن جالعاسقان جۋرناليزم ءھام ءتۇرلى شەڭبەردەگى باق- تار. قوعام ءومىرىنىڭ ءون بويىندا ساياسي قۇرىلىم، نومەنكلاتۋرا  بيىك يدەولوگيالىق سالادا بيلىكتىڭ سۇزگىلى باقىلاۋى وتە كۇشتى جانە تىپتەن جاعىمسىز بولاتىنى زاڭدى قۇبىلىس. اسىرەسە جوعارىدان تومەن قۇلاي بىتكەن (مەريتوكراتيالىق) بيلىكتىڭ قۇرىلىمى ءۇنسىز باقىلاۋ مەن قاتتى جۇدىرىقپەن ۇزدىكسىز جانىشتاۋ مەحانيزمدەرىنە سۇيەنەدى. الايدا اۆتوريتارلىق جۇيە دە مەملەكەتتىك بيلىكتەردىڭ قاي-قايسىسى دا الەۋمەتتىك توپتاردى توتاليتارلىق ۇلگىمەن توقپاقتاي بەرمەي ناسيحاتتىق ءتاسىل، ۇلتتىق يدەولوگيا تەتىكتەرىن دە ماقۇلداۋى ابدەن ۇيرەنشىكتى تاسىلدەمە. بۇنداي جاعدايدا اۆتوريتارلىق بيلىك تاراپى – «ساياساتتان باسقا جەڭىل-جەلەڭ شەرۋدى رۇقساتتاۋدى» نەمەسە جايلى «ءۇنسىز» مومىندىقتى ۋاعىزدايدى. ءتىپتى ءسوز ەركىندىگىن، اقپاراتتى تسەنزۋرالاۋ، سۇلە سىڭاي-سىلتاۋمەن وقيعالار تولقىنىن بۇرمالاۋ، جاسىرىپ قالۋ تاسىلدەرىن قولدانۋ، شەكتەۋ، بۇعاتتاۋ سەكىلدى قۇيتىرقى تاسىلدەردى دە ءجيى قولدانعان تاۋىريحاتتاردا.  ازاماتتىق قوعامنىڭ تىنىسىن بىتەۋگە ارنالعان ءتۇرلى قۇيتۇرقىلىقتى قولدانۋى كوپ ۋاقىتتار بويى جالعاستى. سوناۋ وتكەن عاسىر، الىس قالعان جىلدارداعى ءۇن پاراقتار نەمەسە الگى باياعى كيەلى ريمدەگى تۇڭعىش گازەت حابارشى سىپاتتاعى «رەلياتسيون»، نەمىس تىلىندە جارىق كورگەن الەمدەگى تۇڭعىش باسپاگەر  يوگانن كارولۋستىڭ (26 ناۋرىز 1575 - 15 تامىز 1634) باستاماسىمەن جارىق كورگەن 1609 جىلعى تۇڭعىش گازەت، تاعى دا 1702 جىلى جەلتوقسانداعى ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن بەلگىلى بولعان، سوڭىرا تامان 1711 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە شىعا باستاعان شۋلى «ۆەدوموستي»-لەردىڭ ءبارى سولاي. ول ءۇشىن ءجۋرناليزمنىڭ ءھام باق-ىن وزىنە قاراي كۇشتى يكەمدەۋى مۇمكىن. اۆتوريتارلىق ءتارتىپتىڭ نەگىزگى سىر-سيپاتى – توتاليتارلىق توقپاق پەن دەموكراتيالىق قۇرىلىمارالىق «ءولىرا» شەبىندە ءومىر ءسۇرۋى دە بەك مۇمكىن-ءدى... اۆتوريتارلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى – قاتتىلىعى باسىم، تىپتەن قاساڭ اۆتوريتارلىق جۇيە، اۆتوريتارلىقتان دەموكراتياعا جاقىنداۋ – دەموكراتيالىق اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ ءتۇرى دە بايقالماق كەرەك. ەندەشە اۆتوريتارلىق جۇيەلى ءتارتىپتىڭ اۆتوريتارلاندىرىلعان جاڭا ءتۇرى جاڭا جۋرناليستيكامەن كۇندەس بولا بەرەدى دەگەن بىرجاقتى جاڭساق  ۇعىم بولماۋى دا كەرەك سىقىلدى. بۇنداي ولشەم بولسا ول – تەك كوز جورامال عانا!

ازاماتتىق ءجۋرناليزمى – باق

بۇقارالىق دەگەن ۇعىمعا جاقىن كەلەتىن وسى ۇلگىنىڭ بۇگىنگى جاڭا قازاقستانداعى كورىنىسى مەرزىمدى باسىلىمدا ءھام گازەتتەر مەن باق. جالپى سان جاعىنان دا ءتاۋىر. باق-نىڭ سانى 5186, مەرزىمدىك گازەتتەر 3676 بولسا ونىڭ 2180 گازەت، 1496 جۋرنال، بۇقىم 191 تەلەارنا بار. بۇقارانىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستىق اقۋالى نارىققا توسەلە باستاعان ءولىارا شاقتان جايلاپ وتە باستاعان ساتتەن باق-ى مەن ازاماتتار نەمەسە بۇقارا حالىقتىڭ اراسىنداعى بايلانىس بارىنشا كۇشەيە تۇسكەن سىقىلدى. قالىڭ بۇقارانىڭ باق-تارعا ياعني مەدياقۇمارلىعى مەن مەديامادەنيەتى دە ارتا ءتۇستى. كەيبىر شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە بۇقارا مەن باق-دىڭ ءوزارا ءتۇسىنىسۋى، از دا بولسا بىرىنە ءبىرىنىڭ ەتەنە ەپشىلەسۋى بۇرىنعى بۋالدىر كلاندىق مۇنارادان كەيىنگى بەلەستە جاقىننان انىق كورىنەتىن دەڭگەيگە جەتتى. قارا ولەڭدە: «...جۇگىرىپ شىقتىم بەلەسكە، بەلەس جاقىن ەمەس پە، وسى وتىرعان وتىرىس ءبىر عانيبەت ەمەس پە...» دەگەن قيسىن وسىنى مەڭزەسە كەرەك. مىسالى، كاسىبي جۋرناليزم مەن بۇقارالىق ءجۋرناليزمنىڭ ىشكى ۇندەستىگى مەن ىلكى ارىپتەستىگى بۇگىنگى بەلەستەن ۇستىندە ءتاۋىر بىلىنە باستادى. جۇرتتىڭ تاڭداۋى بويىنشا ەڭ جاقسى باق پەن ەڭ وجەت جۋرنالشىنى ىزدەۋى ولاردى شىن نيەتىمەن قولداۋىنان بۇنىڭ نەگىزدەرىن بايقاۋعا بولادى. ءار كەزەڭدەگى كورىنەتىن مۇنداي قوعامدىق ساۋالدى تانۋ قيىن ەمەس ءارى ۇرىمتال امبە ابدەن وڭتايلى. ونىڭ دالەلى ءوزى ءبىر ءىرى مەدياالەمگە اينالىپ ۇلگەرگەن مارقۇم بەيسەن قۇرانبەكتىڭ جۋرناليزم جولىنداعى سوم بەينەسى. سونىمەن قاتار «بارمىسىڭ باۋىرىم» باعدارلاماسى تەلەكورەرمەندەر مەن ارابايلانىستى كۇشەيتتى جانە جۋرناليست قىمبات دوسجاننىڭ جۋرناليستىك بيىك دەڭگەيىن كورسەتتى. تىپتەن جۋىقتا عانا «شەت ەلگە قازاق بالانى ساتۋعا بايلانىستى» دەرەكتى ءارى وتكىر ماسەلەلەسى جاريالانعان كەزىندە بۇل قيسىننىڭ تىپتەن انىق كورىنىسى بايقالدى. ەندەشە قازاق ەلىندە ازاماتتىق ءھام بۇقارالىق ءجۋرناليزمنىڭ داڭعىل جولى بار دەگەندى كورسەتەدى. بۇقارانىڭ ناقتى حاھي اقپاراتپەن سۋسىنداعىسى كەلەتىنىن، شىندىقتىڭ بەتىن اشۋعا ۇمتىلاتىنىن، اقپاراتتى الىپ قانا وتىرماي وعان تىكەلەي قاتىسۋشى بولاتىنىن ەندى ۇقتىق.

راديو ءجۋرناليزمى

يۋنەسكو-نىڭ دايەگى بويىنشا وسى ءححى عاسىر باسىندا الەمدە 70 مىڭ راديوحابار ستانتسيالارى حابار تاراتادى. وسى الپاۋىت ساننىڭ نەمەسە  84 راديوستانتسياسى قازاق ەلىنە تيەسەلى.

مەدياتوڭكەرىستەر تۇرەنىندە

حح عاسىرداعى ەڭ كولەمدى مەدياتوڭكەرىس – راديوعا قاتىستى. راديو – سىمسىز حابار تاراتۋشى عاجايىپ باق. راديونىڭ شىققان تەگى گۋلەلمو ماركونيگە (Guglielmo Giovanni Maria Marconi; 25 اپرەليا 1874, بولونيا — 20 يۋليا 1937, ريم) تىكە قاتىستى بولسا  پوپوۆ الەكساندر ستەپانوۆيچ (1859 -1905) تا راديونىڭ باباسى!. رەسەيدە وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىنداعى كەڭ تاراعان حابار تەتىگى وسى راديوحابارى ءھام راديوبايلانىس. راديونىڭ ءورىسى كەڭىپ باق سىپاتىنا ءمالىم بولعانى جالپىدۇنيەجۇزىلىك ءى قاندى قىرعىن كەزەڭى.تۇڭعىش امەريكان عالىمى لي دە فورەست (Lee De Forest 1873-1961)اقپاراتتىق ساحناعا بەيىمدەگەن راديوحابارى 1908 جىلى پاريجدەگى ەيفەل مۇناراسىنان بۇتكىل عالامعا ۇسىنىلعان-دى. الەمنىڭ تىڭدارماندارىنىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن سىبىرلاپ، دۇنيەنىڭ جاڭالىقتارىن جەتكىزەتىن سۋ جاڭا راديو توراپتارى «جارىلىس» جاساي باستاعان. ءدال وسى تۇستا الىستاعى  اقش-تا (1927) راديو تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ، ونىڭ ءدۇمپۋى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىش، التى قۇرلىق، سەگىز باعىتىن كەزىپ ەندىك پەن بويلىقتاعى تۇمەن جۇرتقا كەڭ تىنىس اكەلگەن-ءدى. بۇل تاريحي كەزەڭ – «جەنەرال ەلەكتريك»، «ۆەستينگاۋز»، «RCA» جانە  «ۇلتتىق حابار كومپانيالارى» (NBC) اياعىنان تۇرعىزعان  1930-1940 جىلداردىڭ ارالىعىن قامتيدى. اقش-تىڭ 32-ءشى پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلتتىڭ «راديو-پرەزيدەنت» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى تۇس. مۇندا اۋەلگى كۇشتى ناسيحاتتىڭ القيسساسى رەتىندە «راديويدەولوگيالىق سۋ جاڭا ساياسات جورىعى» جولعا قويىلعان ەدى. فرانكلين رۋزۆەلتتىڭ نىساناسى وسىزاماناۋي كۇشتى جارنامالى كوممەرتسيالىق راديوستانتسيالاردىڭ كوبەيگەنىنە كوپ جاقتى اسەر ەتتى جانە راديونىڭ وركەندەۋ نىساناسىنا ءدوپ ءتيدى.  كارى ەۋروپا قۇرلىعى مەن جاپونيا ارالى تۇگەلدەي راديولانعانى دا وسى تۇس، ءھام وسى «راديونىڭ التىن عاسىرى» دەپ سانالادى. اتاقتى «NHK»-ءدىڭ ومىرگە كەلگەن كەزىندە 1941 جىلدارى ارالداعى ازالى جاپونيا 6.5 ملن راديوقابىلداعىشى ارقىلى عالامدا وزىق سانالعان.

ەۋرازيا راديومەن وياندى

ەكى بوياۋعا قاق بولىنگەن الەمنىڭ جاعدايى تىم كۇردەلى تۇستا يمپەرياليزمگە قارسى ساياساتتىڭ «ناتيجەسى» ءراديوجۋرناليزمنىڭ اياقتانۋىن جەدەلدەتە ءتۇستى. ماسكەۋدەن شەتتەگى راديوقابىلداعىشتار ءۇشىن 1930 جىلدارى 58 تىلدە راديوحابار تاراتىلدى. سول 58 «پروپاگاندا - propaganda» نەمەسە اسكەر-ساياسي وداقتىق ماندەگى اسىرە سىڭارجاق ناسيحاتتاردىڭ سۋىت تاراتۋشىلاردىڭ بىرىنە ورتالىق ازياداعى ۇلان بايتاق جەرى بار تاريحى تەرەڭدە جاتقان قازاق ەلى تاڭدالسا كەرەك. وسى تاپتىق تاپتا قازاق تىلىندەگى راديوحابارى تۇگەندەلدى دەۋگە بولادى. قازاق راديوحابارى قىزۋ تارتىستار مەن گەوساياسي جاعداياتتاردىڭ ۋشىققان ۇستاراداي وتكىر، اسا كۇردەلى تۇستاردا ءوز سوزىمەن ءوز ۇنىمەن «راديوتولقىنىندا تۋلادى». باتىسپەن يدەولوگيالىق يتىرقىلجىڭ ىرىلداسۋ مەن ساياسي سالعىلاسۋدىڭ دۇربەلەڭدى لاڭىنان سوڭ: بۇگىنگە شەيىن اپتاسىنا 1400 ساعاتتىق حابار تاراتۋعا قۋاتتى «ۆۆس» (1946), اپتاسىنا 1300 ساعات راديوحاباردى دۇنيەنىڭ 43 ەلىنە تاراتۋشى «امەريكا داۋىسى» (VOA) (1947) جار سالا جونەلگەن. عالامدىق قىرعي قاباق سوعىس (Cold War) ستاليندىك «تولقىندى شايقاستى» قىزدىرا تۇسكەندە قازاق تىلىندەگى راديو ءتاي-ءتاي باسقانىن ايتتىق. سوندىقتان قازاقشا راديوقابىلداعىش عالامدىق ەڭ اۋىر گەوساياسي وقىس وقيعالاردىڭ اراسىندا ءوربىدى، ءوز ۇنىمەن بۇتىندەلە ءتۇستى دەۋگە بولادى. باتىستا وراق پەن بالعالى – «ورىس ءۇنى»، شىعىستا تاعى سونداي «بەيجىڭ راديوسى» تۇرەن كوتەرگەن تۇستاردا... ول كەزدە ءۇش-اق راديونۇكتە بار ەدى. ءبىرى – «ماياك»، ءبىرى – ءبىرىنشى بۇكىلوداقتىق راديو – «موسكوۆسكي».

قازاق راديوسى – قازاق ءۇنى بولدى

ابۇيىرى،قازاق راديوسىنىڭ تاريحى دا بۇلارمەن داڭ قۇرداس كەلمەسە دە وسىناۋ داۋىرمەن قاتار اياقتانعان، شامالاس. قازاقتىڭ كونە استاناسى ورىنبوردان تىكەلەي ترانسلياتسياسى باستالسا كەرەك.  قازاق اسسر حالىق كوميسارلارى كەڭەسى 1921 جىلدىڭ 29-شى قىركۇيەگىندە رەسپۋبليكالىق راديوحابارلارىن تاراتۋدى قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. وتىزىنشى جىلدار شەگىندە كەڭ بايتاق سارىارقانىڭ سارى دالاسىن ۇنىمەن كەرنەپ، الىستاعى بوگدە قۇرلىقتان باستاۋ العان راديو كەرنەۋىندەگى كەرەمەتتەردىڭ ءبىرى وسى راديو. راديوحابارى قازاق دەگەن عاجايىپ قوڭىر ۇلتتىڭ اقەسپە ءۇنىن اۋە تولقىنىنا اۋەلەتتى. قازاق راديو ءجۋرناليزمىنىڭ تاريحى الەم تاريحىمەن وسىلايشا وزەكتەسەدى. باياعى قوڭىر قازاقتىڭ – «ەڭبەكشى قازاق» دەپ يدەولوگيالىق وراق پەن بالعالى اسپەتپەن اتانعان قىزىل كوممۋنيزمشىل داۋرەندەگى ءوز انا تىلىمىزدەگى ءتول  ءۇنىمىزدىڭ باسى – وسى ءراديوجۋرناليزمنىڭ ءالىپبيى. انۋاربەك نىعمەتجانۇلى بايجانباەۆتىڭ (1923-1973) قوڭىر داۋىسى قوڭىر قازاقتىڭ ءۇنىن اۋا تولقىنىندا قازاقتىڭ ءۇنىن اڭىراتتى. الايدا ۇلت رەتىندە سانسىراپ، جوعالتقانىمىز ءبىرسىپىرا! بىراق، قازاقتىڭ «التىن قورى» وسى داۋىستار ارقىلى وسى قازاقتى كۇنى بۇگىنگە شەيىن ساقتاپ كەلگەنى (1948) قازاق ونەرى مەن ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ سالماعىنىڭ اجەپتاۋىر ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. كەڭەستىك قاتاڭ قىزىل جۇيەنىڭ ۋىسىندا تۇرعان كوممۋنيزمگە وتار ەلدىڭ جان-جاعى ەكى وڭگە بويالعان سوتسياليستىك پەن كاپيتاليزم، يمپەرياليزم مەن ينتەرناتسيوناليزمنىڭ اراسىندا قايراڭداعان تاريحي قازاق راديوسى وسىلايشا قالىڭ قاۋىمدى ۇيقىسىنان وياتقان ەدى.

«ازاتتىقتىڭ» ءۇنى

سولاردىڭ ءبىرى حالىقارالىق كوممەرتسيالىق ەمەس (بۇلاي ەمەس پە جوق پا!؟) اقش كونگرەسى تۋرا قارجىلاندىراتىن «ازاتتىق راديوسى» ميۋنحەندە (1950) قۇرىلدى دا ىلە-شالا (1953) «تۇركىستان رەداكتسياسى» قازاق باستاعان بىرنەشە تىلدە حابار تاراتتى. بۇل باستامانى زامانىندا ارقاسىنا كوتەرگەن «اسان قايعى» ماۋلىكەش قايبولدىعا سودان كەيىنگى جاكەن باپىش،  قاسەن ابىز ءور التاي (حاسەن ورالتاي), سماعۇل اباتۇلى ەلۋباەۆقا (1995-2004 جج.) دەيىنگى باھادۇرلەرگە بۇتكىل قازاقتىڭ ءبۇتىن تىلىندە سايراعانى ءۇشىن راديو تىڭدارماندارى قارىزدار. سوناۋ الىستاعى الپاۋت ەلدەرگە وتار بولعان افريكا ءوزالدىنا ءبىر كەڭەس. ال، ءبىزدىڭ ازاتشىل ەلىمىز بولسا بوستان داۋىسى وڭگەشە راديوقۇرىلعىنىڭ تۇرەن ۇنىمەن قيال ءسابداليننىڭ داۋىسىمەن وياناتىن-دى... تۇگەل قازاقتىڭ ءۇنىن اۋەلەتىپ، وي بۇعاۋىن تۇرە  اشقان –«ازاتتىق راديوسىنىڭ» چەحوسلوۆاكيا استاناسى پراگاداعى بۇرىنعى پارلامەنت عيماراتى سارايىنان حابار تاراتۋى ونى سوناۋ شەتكەرى وزگە ەلدەردەگى قانداستاردىڭ كۇندەلىكتى تىڭداپ، قۋات الىپ وتىرۋىنىڭ ءوزى باعا جەتپەس قۇندى وقيعالاردىڭ ءبىرى بولعان كەزىندە. شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتار كوممۋنيستىك بۇعاۋدان جولدايتىن جارتىكەش اقپاراتتىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى جاعىن تاۋەلسىز «ازاتتىق راديوسىنىڭ» كومەگىمەن بۇتىندەپ، تولىقتاپ تىڭداۋى كەرەمەت ەدى. سول كەزدەگى پراگاداعى جاس ءتىلشى راديوجەتەكشى ەدىگە ماعاۋيننىڭ (1992 جىلدان) جانە باسقا جانكەشتىلەردىڭ جاڭا تالپىنىستى سۇقباتتارىمەن شەتىن جۇرگەن قازاقتار تۇششىنا تىنىستايتىن-دى. سوڭىنان الماتىداعى بيۋروسىنىڭ ساياسات بەيىسبايلار اتسالىسقان قازاق تىلىندەگى حابارلارى دا ءوز تۇسىندا جاڭالىقتىڭ جارشىسى بولعان ەدى. وسى كەزدە تالانتتى جۋرناليست مارقۇم راحات مامىربەكتىڭ «ەركىن ءسوز» باعدارلاماسى وي ەركىندىگىنە تۇرتكى بولدى (2012). «ازاتتىق راديوسى» بۇرىنعى وتكەن «جاڭاوزەن»، جۋىرداعى «قاڭتار وقيعاسى» تۋرالى اشىق اقپاراتتاردى ءتۇرلى كلاسسيكالىق بۇلاقتاردان ءسۇزىپ الىپ وزگەشە تاراتقاندىعىمەن ەرەكشە. بۇل ارينە ازاماتتىق زايىرلى قوعامنىڭ جاڭا وي سەرپىمىمىن دە ۇزبەي قالىپتاستىرۋدى ماقسات تۇتقان-دى. سوڭىنان ورتا ازيالىق قوس ءتىلدى (ورىس، قازاق) راديوحاباردى دا تاراتا باستادى.

اۋە تولقىنىنداعى ۇشقىن

سوتسياليستىك لاگەردىڭ سول تۇستاعى تاعى ءبىر ورتالىعى بولعان موڭعوليانىڭ ۋلاانبااتار قالاسىندا قازاق تىلىندە قۇرىلعان راديوحابارى (1956) مارقۇم جۋرناليست قيزات مالىكۇلى (1931-2021),  ديكتور قابىلاقات ءابىلماجىنۇلى (1931-1987), رەداكتور، ديكتور اۋعانباي قاناقياۇلى (1933-1994), ديكتور كۇلدان قاشقىنبايقىزى (1938-2006) قاتارلى زيالى ازاماتتار شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ءتول ءۇنىن تۇبكى قۇرلىق قۇرلىق ورتالىق ازيادا جارتى الەمگە پاش ەتتى ءارى تاريحقا كۋاگەر بولدى. وسى قارساڭدا موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىندا دا بۇرىنعى چەحوسلوۆاكيا ەلىنىڭ كومەگىمەن (1963) ۇزىن تولقىندى (راديۋس شەڭبەرى 360 شاقىرىم) راديوستانتسياسى قۇرىلعان-دى. موڭعوليانىڭ بايان-ولگيدەگى قازاق راديوحابارىنىڭ باس رەداكتورى بولعان شەتتەگى راديو تاريحىنىڭ كۋاگەرى، كاسىبي جۋرناليست، اقىن لينگۆيست بوداۋحان توقانۇلى بۇگىندەرى ەسەن-تۇگەل استانادا تۇرادى.

سوعىستان سوڭعى ءسات

قانشا ايتقانمەن ءبىزدىڭ «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ تەرەڭ اسپەتتەپ تەرگەيتىن كەزەڭنىڭ وزىندە قۇرلىقتار الەمىندە قىسقا تولقىندى (FM) راديوحابارلارى دا وركەنىن جايدى. ارينە ءار ەلدەگى مەدياساياساتپەن راديوتوراپتارىنىڭ ءوز-ءوز ەرەكشەلىكتەرىمەن... وسى جاڭا تەحنولوگيا بويىنشا سازدى ستەرەوتيپتى قىسقا تۇجىرىمدى اقپارات ورنىققانى بار انىق نارسە. «جەلتوقسان وقيعاسى» كوتەرىلگەن توسىن وقيعالى كەزەڭدەرى (1986) نەمەسە م.س. گورباچەۆتىڭ تۇسىنداعى «قايتا قۇرۋ» رەفورماسى تۇسىندا دا (1985-1991) قازاق راديوسى ەرتەڭىنە ەلەڭدەگەن قالىڭ قاۋىمدى سۋ جاڭا ءارى ەڭ سۋىت حابارلارمەن تۋرا قامتاماسىز ەتكەنى جاسىرىن تاعى ەمەس. ەۋروپادا ەكى ءىرى دەرجاۆا گەرمانيانىڭ ىرگەسىنىڭ تىكە بىرىگۋىمەن قوسا كسرو-نىڭ بۇرىناعى يمپەريالىق تاس ىرگەسى سوگىلىپ، ىدىراۋى، بۇقىم بىرگە تۋىسقان چەحوسلوۆاكيانىڭ ەكى جاققا قاق ايىرىلۋىنا قاتىستى – «سلوۆاكيا ءۇنى» (1993), «حورۆاتيا داۋىسى» (2003) ومىرگە كەلدى.

ءسوز ونەرى مايدانى

سوڭعى كەزدەگى راديوحابارلاردىڭ ءماتىنى مەن ءتىل مادەنيەتى، ءسوز قۇلپىرتىپ، سويلەۋ مانەرى ويلاندىرادى ارينە. بۇگىنگى الەمجەلىسىمەن سمس ءتىلى پايدا بولدى. بۇل قاسىرەتتىڭ باسى! قازاق راديوسىنىڭ ساندۋعاشى ساۋىق جاقان ماسىعۇتقىزىنىڭ «سويلەۋ تەحنيكاسى» (2002), «سويلەۋ مادەنيەتى» (2004) ەكى تاماشا تاعىلىمدى تاسىلدەمەسى جارىق كورگەن-ءدى. بۇل دەگەن ۇستەل ۇستىندەگى «راديو-زاڭ» سىقىلدى كەيىپتى دۇنيە. راديوحابار – ۋاقىتپەن، راديو رەپورتاج – جۋرناليستىك ءىس-ارەكەتتەر، ءتۇرلى جازبالار، قيسىندى بەلگىلەمەلەر، حاباردى دەرەكتەۋگە قوسىمشالاپ پىسىقتاعان سۇقباتتار، زەرتتەۋلەر، دالەل، دايەكتەۋلەر، ۇسىنىستار، تۇسىنىكتەۋلەر، تەڭ ادىلدىكپەن ءالى دە جۇرگىزىلە بەرەرى زاڭدى. كونەنىڭ ءبارى كەرەكسىز بولمايدى، كونەنىڭ ءسوزىنىڭ كوبى كونەرگەن سايىن جاندانىپ،  باعالانادى. قۇندىلىق دەگەنىمىز وسى. ول قۇندىلىق – سىزبەن ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزدىڭ استىنداعى سايرايتىن قۇرىلعى – وسىزاماناۋي راديوعالامى. مۇنداعى كەرەمەت ءھام وشپەس ءبىر ءتاسىل – راديوتىزگىنشى نەمەسە ديكتور (dictor).سول كەرەمەت قۇندىلىق ەگەلەرى ۇلى اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ، ۇلى كينواكتيور شاكەن ايمانوۆ، ايگىلى وپەرالىق ءانشى باريتون ەرمەك سەركەباەۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان جيەنى مينا سەيىتوۆا، جاڭىل ءبىرجانوۆا، قۇنانباي قاجىنىڭ تۇقىمى قاتيرا ازىمباەۆا جانە عاجايىپ ۇنپەرىلەرى امانجان ەڭسەباەۆ، نۇرلان ونەرباەۆ قازاق راديوحابارىن جانداندىرعاندار.ءتىل مەن ءسوز ۇلتتىق قۇندىلىق ءھام قۇبىلىس-قۇبىلىم.سول تۇرعىدا «قۇلاقتىڭ استىنان سىبىرلاعان قۇدايدىڭ يشاراتىن» قازاق راديوسى ساقتاپ كەلدى، كەلەدى دە بولاشاقتا.

راديونىڭ ءسوزى

ءسوز – جان – پول سارترعا جان-جاعىنان ءبىر قاتىستى بولسا دا – الايدا قازاقتىڭ جانى – ءسوز ونەرى وزىنىكى. ءتىل جۇيەسىن جاساۋشى نەمىستىك ۆ. فون گۋمبولد مەن شۆەيتسارلىق فەرديناند دە سوسسيۋرعا قاتىسى بولۋى مۇمكىن دەيىك... بىراق، قاسيەتتى قازاق ءتىلى ءوز – ءتول ءتىلىمىز.  دۇرىس جازىلعان ءسوز سويلەم قۇدىرەتتى ءتىل. ءتىل – لينگۆيستيكا، لەكسيكا، گرامماتيكا (ەمىلە), سينتاكسيستىك تالداۋدى قاجەت ەتەتىن ءبىر تۇتاس جۇيە. دەمەك قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق وزگەشەلىگى دىبىستىق اۋەزى تىپتەن وڭگە. بۇگىنگى جۋرناليستلەردىڭ اقسايتىن جەرى دە وسى ماڭ. قىسقا، نۇسقا قايىرىم، مۋزىكالىق اۋەز – راديو اقپاراتتىڭ جانى. سول تۇرعىدا وسى جاعداياتتار كەلىسىپ تۇرعاندا راديونىڭ تۇراقتى تىڭدارمانى (اۋديتورياسى) جوعالمايتىنى حاھ.

راديو تەحنوالەم

بولاشاقتاعى راديوحاباردى تاراتۋدىڭ تەحنولوگيالىق قۇرىلىمى باياعى ءداستۇرلى تولقىندى راديودان ەلەكتروندىق (ساندىق) جاڭاعا نەگىزدەلگەن كەڭ اۋقىمدى مەديامادەنيەتتى جانە كاسىبي ەتيكالى ارلى جۋرنالشىلارى جانە تۇراقتى تىڭدارماندارى بار راديوحابارعا قاراي تىنباي ويىسادى. وسى كەزدە راديوقابىلداعىشتاردىڭ وزىندىك ساپاسىنا وزگەرىستەر كەلۋى كەرەكتىگى ايتىلىپ ءجۇر. مىسالى، ورتا تولقىندى MW (530 كگتس -1710 كگتس) قابىلداعىش تۇنگى تىنىش، تىلسىم ساتتەردە 150-2500 شاقىرىمدىق حاباردى وسىنداي جيىلىكتەگى بايىرعى مەزىرەتىمەن (بۇيىرتۋعا) تىڭداتۋعا ابدەن مۇمكىن. قانداي دا ۇزاققا ۇشقان راديو تولقىنى قالايدا بۇگىندى انە ءدال قازىرگى ساتتىك ۋاقىت، زاڭدى ساعاتتى  كورسەتەدى. راديوحابارىنىڭ ۋاقىتى دەگەن مۇلدەمگە جاڭىلىسسىز جاڭانىڭ باسى سانالماق.

راديو جۋرناليزم

راديو جۋرناليزم بولاشاقتا بولا ما، جوق پا، ساقتالا ما، الدە تاريحتا قالا ما دەگەن تۇمەن سانا، قيسپاسىز پىكىرلەر جۇرەدى. ارينە بۇنى كوزى ءتىرى بولعاندا ساۋەگەي گاملەتتەن سۇراۋ كەرەك شىعار!؟ دەگەنمەن قوعام ءومىرى ۇنەمى جاڭعىرۋدىڭ ۇستىندە ءونۋ، ءوسۋ، وركەندەۋ، ءتىپتى ءسونىپ، ولىمسىرەۋدىڭ دە ءبارى-بارىنەن اينالىپ وتپەيدى ءھام  وزىنشە ءومىر كەشەدى. قوعام وركەندەگەن سايىن قانداي تاپسىرىس، نەندەي قاجەتتىلىك تۋىنداسا دا: سوعان ورايلاس، لايىق اقپاراتتىڭ دا ارتەكتىلىگى بايقالۋى زاڭدى. اقىلدى قۇلتەمىردىڭ زامانى كەلگەنگە شەيىن دە كەلگەننەن كەيىن دە راديوحابارى عالامتورعا شىرمالاتىن ءتۇرى بار. راديونىڭ تەك تىڭداۋعا ارنالعان، تىڭداۋ ارقىلى ونى ىشتەي بەينەلەندىرە تۇسىنەتىن ونەر  اقىل مەن ويدان اداسا قويماس. سوزبەن بەينەلەپ ارلەپ، كوزىنە كورسەتىپ، قولىنا ۇستاتقانداي ەتىپ تىڭدارماندى باۋراپ الۋ – سوزبەن سىزعان سۇگىرەتتىڭ ءبىر پاراسى بولسا كەرەك. سوزبەن سۇگىرەتتەپ، مۋزىكامەن بۇركەپ، ءتۇرلى دىبىستارمەن تورلاپ، ارلەپ، مانەرلەپ بەينەلەۋ – راديونىڭ كلاسسيكالىق قالىپتى ءۇردىسى، ەڭ ەرەكشە قۇدىرەتتى ھايلاسى!

جانر تۋرالى جالعىز وي

ءبىز شەتەلدە جۇرگەندە راديودان جۇرىلەتىن راديوحاباردان تىڭدايتىنىمىز ارينە جانرلىق جاعىنان ءسال-ءسال ءبىر جاقتىراق، سولسىزدەۋ بولسا دا قازاق تىلىندەگى باعدارلامالارى وزىنە تاراتاتىن ەدى. «شالقار» راديوسى شەتتەگى قازاقتاردىڭ اق قاناتتى قارلىعاشى بولدى.

قوعامدىق – ساياسي ابدەن ۇيرەنشىكتى جانرلار: راديواقپارات، راديورەپورتاج، راديوسۇقبات، راديوباياندار: كوركەمسوز، كوسەمسوز جانرلارىنان: راديووچەرك، راديوفەلەتون، راديوفيلم، راديوكومپازيتسيا، راديوقويىلىم،راديودراما، راديووپەرا ءھام سپەكتاكل، راديوروماندار ءالى دە ءوز ورىنىندا قالا بەرەرى ءسوزسىز.

راديو پودكاست

پودكاست – اۋديوفورماتتاعى جازبا. ءىروN پلەەرلەرى ارقىلى ىسكە قوسىلعان ءىتunes وڭتايلى «رodcastاپپليكەيشن». راديوباعدارلاماداعى تىڭداۋعا ەڭ جەڭىل ءارى ىڭعايلى جاسالعان قولجەتىمدى ەلەكتروندى دەموكراتيا مەن تەلەكراتيانىڭ ءوسىم، ورىمىندەگى وتە نازىك جانە عاجايىپ پلاتفورما. وسى تۇرعىدا راديوجاناما باسقا باق-تارعا قاراعاندا ۇرىمتال پودكاست جاساۋدىڭ ناتيجەسىندە وزگەلەردەن وق بويى العا وزىپ كەلەدى. قازاقستاندا بۇل جاعدايات كەنجەلەسە دە ءسال ەرتەرەك باستالىپ تا كەتكەن ءاۋباستان.

تەلەديدار

تەلەديدار جانە توك-شوۋ

ديدارى بار كەسكىن  تەلە­كراتيا، ياعني تەلەۆيزيا مەن تەلە­كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەردەگى، ۆي­زۋالدىق قۇرىلعىلارىنىڭ سويى – تەلەۆيزيا. مەملەكتتىك مەديا كورپوراتسيالىق جانە جەكەمەنشىك تەلە ارنالار. حالىقارالىق – شەت ەلدىك، ۇلتتىق تەلەارنا – قاز مەديا ءھام استانا، الماتى سەكىلدى مەگاپوليس الپاۋىت قالالىق تەلەارنالار، ولكەلىك، وبلىس پەن اۋداندىق دەڭگەيدەگى شاعىن تەلەجاشىكتەر. باعدارلامالىق ەرەكشەلىكتەرى بويىنشا كابەلدىك سپورتتىق، تانىمدىق، ءبىلىمنىڭ، كينونىڭ، بالالارعا ارنالعان (وتاۋ تۆ) ت.ت. وتاۋ تۆ شەتتەگى ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كۇندەلىكتى «وقۋ قۇرالى» بولدى. بۇل تەلەارنالاردىڭ بىرەر شاعىمى عانا. اقش-تاعى تەلەساۋەگەيلەرى حح عاسىردىڭ 60-70-80- ءشى جىلدار شيرەگىندە ينفوتەينمەنت (infotainment) دەگەن كوڭىلدى باعدارلاما ءھام تىڭدارماندى ارباپ، الدامالايتىن تەلەنىسپىنى (تەلە توك-شوۋ «talk show») ۇسىنعانى بار. توك-شوۋ – اقپاراتتىق جازبا، ءماتىن، سۇقبات، بەتپە-بەت (دەبات), ەركىن سىرلاسۋدان تۇراتىن ءتيىمدى جانر.

كۇردەلى ساياسي-الەۋمەتتىك اقپاراتتاردى جەلبىرەتىپ ەڭ قاراپايىم ءۋاج، تالكەك، ازىلمەن جەتكىزۋ ءتاسىلىن كەرەكتەگەن بولسا كەرەك. حح عاسىر وسىلايشا تىڭدالاتىن كىتاپ – راديوحابار، كورىلەتىن كىتاپ – تەلەارنالاردى ۇسىنسا كەرەك. وسى كەزەڭدەگى تەلەديداردى وتە ءتاۋىر زەرتتەپ، بولاشىعىن ءدال بولجاعان ەكى ساۋەگەي عالىم بولدى. ونىڭ بىرەۋى – امەريكاندىق جۋرناليست فيل دوناحيۋ (Phillip John «Phil» Donahue) ەكىنشىسى سونداعى جازۋشى تەورەتيك نيل پوستماندىكى (Neil Postman).

وسىدان كەيىن پوستكەڭەستىك كەڭىستىككە قاراتا رەسەيلىكتەر «بولشايا ستيركا»- «پيات ۆەچەروۆ» (الەكساندر گوردون ي يۋليا بارانوۆسكايا), «سترانا سوۆەتوۆ»، «پرينتسيپ دومينو»، «چتو حوچەت جەنششينا»، «كوروتكوە زامىكانيە»، قازىرگى «پۋست گوۆوريات» (اندرەي مالاحوۆ) سياقتى توك-شوۋلاردى قاپتاتىپ ومىرگە اكەلدى.

ەلدىڭ ءۇنىن ەسكەن كۇندەر كۇمبىرى

كوگىلدىر ەكران ديكتورلارى  ءار وتباسى، ءار ءۇيدىڭ تورىندە تۇراتىن ەڭ قادىرلى قوناعى. باياعى زۇلقيا مۇقانقىزى جۇماتوۆانىڭ (1920) قوڭىر ءۇنى – قازاق دالاسىنان عارىشقا اتتانعان يۋري گاگارينمەن بىرگە شارلادى. قازاق دەگەن ۇلتتىڭ ءتول ءۇنى سول وقيعا ارقىلى جاپپاي ەۋرازيا قۇرلىقتارىنا تارالدى. ارداقتى ءلازيزا ايماشەۆا قوردايدىڭ قوڭىر قىزى 1959 جىلدان ديكتورلىققا كەلگەن. ديكتور بولا تۇرا كينو تۋرالى تسيكل باعدارلامالاردى ۇسىنعان ۇلاعات يەسى. باياناۋىلدىڭ باعلانى، كوگىلدىر ەفيردىڭ 1960 جىلدان بەرگى وعلانى لاسكەر قاليۇلى سەيىتوۆ ءلازيزا ەكەۋى اققۋ جۇپ، قۇستىڭ قوس قاناتىنداي بولىپتى. ورىنبالا ورازباەۆا 1985 جىلدان سايراعان ساندۋعاشى دەيىك. اقتوبەنىڭ ارۋى، ەمبىنىڭ ەركەسى ءماريام ايىمبەتوۆا اتاعى بيىك ارداگەر. تۇستىكتەگى شىرشىق پەن كيىكاتانىڭ تۋماسى تىنىس شىنداۋلەتۇلى وتەباەۆ (1944 ج.ت) كەرەمەت ەدى دەيدى. قوستانايدىڭ كەنەرلى تەمىرقازىعىنىڭ تەڭ قادىرلىسى، «التىن ءدان» حابارىمەن تانىس داۋىسىنان « اق بيدايدىڭ، استىقتىڭ ءيىسى اڭقىعان» عايىپ قاجى قورعان. بۇتكىل «ۆرەميا» حابارىن ءبىر كەزەڭدە مەڭگەرگەن دايار جۇرگىزۋشى رابيعا امانجولوۆا، بايان سەكەرباەۆا. جالپى ەفيردەگى ديكتورلار ەلدىڭ ءۇنى بولدى. بەرتىندەگى ءابدىرالى بولەباي «جەتى كۇن» مەن تانىس ت.س.س.

قازاق توك-شوۋى

قازاقتەلەارنالارى تەلەجۋرناليزمنىڭ توك-شوۋى جاڭا تولقىندارىن ومىرگە اكەلدى. قازاق ءسوز ونەرىنىڭ مايتالماندارى وسى «سويلەيتىن كىتاپتىڭ» ورتا ازيالىق ۇلگىسىن جاسادى. ساعات اشىمباەۆتىڭ «پارىز بەن قارىز» اتاقتى تۇلعالارمەن ستۋديادا مەزگىل ماسەلەسى، ءتىل تاعدىرىن، رۋھاني ونەر مەن مادەنيەتتىڭ تۇگەل تۇيتىلدەرىن، دەموكراتيا مەن بيۋراكراتيا ماسەلەلەرى، قوعامدىق اشىقتىق، جاريالىلىقتى تالقىلاۋى جاڭا زاماننىڭ بەتبۇرىستارىنا تۇبەگەيلى جول اشتى. سوڭىنان كوپ جىلدان كەيىن جاڭىلحان مامەجانقىزى اسىلبەكوۆانىڭ «سونبەس ساۋلە»، «كەلبەت» باعدارلامالارى ياكي پورترەتتىك تەلەوچەركى ونىڭ ورىنىن باستى. قۇداي ءبىزدىڭ ساۋلەمىزدى وشىرە كورمەسىن! الايدا جۋىقتا وسى جۋرناليست جاڭىلحاننىڭ ءبىر دەرەگىندە: «كەيىنگى 4.5 جىلدا 800-دەن استام ايەل تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق قۇربانى بولىپ، دەنساۋلىقتارىنا اۋىر زيان كەلتىرۋدىڭ 2086 دەرەگى تىركەلگەندىن» جاريا ەتىلدى. ارينە بۇل دا ۇلكەن دابىل ەدى!؟

2002 جىلى «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنا يمانباي قۇرمانبايۇلىنىڭ تاڭعى «تاڭشولپا» باعدارلاماسى، «ينتەراكتيۆتىك «بار مەن جوق» توك-شوۋىن جۇرتشىلىققا ۇسىندى.  بەرىك ءۋالي «دودا» جانە «بەتپە-بەت»  قوعامدىق-ساياسي توك-شوۋى  جانە «التىباقان» مادەني-تانىمدىق مۋزىكالىق شوۋى، ساۋلە ابەدينوۆا (ساۋلە ابىلداحانقىزى) جۇرگىزەتىن قازاق تىلىندەگى ەڭ كەرەمەت، بىردەن-ءبىر تەلەدۋمان سيپاتىنداعى «اقجۇنىس» باعدارلاماسى 2002 جىلى جارىق كوردى. نۇرتىلەۋ يمانعاليدىڭ «وي-كوكپار»، «ەكى جۇلدىز» شوۋلارى ءتاۋىر جانە راحات مامىربەكتىڭ «كۇلتوبە» تەلەحابارى ءسال وقشاۋ بولدى.  سەرىك اباس-شاح-تىڭ «ۇيات بولماسىن» باعدارلاماسى ءساتتى بولعان.

قازاقستان جاستاردىڭ وسپىرىمدەردىڭ ەلى. يمامباي قۇرمانبايۇلى جۇماباەۆ «ۇشقىن» مەن «مەنىڭ قۇرداستارىم» راديو قويىلىم، «اشىق الاڭ» راديو توك-شوۋدىڭ نۇسقالارى ءتاۋىر بولدى. جاستارعا نەمەسە الەۋمەتتىك نازىك توپتاعى جاندارعا ءجىتى كوڭىل ءبولىنۋى جاعىنان ءالى دە قىرسىزدىق بار. قازاق راديوسى كوبىنەسە بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە، جاستارعا ارنالعان ساعاتتارعا ءمان بەرە باستاعان سەكىلدى.

ەلدىڭ ەسىندە قالعانى

قاسىم امانجولدىڭ «»شىننىڭ ءجۇزى»، جۇماباي شاشتايۇلىنىڭ «ۇزەڭگى جولداس» سونىمەن قاتار عالىم بوقاشتىڭ اپتالىق اقپارات ساراپتامالىق «مەزگىل» باعدارلاماسى انۋ-ىن «CBS» تەلەحابارىنداعى اپتالىق «60 مينۋت»-كە ۇقساس قۇبىلىس بولعانى ەسىمدە.

«مىڭ ءبىر ماقال»، «دەگەن ەكەن»، «سولاي بولعان»، «ءتىل»، «سوزمەرگەن»، «ىلىك سەپتىگى»، «كەلبەت» ت.ب باعدارلامالارى مەن تەلە ءجۋرناليزمنىڭ تىنىسىن اشقان قاينار قالياكپارۇلى ولجايدىڭ تەلەەكران تاريحىندا ءوز ورنى بار ءىرى دۇنيەلەر ەسەبىندە. سونىمەن قاتار دانا نۇرجىگىتتىڭ باعدارلاماسى «قىسىر اڭگىمە» ەمەس.

سوڭعى كەزدە...

سوڭعى كەزدەرى تەلەەكراندى ادەمى الپەتى سۇلۋ ءانشى قىز، كەلىنشەكتەر جاۋلاپ الدى دەگەن حاھي سىن، پىكىرلەر دە بار. «بەنەفيس شوۋ»، «قىزىق تايمس»، «قالاۋلىم» باعدارلامالارىنىڭ دۇرلىكتىرمەلى «شوۋى» تۋرالى كورەرمەندەر ءارتۇرلى پىكىردە. بۇل باعدارلامالاردان «ۇركۋدىڭ» قاجەتى دە جوق. ولاردىڭ ەفيردەگى «عۇمىرلارى» تىم ۇزاق جاساي المايدى.

تەلە قويىلىمدارعا سەريالدارعا دا كوپ كورەرمەندەردىڭ كوڭىلى ورتا بولادى ارينە. بەلگىلى ادەبيەتشى ساكەن سىبانبايدىڭ پىكىرى «بىزدە ءالى دە وقيعا شيەلەنىسى، ينتريگا ءالسىز،دراماتۋرگيا سولعىن، ديناميكا جوق، اكتەرلىك ويىندا جاساندىلىق، فالش كوپ... «تەلەارناداعى جولبيكە جۇرگىزۋشىلەر قايدان پايدا بولدى؟» عالىمجان ەلشىبايدىڭ ەسكەرتۋى دە ورىندى.

تەلە اقپاراتتىڭ ساۋاتتى سۋىتتىعى

باق-تىڭ اقپارات حابارىنىڭ ءوزى حابار دەيتىن ءافوريزمى بار: 1960 جىلدار شيرەگىندە كانادالىق تەلە زەرتتەۋشى مارشالل ماكليۋەن گەربەرت (Herbert Marshall McLuhan 1911-1980)  تەلەۆيزيا بولاشاقتا «جاھاندىق دەڭگەيدە ءوزالدىنا جەكە وتاۋ قۇرادى»، «ۋاقىت توقتاپ، كەڭىستىك جوعالادى» دەگەنى بار. وسى زاماندىق ناعىز كاسىبي جۋرناليزم ءورت شالعان قۇرلىقتاعى ەڭ كۇردەلى نۇكتەلەردە ءوسىپ، جەتىلەتىنى بەلگىلى بولىپ كەلەدى. سوڭعى حابارلار ياعني جاپپاي لاڭكەستىك، ءدىني راديكاليزم، ەكسترەميزم، ەكستسەنتريزم، الپاۋىت يمپەريالاردىڭ قاتەرى، سولتۇستىك كورەي  (كورەي حالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى  كحدر), ۋكراينا ماسەلەسىنىڭ «no war» اناۋ، مىناۋدىڭ تۇگەلىنە «Breaking news» قولدانباسى قولدانىلاتىن بولدى. بارلىق شۇعىل جاڭالىقتاردى الۋمەن قاتار ۇرىمتال تاقىرىپتارعا قوسىلۋعا بولاتىن وڭتايلى.الەمدەگى «ۆۆس» «سNN» سۋىت حابارلارعا وسى تەتىك «Breaking news» پايدالانىلادى.

ءبارىن جالماعان – جاڭا جاھاني عالامتورى

حح عاسى ءتۇپ-تۇگەلدەي  مايكروسوفت، Yahoo, Apple-گە باعىنىشتى بولدى. ولار ەسكى جۇيەنىڭ ءبارىن جالمادى. باياعى اتس كۇرەسىنگە كەتىپ، ۇيالى تەلەفون كەلىپ جەتكەن وسى زاماندا وسكەن جاسوسپىرىمدەر IPod, Podcasts-عا ءۇيىر بولدى.تۇتىنۋشىنى اقىلدى ۇيالىتەلەفون (Blackberry), اررەى-ءدىڭ iPhone, Sumsung, ينتەراكتيۆتى تۆ، ۆيدەو، YouTub-ديجيتال (DVR) الەمىنىڭ جانە وزگە كونتەنتتەردىڭ «تۇقىنىنا» اينالدى.تىم جاڭا تەحنولوگيا عاجايىپتارى اقكوڭىل تۇتىنۋشى تۇبەگەيلى وزگەردى. داڭعىل سىزىقتى جالعاستىرۋشى تەتىكتەر - كواكسيال كابەل، ينتەرنەت (dial-up), Wireless (hoتspot), (Wi-Fi) تاپسىرۋشى (DSL),اينەكتى كابەل سىمىنا كوشتى.

سايىتتاعى سالماقتار

وسىعان ساي قازاق الەمىندەگى جەلىلىك باسىلىمدار، سايتتار دا بارىنشا وزگەرىپ كەلەدى. Alash Media Group مەدياحولدينگىنىڭ قاراماعىنداعى «Tengrinews.kz» – قازاقستاندىق ينتەرنەت-باسىلىم جانە اقپاراتتىق پورتالى جانە «Sputnik.kz», «Nur.kz», «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى، «ادەبيەت پورتالى» ادەبيەت الەمى، «مادەنيەت پورتالى»، «Ult.kz.»، «ەl.kz.»، «Ruh.kz»، «Hailyg uni»، «Baq.kz» (تەك قازاق تىلىندەگى), «Argymaq.kz»، «E-history.kz»، «Galamger.kz»، «Massaget.kz» (جاستارعا ارنالعان), «ازاتتىق رۋھى»قاتارلى ەڭ اۋقىمدى مادەني باعدارلامالاردى ناسيحاتتايدى.

قۋزاۋيزم مەن جۋرناليزم

وسى زاماناۋي ءجۋرناليزمنىڭ تولەجىندى بىرەگەي ءىرى باعىتى – «Investigative journalism (reporting)» «جۋرناليستسكوە راسسلەدوۆانيە، راسسلەدوۆاتەلسكايا جۋرناليستيكا». قازاق جۋرناليزمىنە ەندىرىلگەن تەرەڭدەتىلگەن (قۋزاۋ، ىندەتۋ) جۋرناليستيكالىق زەرتتەۋگە كەلۋى مۇمكىن ۇعىم – ءىnvestigative. بيلىكتىڭ 48 زاڭىن جازعان امەريكالىق روبەرت گرين (Robert Greene, 14 مامىر 1959 ج. لوس-اندجەلەسە) قۇپيانىڭ سوڭىنان قۋالاي تۇسكەن ءجۋرناليستتىڭ قۇدىرەتتى بەينەتتى ەڭبەگىنە قاراتا انىقتاما بەرگەنى بار.تاعى دا امەريكالىق كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (Columbia University) پروفەسسورى مەلۆين مەنچەر (Mencher, Melvin) دە قۋىستاعى قۇپيانى اقتارۋعا اتتانعان ءتىلشىنىڭ تىرلىگىنە نەگىزدەلگەن ۇعىمدارىن ۇسىنعان... الايدا كوپتەگەن تەلەارنالاردا كورەرمەندەرىنىڭ كوزىنە كىربىڭ، كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن نەمەسە جالىقتىراتىن جامان جارنامالاردى جۇكتەپ، قارا كوڭىل (قارا ەنەرگيا) قالدىرار اقپاراتتان اۋلاق بولسا دەگەن نيەتتەر دە ەسكەرتىلەدى. وكىنىشتىسى حاباردا بۇلار ەسكەرىلمەستەن تۇگەلدەي شىرعالاڭ شىرماق، قىلمىس، ۇرلىق، توناۋ،ءورت، ءولىم-ءجىتىم، ۇرىس-كەرىس، شەرۋ، سوعىسقا تولى قارالى اقپاراتتى العا سالىپ باستالاتىنى تىم ەرسىلەۋ سەكىلدى. قۋزاۋ مەن ىندەتۋدىڭ ءتۇبى – جۋرناليستىك زەرتتەۋگە تىرەلمەك. زەرتتەۋ – اناليتيكالىق ساراپتىڭ وتكىر ءتىنى. وتكەن جىلدارى قازاقستان بويىنشا «الىپپەنى» يتەرىپ تاستاعان كەزدە ونى قۇتقارىپ،  ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جۇرىلگەن جۋرنالشىلاردىڭ مايداندى جورىعى كەرەمەت بولعان-دى. ەڭ كەرەمەت پوەزيا – الىپپەن باستالسا – سول الىپپە 1-ءشى سىنىپتاعى مىڭداعان ءسابي پەرىشتەلەردىڭ ارقالاعان ءداۋ سومكەسىندە كەتىپ بارا جاتادى! وسى ءبىر پىرەگەي ءتىرى عاجايىپ سۇگىرەتتەر ءالى كۇنگە شەيىن ەسىمىزدە، ءارى ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدان ءوتتى دە. سول كەزدە «الىپپەنى» جوعالتۋعا ارەكەت ەتىلگەن كەزدە ء(استاپىروللا!) قۇتارۋعا اتسالىسقان ادىلەتشىل ۇلتشىل جۋرنالشىلار شىن مانىندە بۇتكىل قازاقتىڭ رۋھىن، ءتىلىن قۇتقاردى دا اقىماقتىقتىڭ قاساڭ قامالىن بۇزىپ ءوتىپ، ۇلى جەڭىسكە جەتكەن! الىپپەنى ونى كوتەرگەن ءتىرى سۇگىرەتتى الەمدە ەشبىر كەسكىنشى جاساي دا الماعان بولار. جۋىقتا عانا ءبىر ساۋاتتى ءجۋرناليستىڭ «اقىلى جولدا – اباي بولىڭىز» دەگەن ساراپتاماسى شىقتى. وتە كەرەمەت ىندەتۋ، ناعىز ءجۋرناليزمنىڭ جورىعى وسىنداي بولۋى كەرەك. شىعىس قازاقستاننان ولجاس كەرەيحاننىڭ وقتىن-وقتىن تۇزىلەتىن اياز جامىلىپ، قارلى بۇرقاق بۇركەنگەن اقپاراتتارى، ومبى قاردا قالعان  قازاقتىڭ قالىڭ  جىلقىسىنىڭ كىسىنەگەن ۇنىندەي تىپتەن وڭگە، وزگەشە قۋزاۋ. جالپى زايىرلى مەملەكەتتەگى مەيىرلى زاڭدا – عىلىمي ءجۋرناليزمنىڭ (Science journalism / Science communication) حوش ءيىسى اڭقىپ تۇرۋى ءجون سەكىلدى.

قازاق سپورت ءجۋرناليزمى

سپورت تاقىرىبىنداعى ماسەلەگە ارنايى توقتالۋ كەرەك. جالپى سپورتتىڭ وسى زاماندىق ءجۋرناليزمى پايدا بولعالى افينا وليمپيادا قۇرىلىمىمەن قۇرداس. شامامەن سپورت ءجۋرناليزمىنىڭ كامەلەتتىك جاس شاماسى 130 جىلعا جۋىق بولسا كەرەك. 1908 جىلعى لوندون ويمپياداسى كەزەڭىنە كەلگەندە سپورت تاقىرىبى عالامدىق دەڭگەيگە شىققالى دۇنيەجۇزىلىك، ازيا چەمپيوناتتار سىنالتۋ جانە كاسىبي ليگالاردىڭ ءتۇرلى باسەكە مەن جارىستارى «باسكەتبول، ۆولەيبول، اۋىر، جەڭىل اتلەتيكا، بوكس، كۇرەستەر ءھام گرەك-ريم، كلاسسيكالىق، ەركىن، دزيۋ-دو، سامبو ت.ت. شەڭبەرىندە سپورتتىق ءجۋرناليزمنىڭ ءتىلى بىرگە قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاق ەلىندەگى سپورت جۋرناليستيكاسى 1959 جىلدان «قازاق سپورتى گازەتى» ارقىلى باستالسا كەرەك. دەندەرباي ەگىز، ىسماتبەك تورەبەك، ءجۇسىپ قاسىم، عالىم سۇلەيمەن، سەرىك ءپىرنازار، باقتيار تايجان، بەيسەن قۇرانبەك، سايىن تۇرسىن، امانگەلدى سەيىتحان سەكىلدى ەسىمدەرىنىڭ ءوزى ولەڭ سەكىلدى مايتالماندار  سپورت ءجۋرناليزمىن گۇلدەندىرگەندەر ەسەبىندە. قازاقستانداعى العاشقى جەلاياق عۇسىمان قوسانوۆ،باسكەتبولشى ءالجان جارمۇحامەت. «قايرات» كومانداسى تەپكەن تەڭبىل دوپتى دا ەرتەدەگى گرەك-ريم كۇرەسىنەن جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ،  ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى بوكسەر سەرىك قوناقباەتىڭ كەزەڭىندەگى سپورتتىق باسەكەلەردە  كوممەنتاتورلاردىڭ تىكەلەي تەلە ەفيردەگى شەبەرلىگى امانگەلدى سەيىتحاننىڭ ەركىندىگى تاريحتا قالدى.

پارلامەنت جانە جۋرناليزم

ادامزات تاريحىنداعى قاتىناستاردىڭ جيىنتىق ءتۇرى – پارلامەنت. كوپشىلىك سايلاعان قالاۋلى بيلەر مەن  كەلىسىپ جاسالاتىن زاڭنامالاردىڭ كەلىسى بولاتىن ءسوز سايىسى وتەتىن ورىن. قازاقستانداعى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگنى، ەكىپالاتالى پارلامەنتى. سەنات – جوعارعى پالاتاسى جانە تومەنگى پالاتاسى وسى زاماندىق زاڭ قابىلدايتىن ورىن نەمەسە زاڭنىڭ ءوندىرىسى وسى ورتا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى 1995 جىلى قابىلداعانعا شەيىن 1926, 1937, 1978, 1993 جىلدار ارالىعىنداعى اتا زاڭدار نەگىزى. پارلامامەنت بيلىكتىڭ ءبىر تارماعى، زاڭنامالار قۇقىقتىڭ نورمالاردى، قوعامدىق ۇستانىمداردىڭ اياسىندا ەڭ ۇلكەن باقىلاۋ قوياتىن قۇرىلىم. ادامزات تاۋىريھاتىندا تاس شاقپاقتىڭ ۇشقىنىنان تاپقانى وت، اۋىزدىق، ۇزەڭگى، شالبار، دامبالدىڭ اۋى جانە كەيىنگى عاسىرلاردا جۇرە-جۇرە تاپقانى – زاڭ قۇقىقتارى نەمەسە جاساق. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى (مقش) سول تۇرعىدا پارلامەنتتىك ءجۋرناليزمنىڭ مىندەتى دە حالىق پەن زاڭ شىعاراتىن قۇرلىمنىڭ اراقاتىناسىنا «بىتىمگەرلىك» جاساۋ بولىپ تابىلادى. مەملەكت، وكىمەت ءھام بيلىكتىڭ قابىلداعان زاڭ قۇقىقتىق نورماتيۆتىك اكتلەر مەن ەرەجەلەرىن جۇرتتىڭ پايىمىنا ءسىڭىرۋ، ناسيحاتتاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلەتىن اتالى زاڭنىڭ اقيقاتشى جارشىسى،  ناسيحاتشىسى، ارەكەتشىسى. پارلامەنتتىڭ حاھ تازا مىنبەرى نەگىزىندە وسى قۇرلىمنىڭ جارشىلارى، باقىلاۋشىسى، حالىقتىڭ ساق قۇلاعى، ءسوزى وسى پارلامەنتتىك جۋرناليزم. پارلامەنت ءجۋرناليزمى بيلىكتەن بوستان دا ۇلت الدىندا جاسىرىنباي، جاسقانباي سايراي الاتىن اسا جاۋاپتى بولۋى كەرەك سەكىلدى. «پلاتون مەنىڭ دوسىم: اقيقات ودان قىمباتىراق...» دەگەن كەپ تە سونى مەڭزەيدى! زاڭ قارارلاردىڭ العاشقى نۇسقالارى مەن قابىلداناتىن شەشىمدەردى سارالاۋعا ساۋاتتى جۋرنالشى قىزمەت ەتسە قۇبا-قۇپ دەيىك. ەڭ قىزۋ ءھام ءزارۋ تالقىلانعان وتىرىستاردى تۋرا جەتكىزۋ، ساراپتاۋ، ءتۇسىندىرۋ جولىندا اقيقاتتان اينالىپ وتپەۋ پارلامەنتتىك ءجۋرناليزمنىڭ ماقسات مۇددەسىنە ساي كەلمەك. جالپى – «پارلامەنتتىك ورتالىق» اتتى ۇعىم ونىڭ ناسيحاتى ءمان-ماعىنا جاعىنان سونشا كونەرگەن  قۇبىلىس ەمەس. پارلامەنتتەگى كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن وتكىر وقيعالاردىڭ وڭ تۇسىنىكتەمەسى مەن ساراپتاماسى، قورىتىندىسى تۇگەلدەي بۇقاراعا اشىق جاريا ەتىلۋىمەن قۇندى بولماق. بۇقارانىڭ اقپاراتتى تۇتىنۋ قۇقىعىنا سايكەس پارلامەنتتىك اقپاراتتاردىڭ كونتەنتى ايپاراداي ايقىن بولسا عانا ەلدىڭ رۋھاني ورلەۋىنە سەپ بولادى. تەلە ءجۋرناليزمنىڭ پارلامەنتتىك باعىتى – قوعامعا اقپاراتتى جەتكىزۋ، تانىمدىق ساراپتامالاردى ۇشتاۋ، باقىلاۋ جاساۋ، كەيدە كوڭىلدى جاقتاردى دا قىستىرما رەتىندە بەرۋ، كوپشىلىكتىڭ پىكىر الۋاندىعىنا جول اشۋ، ولارعا ىقپال ەتۋمەن بىرگە تۇراقتى كورەرمەندەردى پايدا بولعىزسا عانا «ءتورتىنشى بيلىكتىڭ» قالىپتاسۋى بايقالماق..

قازاق ءباسپاسوزى ءھام گازەتتەر

جاڭا قازاقستان الەمىندە 2180 گازەتتەر، 1496 جۋرنالدار تارالادى.ءار گازەتتەر ءوزىنىڭ قاسىندا جاناما، جارناما سايىتتارىمەن قوسا ءومىر سۇرەدى. تاريحتا «تۇركىستان ءۋالاياتى» (1870), «دالا ءۋالاياتى» (1888) تۇرەن سالعان. «قازاق» (1907. 1910-1913) ترويتسكىدە، «ايقاپ» جۋرنالى (1910), «قازاقستان» گازەتى ورالدا (1911), «ەمشى دالاسى» (1913) پەتروپاۆلدا ت.ت. گازەتتەر جارىق كورىپ كەلگەنى قازاق گازتتەرىنىڭ تۇڭعىش تاريحىنا قاتىستى اقپاراتتاردى كورسەتەدى. ءتىپتى قازبالاي بەرسە عالامات تاۋىريھات شىعارى بەلگىلى. حوش!

ەندەشە بۇگىن شامامەن ياكي ەڭ تومەنگى مولشەر، كوز دولبارمەن ءار گازەتتە 8 جۋرنالشى بار دەپ ەسەپتەسەك تەك گازەتتەردىڭ وزىندە 17440 جۋرناليست، جۋرنالداردا 6 ادام بار بولسا 10 مىڭعا جۋىق جۋرنايستلەر قىزمەت كورسەتەدى. ءبىر مەملەكەتكە از ەمەس ارينە. «ەگەمەن قازاقستان»، «ايقىن»، «جاسالاش»، «قازاق ادەبيەتى» (1934) گازەتتەرىنىڭ بىلايعى رەيتينگلىك دەڭگەيى ازىرشە قالىپتى. دەيتۇرعانمەن بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» تارالىمى مەن وقىرمانى وتكەن 5-6 جىلداردان بەرى ۇزدىكسىز تومەندەپ كەلە جاتقان سىڭايى بايقالادى. بۇل قۇلدىراۋ ەمەس شىعار!؟ وتپەلى ساتتەردەگى ءسال-ءپال كەدەرگىدەن بولۋى كەرەك.  ال، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ناقتى ماركەتينگ جاسالىپ، ۇلتتىق دەڭگەيدە كوڭىل بولىنسە (1980 جج. 250 مىڭ-عا جۋىق تارالىمى بولعان) تاپسىرىلىمى 1 ملن-عا جەتە الادى قالايدا. كەزىندە تيراجى 270 مىڭعا جەتكەن ايگىلى «جۇلدىز» جۋرنالى كەم دەگەندە 800 مىڭ تيراجبەن كولەمدى رومان جۋرنالى بولۋى كەرەك. بىزدەگى گازەتتەردى كورەيانىڭ 3,9 ملن تۇراقتى وقىرمانى بار «چوسون يلبو» اپتالىعىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىنى بەلگىلى. بۇيىرسا جەتۋگە بولادى وعان دا.

قازاق گازەتتەرى ءتىپتى سوناۋ الىستاعى «La Gazette» فرانتسۋز تىلىندەگى (1631) گازەت، ۇلىبريتانيانىڭ  «The Times» (1785) گازەتى، سۋلتسبەرگەرلەر وتباسى باسقاراتىن «The New York Times» ءھام  «The New York Times (1851), Belfast Telegraph (1870) اعىلشىن تىلىندەگى اپتالىق سىقىلدى بولۋعا كوپ ۋاقىت قاجەت!

الەۋمەتتىك الەمجەلىلەر الەمى

سوڭعى جىلدارى ينتەرنەت (عالامتور) پەن web تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋى ادامزاتتىڭ ومىرىندە عانا ەمەس، تۇتاس باق سالاسىنا دا ۇلكەن توڭكەرىس اكەلدى. اۋديتورياعا جىلدام جەتەتىن ءارى ارزان اقپاراتتىق سايتتاردىڭ، رەسۋرستاردىڭ پايدا بولۋى جارناما بەرۋشىلەردىڭ جاپپاي ءداستۇرلى مەديالاردان كەتۋىنە اكەلدى. اقپارات تۇتىنۋشىلارى بۇرىنعىداي تەلەارناعا تەلمىرىپ يا بولماسا گازەتتىڭ كەلەسى سانىن كۇتپەيتىن بولدى. الەۋمەتتىك جەلى كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ەڭ باستى بايلانىس قۇرالى مەن اقپارات تۇتىنۋ ارناسىنا اينالدى. Facebook, Twitter, Instagram, Telegram, YouTube پەن Tik-Tok الەۋمەتتىك جەلىلەرى حالىقتىڭ اقپاراتقا قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرىپ، تاڭداۋ ەركىندىگىن ارتتىردى. Tik-Tok الەمىندە جامبىل وبلىسى مەركى ەلدى مەكەنىنىڭ ءبىر ازاماتى ادامنىڭ (فارۋح توقتامۇرات) عالامعا لاقتىرعان «جۇرەك» ءانىن دۇنيەجۇزىنىڭ 3 ملرد جانكۇيەرلەرى قازاق تىلىندە تىڭدايدى. دۇنيەجۇزىندە گى ەڭ باي ءتىل سانالاتىن اراب ءتىلىنىڭ 12 ميلليون 300 مىڭ ءسوزى بار بولسا بۇگىنگى 1 ملرد ادام سويلەيتىن 750 مىڭ ءسوزى بار اعىلششىن ءتىلىنىڭ قاي-قايسىسى دا 3 ملرد جانعا ءوز تىلدەرىندە ءان، اۋەنىن جەتكىزە الماي جۇرگەندە: بايىرعى كوشپەندى قازاق 92 مىڭ 300 ءسوز قورى بار قازاق ءتىلى «...بۇكىل الەم سەن ماعان اۋا...» دەپ العا شىقتى!؟

WhatsApp, WeChat Messenger-لەرى جىلدام حابار الماسۋعا جول اشتى. ماسەلەن، 2024 جىلى الەم بويىنشا الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانۋشىلاردىڭ جالپى سانى شامامەن 5,17 ميللياردقا جەتكەن. ادام بالاسى ايىنا ورتا ەسەپپەن 6-7 ءتۇرلى الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانادى ەكەن. شەكاراعا باعىنبايتىن ءارى 24/7 توقتاۋسىز جۇمىس ىستەيتىن الەۋمەتتىك جەلەلەر اقپاراتتىق-پسيحولوگيالىق سوعىستىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، كيبەرقاۋىپتىڭ قاراسىن ۇلعايتتى. جاساندى ينتەللەكتىڭ جاڭا قىرقىنمەن دامۋى ديپفەيكتىڭ داۋىرلەۋى ادامزات بالاسىن قىم-قيعاش جولعا جەتەلەدى. ديدجيتال داۋىرىندەگى وراسان وزگەرىستەر كلاسسيكالىق باق-تىڭ جاپپاي اۋديتورياسىنان ايىرىلىپ، السىرەۋىنە اكەلدى. ونىڭ ۇستىنە ءداستۇرلى باق-تى اسىرە پروپاگاندا جاساۋعا پايدالانعان مەملەكەتتەر تۇراقتى كورەرمەن، وقىرماندارىنان تۇتاستاي ايىرىلدى. سوندىقتان مەملەكەتتىك اقپاراتتىق ساياسات ميللياردتاعان قارجىلاردىڭ باسىن ەندىگى كەزەكتە ديدجيتال ارنالارعا بۇرىپ، جاڭا پلاتفورمالار جاساپ، حالىقتىڭ سەنىمىن جاڭاشا جاۋلاۋ كەرەك. ايتپەسە، مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلۋى ىقتيمال.

سۇراعان راحمەت

24.04.24

 Abai.kz