بۇل سۇراق – ءوزىن قازاقپىن دەپ ەسەپتەيتىن، اقىل-ەسى ءتۇزۋ، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءاربار قازاقتى ويلاندىرۋعا ءتيىس. «بىلەم» دەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءوز جەرىندە جەتىمنىڭ كۇيىن كەشكەن ۇلت ءتىلى – قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن ءسوز ەتۋ، «وتپەلى ءداۋىر» دەپ اتالاتىن مىنا زاماندا ءالى ەرتەرەك كورىنەدى. نەگە؟ جاۋاپ نۇسقاسى كوپ بۇل سۇراقتىڭ ناقتى شەشىمىن ءالى ەشكىم ايتا الماي ءجۇر.

باسقانى بىلمەيمىن، ءوز باسىم كۇيگەندە وسى «وتپەلى داۋىردەن» كۇيدىم. كىم ويلاپ شىعاردى وسى «وتپەلى ءداۋىر» دەگەندى؟ قيت ەتسەك بولدى، وسى «وتپەلى داۋىرگە» جاباتىن بولدى. كوپ وقىعان، كوزى اشىق اعالارىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ تاپسىرلەۋى بويىنشا، كەز-كەلگەن جاڭا قۇرىلعان جاس مەملەكەت «ەتەك-جەڭىن قىمتاپ، بۋىنى بەكىگەنگە» دەيىن، «وتپەلى ءداۋىردى» باسىنان وتكىزەدى-مىس. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردان جۇرداي، اۆتوكراتياعا نەگىزدەلگەن مىنا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدەگى جاپپاي جەمقورلىق تيىلماسا، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناقتاۋعا ارنالعان «وتپەلى ءداۋىر» ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلاتىن ءتۇرى بار. بولماسا، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا وتىز جىلدان استى، قاشان بىتەدى بۇل – اعالارىمىز ايتا بەرەتىن «وتپەلى ءداۋىر»؟

بالكىم، جاڭا قۇرىلىپ جاتقان جاس مەملەكەت تاريحىندا «وتپەلى ءداۋىردىڭ» بولۋى ديالەكتيكالىق تۇرعىداعى زاڭدىلىق تا بولار. الايدا، وسى زاڭدىلىققا باعىنبايتىن «توتەن ماسەلەلەر» دە بولادى. مەنىڭشە، وسى «توتەن ماسەلەلەردىڭ» ەڭ باستىسى دا، نەگىزگىسى دە – ءتىل! ۇلتتىڭ ءتىلى! كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ ءتىلى – ءتىرى اعزا! وعان جاعداي جاساپ، كۇتىم كورسەتپەسەڭىز، ۇلت ءتىلىنىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ، تىرشىلىك قابىلەتىنەن ايىرىلىپ، ادامزات تاريحىنداعى «ءولى تىلدەر» قابىرستانىنا بەت تۇزەرى حاق! سوندىقتان دا، ۇلتتىق ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە «وتپەلى ءداۋىردىڭ» ءوتىپ كەتۋىن كۇتىپ وتىراتىن ۋاقىت جوق. ءدال قازىر قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ماسەلەسىن ۇلت بولىپ مەملەكەتتەن تالاپ ەتەتىن ۋاقىت كەلدى!

مۇمكىن، كەيبىرەۋلەر «ەلدى تاسقىن سۋ باسىپ جاتقاندا، قايداعى «تالاپ»، – دەپ ايتۋى دا بەك مۇمكىن. ول كىسىلەردىكى دە ءجون. بىراق، حالقىمىزدا: «كۇننىڭ جامانى كەتەر»، – دەگەن ءسوز بار. ايتىپ كەلمەگەن تابيعي اپات تا بىتەر. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 6 ساۋىردەگى حالىققا جولداعان «ۇندەۋىندە» مەملەكەت اپات شىعىنىن حالىققا تۇگەل وتەپ بەرەدى، – دەپ ۋادە بەرىپ وتىر. كەلەر كۇننىڭ شاپاعاتىنان ءۇمىت ۇزبەيىك اعايىن! كەز-كەلگەن تابيعي اپات ۋاقىتشا! ال، انا ءتىلى، بابا ءتىلى بولعان ۇلت ءتىلى – قازاق ءتىلى ماسەلەسى ماڭگىلىك! سەبەبى، ۇلت ءتىلىن ماپەلەپ، دامىتىپ وتىرۋ – ۇلتىن سۇيگەن ءاربىر ادامنىڭ ءھام تۇتاس ۇلتتىڭ قاسيەتتى بورىشى.

سونىمەن، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى – قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ءۇشىن، مەملەكەت مىنا ماسەلەلەردى زاڭمەن بەكىتە وتىرىپ، جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن.

1. مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقستان ازاماتى بارلىق دەڭگەيدەگى ءماجىلىس ءھام سەنات دەپۋتاتتىعىنا سايلانباسىن جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسىن.

كەزىندە ءدال وسى ماسەلەنى اقىن اعامىز مۇحتار شاحانوۆ كوتەردى دە. تولىق قوسىلامىن. ءبىرىنشى ماسەلە – وسى. بۇل – ارينە قازاق ءتىل ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىپ تاستايتىنداي سونشالىق ۇلكەن قادام ەمەس. دەسەك تە، ءوزىنىڭ ءۇشىنشى قارا سوزىندە ءبىلىمدى ادامداردى قوعامدا باستى ورىنعا شىعارۋ كەرەك دەگەن حاكىم اباي:  «ەل بيلىگىنە ءبىلىمدى ادامداردى سايلاۋ كەرەك. سوندا، قىزمەتقۇمار قازاق بالالارىن وقىتار ەدى. ول دا بولسا پايدالى ءىس»، – دەپ ايتقانداي، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندەر مەملەكەتتىك قىزمەت پەن دەپۋتاتتىققا سايلانباسىن دەگەن زاڭدى كورگەن سوڭ، قىزمەتقۇمار قازاق بالالارىن ۇلتتىق مەكتەپتەردە وقىتىپ، وزدەرى دە ۇلت ءتىلى – قازاق ءتىلىن جاقسى ءبىلىپ، مەڭگەرۋگە قۇمارتار ەدى. حاكىم اباي ايتقانداي: «ول دا بولسا پايدالى ءىس».

2. جوعارعى تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر ارقىلى تۇسىرىلىگەن ۇلتتىق انيماتسيالىق فيلمدەردى كوبەيتە وتىرىپ، قانداي ەلدەن شىقسا دا، بالالار كورەتىن انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردى جوعارعى كاسىبي دەڭگەيدە قازاقشاعا اۋدارىپ، دۋبلياج جاساۋ كەرەك. بالالار تەك قازاق تىلىندەگى مۋلتفيلدەردى كورۋى شارت.

بالالارعا ءسابي شاعىنان باستاپ، ءوز ۇلتىنىڭ ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، قازاق تىلىندە سويلەۋگە جاعداي جاساي وتىرىپ، سابيلەرگە ۇلت ءتىلىن ۇيرەتۋ – مەملەكەتتىك ماسەلە. سەبەبى، بۇگىنگى ءسابي – ەرتەڭگى ۇلت بولاشاعى. بۇل – اقيقات!

ءبىز قازىر بەسىك تەربەگەن ايەلدىڭ سۋرەتىن سالىپ، استىنا م. اۋەزوۆتىڭ: «ەل بولامىن دەسەڭ – بەسىگىڭدى تۇزە»، – دەگەن ءسوزىن جازىپ، اۋىلدىڭ كىرە بەرىسىنە ءىلىپ قويۋدى ادەتكە اينالدىردىق. بۇدان نە وزگەرىپ جاتىر؟ ەشنارسە دە! بەسىكتى سيمۆولدىق بەينەگە اينالدىرعان عۇلاما اۋەزوۆ ءسوزىنىڭ ءتۇپ ماعىناسىندا: «ۇلتتىق تاربيە – تال بەسىكتەن باستاۋ الادى»، – دەگەن وي جاتىر. ال، قازىرگى تاڭداعى ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ تال بەسىكتەگى تاربيە باستاۋى قايدان باستالادى؟ كىم تاربيەلەپ جاتىر ۇلتىمىزدىڭ ەرتەڭگى بولاشاعى – بۇگىنگى جاس سابيلەرىمىزدى؟ جاۋاپ قىسقا. انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەر! قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا، ۇناسا دا، ۇناماسا دا – جاۋاپ وسى!

انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەر دەگەندە – شەت ەلدىك انيماتسيالىق فيلمدەر. جانە بارلىعى دا ورىس تىلىندە! «الدار كوسە»، «قوشقار مەن تەكە» سەكىلدى ءبىرلى-جارىم قازاق تىلىندەگى ۇلتتىق انيماتسيالىق فيلمدەر – تەحنولوگيالىق ساپاسىنىڭ تومەن بولۋىنا بايلانىستى، ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الماعاندىقتان، جوعارعى ساپالى شەت ەلدىك انيماتسيالىق فيلمدەرگە باسەكەلەس بولا الماي وتىر. بولاشاقتا وتاندىق انيماتسيالىق فيلمدەردىڭ تەحنولوگيالىق ساپاسىن كوتەرىپ، تاربيەلىك تاعىلىمى مول، قازاقتىڭ باي اۋىز-ادەبيەتى نۇسقالارى مەن بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا بايلانىستى فيلمدەر ەكرانعا شىعا جاتار. ونى كۇتەر ۋاقىت جوق. ءدال قازىرگى تاڭدا، تاربيەلىك ءمانى بار، ۇزدىك شەت ەلدىك انيماتسيالىق فيلمدەردىڭ بارلىعىن ساپالى نەگىزدە قازاقشاعا اۋدارىپ، جوعارى كاسىبي دەڭگەيدە قازاق تىلىندە دۋبلياج جاساۋىمىز قاجەت! بۇل – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ۋاقىت تالابى! ەرتەڭ دەسەك، كەش قالامىز! ءبىز قازىر ءوز بالالارىمىزدىڭ شەت ەلدىك انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردى كورۋىنە توسقاۋىل قويا المايمىز. سوندىقتان، بالالارىمىزعا ەڭ بولماعاندا ءتىل ۇيرەتۋ ءۇشىن شەتەلدىك انيماتسيالىق فيلمدەردى تەزدەتىپ قازاقشاعا اۋدارىپ، سودان سوڭ بارىپ، ۇلتتىق انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردى جوعارعى تەحنولوگيالىق ساپامەن جاساي جاتارمىز. كورشى رەسەي وزدەرىنىڭ جوعارعى ساپالى انيماتسيالىق فيلمدەرى بولا تۇرا، شەت ەلدىك انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردى دە مولىنان ورىس تىلىنە اۋدارىپ تاستاعان.

ءدال قازىرگى تاڭداعى انيماتسيالىق فيلمدەردىڭ جاس سابيلەرگە تيگىزەر ىقپالى مەن اسەرى سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي ولشەۋسىز مول. سوندىقتان دا، انيماتسيالىق فيلمدەر جاس ءسابي مەن بالالار تاربيەسىندە باستى رولگە يە بولىپ وتىر.

ءوز كوزىممەن كورگەن ءبىر عانا مىسال ايتايىن: ءبىر ورىسى جوق، قيان شەتتەگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا تۇراتىن ءوزىمنىڭ جاقسى كورەتىن ءبىر اعامنىڭ تۋعان نەمەرەسىنىڭ ءتىلى ورىسشا شىقتى. تاڭ قالعان ءبىز: – بۇل قالاي؟ – دەپ سۇراعانىمىزدا اعام: – ۇيدە ەشكىم ورىسشا سويلەمەيدى. ول ءتىلدى ءوزىمىز دە جاقسى بىلمەيمىز. ورىسشا مۋلتفيلمدەردى تەلەۆيزوردان، پلانشەتتەن، تەلەفوننان كورە-كورە نەمەرەمنىڭ ءتىلى ورىسشا شىقتى، – دەيدى. ءتىلى ورىسشا شىققان بالانى ەرتەڭ امال جوق، ورىس مەكتەبىنە بەرەسىڭ. سوندا ءبىز ءوز بولاشاعىمىزدىڭ تامىرىنا ءوزىمىز قولدان بالتا شاۋىپ جاتىرمىز با؟

ءسابي ءتىلى نەگىزىنەن 3 جاس پەن 5 جاستىڭ اراسىندا قالىپتاسادى. بۇل جاستاعى بالالاردىڭ ۋاقىتىنىڭ 60-70 پايىزى، مۇمكىن، ودان دا كوپ كوپ ۋاقىتى كوگىلدىر ەكران الدىندا نەمەسە تەلەفون، پلانشەت ارقىلى مۋلتفيلم كورۋگە كەتەدى. ال، ول مۋلتفيلمدەر ورىس تىلىندە. ارالاساتىن ورتا كوبىنە ورىس ءتىلدى. سوندا ءسابي ءتىلى ورىسشا شىقپاعاندا، قاي تىلدە شىعادى؟ ال، ءبىز بولساق عۇلاما مۇحتاردىڭ: «ەل بولامىن دەسەڭ – بەسىگىڭدى تۇزە»، – دەگەن ءسوزىن اۋىل كوشەسىنە جازىپ قويىپ، ۇرپاق تاربيەسىنە بايلانىستى بار شارۋانى ءبىتىرىپ قويعانداي الاڭسىز ءجۇرمىز.

ۇلت ءتىلى – ۇلتتىق نەگىزدەگى تاربيە باستاۋى. ءسابي بويىنداعى ۇلتتىق پسيحولوگيالىق وزگەشەلىكتەر – ۇلت ءتىلىن مەڭگەرۋمەن تىكەلەي جالعاسىپ، ساباقتاسىپ جاتىر. سوندىقتان دا، ۇلتتىق نەگىزدەگى تاربيە باستاۋى – ۇلت ءتىلىن مەڭگەرۋدەن باستالماق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سابيلەرىمىزدىڭ ءتىلى قازاقشا شىعىپ، ولاردىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋىنە جاعداي جاساۋ – مەملەكەتتىك ساياساتىمىز بەن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ ەڭ باستى ءھام ەڭ نەگىزگى شارتى بولۋعا ءتيىس! سوندىقتان دا، انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، جوعارعى ساپالى دۋبلياج جاساۋ – اۋاداي قاجەت دۇنيە! بۇل – ۇلت بولاشاعىنا بايلانىستى تۋىنداعان ۋاقىت تالابى!

3. وزگە ۇلتتار ءۇشىن قازاق بالاباقشالارىنىڭ تولەم اقىسىن 70 پايىزعا دەيىن جەڭىلدەتۋ كەرەك.

ءبىز ونسىز دا قازاق ءتىلىن دامىتىپ، مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرەمىز دەپ،  وتاندىق بيۋدجەتتەن جىلىنا پالەنباي ميلليون قارجى جۇمساپ جاتقان جوقپىز با؟ قاي ۋاقىتتا دا سانانى تۇرمىس بيلەگەن. بالاباقشاداعى جەڭىلدىككە قىزىققان وزگە ۇلت وكىلدەرى بالالارىن قازاق بالاباقشاسىنا بەرە باستايدى. ناتيجەسىندە بالاسى بالاباقشادان قازاقشا ۇيرەنىپ، سويلەپ شىعادى. قازاقشا بىلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق مەكتەپتەرىنە بارۋى دا بەك مۇمكىن. ولار ورىس مەكتەبىنە بارعاننىڭ وزىندە دە، ورىس مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى، قازاقستان تاريحى، قازاقستان گەوگرافياسى، تەحنولوگيا دەپ اتالاتىن ەڭبەك پاندەرى سەكىلدى ساباقتاردى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە تولىق مۇمكىندىك اشىلادى. مۇمكىن، ۋاقىت وتە كەلە ورىس مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستاپ، ءبىر تىلدە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك تە بولىپ قالار. ال، ءدال قازىرگى تاڭدا ورىس مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستاۋعا ءبىزدىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگىمىز جوق. بالكىم، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزىلگەن «جۇمساق ساياساتتىڭ» ارقاسىندا جاپپاي قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك تە اشىلار. ەڭ باستىسى، «قوس تىلدىلىك»  ماسەلەسى جويىلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى بيىكتەي تۇسەرى حاق.  ادام مەن ادامدى جاقىنداستىراتىن دا، تابىستىراتىن دا – ءتىل. قازاق بالاباقشاسىنداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە بەرىلگەن جەڭىلدىكتەر اياسىندا قازاقشا ۇيرەنگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنا قۇرمەتى ارتىپ، جاقىنداي ءتۇسىپ، ولارمەن تۇسىنىسە كەلە، مۇمكىن، شىن مانىندەگى “ۇلتتار دوستىعىنا” دا جول اشىلار؟

4. ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىن قالىپتاسقان گرامماتيكالىق جۇيەسىمەن، ال، قازاق ادەبيەتى ءپانىن ءداۋىر-داۋىرگە ءبولىپ (مىس: XVIII, XIX, XX عاسىر ادەبيەتى دەگەن سەكىلدى) سول عاسىرداعى تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايلاردى قامتي وتىرىپ، عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدە وقىتۋ كەرەك.

ءدال وسى ماسەلەلەر تۋرالى ويلانسام، كوكىرەگىمە اششى وكسىك تىعىلىپ، شاراسىزدىقتان قورلانىپ كەتەمىن. كەيدە وتىرىپ ءوزىمدى-ءوزىم مۇسىركەپ، ايايمىن. ابايدىڭ: «بولماسقا بولىپ قارا تەر، قورلىقپەن وتكەن قۋ ءومىر»، – دەگەن ءسوزى ءوزى تۋرالى بولسا دا، ءدال ماعان ارنالعان.

حاكىم اباي: «بولماسقا بولىپ»، – دەگەندە، كىشكەنتاي، مايدا-شۇيدە، بولماشى تىرلىكتەرگە ارالاسىپ «قارا تەر» بوپ قايتەسىڭ دەپ تۇرعان جوق. كەركەتكەن، ورىندالمايتىن، شاما جەتپەيتىن ماسەلەلەرگە ارالاسىپ، ءومىرىم قور بولدى، – دەپ تۇر، ۇلى دانىشپان.

ىشىندە جۇرگەن سوڭ بىلدىك، كوزىمىزبەن دە كوردىك. بولاشاقتاعى ناتيجەلەرىنىڭ قانداي بولارىن دا شامالادىق...

ورتا مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا جاسالعان «قاراەۆ تەحنولوگياسى»، «بلۋمم جۇيەسى»، «كەمبريدجدىك وقۋ ءادىسى»، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى «رەفورمالار» ەلىمىزدىڭ ورتا ءبىلىم سالاسىنداعى وقۋ جۇيەمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. وسى «ءبىلىم رەفورمالارى» ناتيجەسىندە ءدال قازىرگى ورتا مەكتەپتەردە بۇكىل ۇلتتىق تاريحىمىز بەن ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ قاينار كوزى – قازاق ادەبيەتى ءپانى ءداۋىر-داۋىرگە ءبولىنىپ، عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدە وقىتىلمايدى. ادەبيەت پانىنەن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتا «شىعارما» دا جازىلمايدى. كەيبىر «بىلگىشتەر» وندا تۇرعان نە بار؟ «شىعارما» جازىلماسا ورنىنا «ەسسە» جازىلىپ ءجۇر عوي دەر. «شىعارما» مەن «ەسسەنىڭ» ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. «ەسسە» – بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ تۋرالى وقۋشىنىڭ جەكە ويى مەن كوزقاراسى بولسا، «شىعارما» – بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى دالەلدى تۇردە، عىلىمي نەگىزدە جازۋ. قازىر ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتى اتالعان مەنىڭ كەيبىر وقۋشىلارىمنىڭ ايتۋى بويىنشا، بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتاعى كۋرس جۇمىسىن عىلىمي نەگىزدە جازۋعا قاتتى قينالاتىن كورىنەدى. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى: بالانىڭ مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ «شىعارما» (سوچينەنيە) جازىپ ۇيرەنبەگەندىگىندە بولىپ وتىر.

بۇل دا ەشتەمە ەمەس-اۋ. قازىرگى وقۋشىلار دا، ستۋدەنتتەر دە وتە ساۋاتسىز. ولار قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزىن گرامماتيكالىق تۇرعىدان ساۋاتسىز جازادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىلىمنىڭ العاشقى نەگىزى قالاناتىن، ورتا ءبىلىم باعدارلاماسى بويىنشا جاسالعان «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» ناتيجەسىندە، ءبىز ءبىلىمسىز ءھام ساۋاتسىز ۇرپاق قالىپتاستىرىپ ۇلگەردىك. ولار ساۋاتسىز ءارى ءبىلىمسىز بولماعاندا قايتەدى؟ قازىرگى ورتا مەكتەپ ءبىلىم باعدارلاماسى بويىنشا وقۋشىلار قازاق ادەبيەتى ءپانىن ءداۋىر-داۋىرگە ءبولىپ، عىلىمي نەگىزدە وقۋى بىلاي تۇرسىن، جۇيەلى تۇردە قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن دا وقىمايدى. ديكتانت تا جازبايدى. وقۋشىعا «2» دەگەن باعا قويۋعا دا، «مىناۋىڭ دۇرىس ەمەس» دەپ ايتۋعا دا بولمايدى. بۇل – سوڭعى «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» تالابى. ناتيجەسىنە جوعارىدا توقتالىپ وتتىك. «ءبىلىم رەفورمالارانىڭ» بولاشاقتاعى ناتيجەلەرىنىڭ قانداي بولارىن كوزىقاراقتى مۇعالىمدەردىڭ ءبارى دە ءبىلدى. ءبىز دە ايتىق. جازدىق تا. «بۇگىنگى ءبىلىم سالاسى: «كىم كىنالى؟» دەگەننەن كورى «نە ىستەيمىز؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە ويلانساق...» (جاس الاش. 6 ءساۋىر. 2017 جىل) «ءبىلىم بەرۋدىڭ ۇلتتىق كونتسەپتسياسى كەرەك، مينيستر مىرزا» (اباي.كز پورتالى 27 مامىر، 2021 جىل) «ءسىز قاتەلەسەسىز، مينيستر مىرزا!» (اباي.كز پورتالى 2 اقپان، 2020 جىل) «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» دەگەن نە؟» (اباي.كز پورتالى 9 ناۋرىز، 2022 جىل) «ءبىلىم رەفورمالارى حاقىندا» (ەگەمەن قازاقستان 11 ماۋسىم، 2023 جىل) بۇلاردان دا وزگە قانشاما زەرتتەۋ، تالداۋ ماقالالارىن جازدىق. «ءماۋ» دەگەن ەشكىم بولمادى. اسىرەسە، شىڭعىس حان توڭىرەگىندە جوقتان وزگەگە تالاسىپ، ءبىر-بىرىنە «مەن»-نەن باسقانى ايتپايدى»، نەمەسە، «اتى-دت، رۋى-قت»، – دەپ جۇرگەن، كوزى تىرىسىندە-اق «كلاسسيك» اتالعان، «ۇلت زيالىسى» دارەجەسىندەگى اعالارىمىزدىڭ بىردە-ءبىرى  ۇلت بولاشاعى – جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ءۇن شىعارۋعا جارامادى. ۇلت بولاشىعىن ويلاۋعا ورەسى جەتپەيتىن، بۇل نە قىلعان «زيالىلىق»؟

قازىر وسى «زيالى» دەگەن اعالارىمىز بولمايتىن نارسەگە داۋلاسىپ، تالاسىپ ءجۇر. سوندا ولاردى «بولاشاقتا ءبىزدى كىم وقيدى؟»، – دەگەن سۇراق توڭىرەگى ويلاندىرماي ما؟ ۇلت ءتىلى ولسە، ولاردىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارى  دا ماڭگىلىككە ولمەي مە؟ وسى قاراپايىم قاعيدانى تۇسىنبەسە ولاردىڭ «اياقتاعى سۋعا اعىلىپ ولگەنى عوي». ۇلت ءتىلىنىڭ بولاشاعى ويلاندىرادى، «زيالى-اۋ» دەگەندەردىڭ تالايىمەن سويلەسكەنمىن. ايتاتىندارى: «قالاي ارالاسامىز بۇل ماسەلەگە؟ ءبىز مەكتەپ باعدارلاماسىن تۇسىنبەيمىز عوي».تۇسىنبەيتىن تۇك تە جوق. كەز-كەلگەن جالپى ورتا مەكتەپكە بارىڭىز دا 5-11 – سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى، قازاق ادەبيەتى پاندەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردى الىپ، قاراپ كورىڭىز. ءبارى دە تۇسىنىكتى بولادى.

بىلمەدىك، قانشا ايتىپ جازعانىمىزبەن «اۋزىمىزدىڭ دۋاسى» جوق پا، جوعارىدا وتىرعاندار مەن «زيالى اعالارىمىزدىڭ» ەشقايسىسىن دا سەلت ەتكىزە المادىق. ماقۇل، تاعى دا ايتارمىز، جازارمىز دا. ناتيجە قايدا؟ نە وزگەرىپ جاتىر؟ جارايدى، مۇنىڭ ءبارىن قويشى..

الدىن الا نە عىلىمي زەرتتەۋ، نە عىلىمي ەكسپەريمەنت جاسالماي، تالاپ-تالعامسىز، ەلىمىزدىڭ مەكتەپتەرىنە كۇشپەن ەنگىزىلگەن «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» ناتيجەسىندە قارعىسقا ۇشىراعانداي ءبىلىمسىز ءھام ساۋاتسىز حالگە جەتكەن «جوعالعان ۇرپاقتىڭ» وبالى كىمگە؟!

بۇرىن دا ايتقانبىز، تاعى دا قايتالايمىز: ورتا ءبىلىم باعدارلاماسىنا كۇشپەن ەنگىزىلگەن «ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ» ناتيجەسىندە، ادامزات ءۇشىن ەڭ اۋىر تراگەديا – «ۇرپاق جوعالتارىمىزدى» بىلدىك. تەك مەن ەمەس، كوزىقاراقتى مۇعالىمدەر قاۋىمى تۇگەل ءبىلدى. ناتيجەسىنىڭ قالاي بولارىن ايتتىق. ءالى دە ايتىپ كەلەمىز. ودان نە پايدا؟ «بولماسقا بولىپ قارا تەر» بولعان ءومىرىمىزدىڭ 10-15 جىلى وسىمەن كەتىپتى. اينالىپ كەلگەندە: «جارتاسقا باردىمنىڭ» كەرى بولدى. شاراسىزدىقتان كومەيىڭە اششى وكسىك تىعىلادى...

ءبىر مەملەكەتتى باسىپ الۋ ءۇشىن وعان سوعىس اشىپ، اتوم بومباسىن تاستاپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ول ءۇشىن سول ەلدىڭ ءبىلىم جۇيەسىن تاس تالقان ەتسەڭ بولدى، – دەگەن ۇستانىمدا بولعان شەت ەلدىك ديۆەرسيالىق كۇشتەر، ءبىر ادامعا تابىنىپ، جەمقورلىق جايلاعان ءبىزدىڭ اۆتوريتارلىق جۇيەدەگى پاراقور شەنەۋنىكتەردى اقشامەن ساتىپ الىپ، «قاراەۆ تەحنولوگياسى»، «كەمبريدجدىك وقۋ ءادىسى»، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورمالارى ارقىلى ەلىمىزدىڭ قالىپتاسقان ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقان ەتىپ، ۇلت بولاشاعىن جويىپ، تاۋەسىزدىگىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى ماعان. «مەملەكەتتىك مۇددە» دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ءبىزدىڭ جەمقور شەنەۋنىكتەردەن ءبارىن دە كۇتۋگە بولادى.

ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاقتىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىداعى جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا جەتەكشى كۇشكە يە، ۇلتتىق رۋح پەن ۇلتتىق كودىمىزدىڭ نەگىزى – «قازاقستان تاريحى» مەن «قازاق ادەبيەتى» ءپانىن عىلىمي نەگىزدە وقىتپايتىن، «قازاق ءتىلى» ءپانىنىڭ گرامماتيكاسىن جۇيەلى تۇردە تەرەڭدەتە مەڭگەرتىپ، بۇل پاننەن ديكتانت جازدىرمايتىن، «دۇرىس ەمەس» دەپ وقۋشىنىڭ قاتەسىن تۇزەتۋگە بولمايتىن، وقۋشى ويىن جازباشا ساۋاتتى تۇردە جەتكىزۋگە ۇيرەتپەيتىن، ەلىمىزدىڭ ورتا ءبىلىم باعدارلاماسىنا كۇشپەن ەنگىزىلگەن «ءبىلىم رەفورمالارى» جوعارىدا ايتقان ويىمىزدىڭ انىق ايعاعى ەمەس پە؟

قازىرگى تاڭدا، قازاقستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ جەكە باسىنىڭ قازاقستان بايلىعىنان ۇرلاعان اقشاسى 200 ميلليارد اقش دوللارى دەگەن اڭگىمە الەۋمەتتىك جەلىدە جەلدەي ەسىپ تۇر. ءدال وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءوزىمنىڭ جەكە باسىم ەشنارسە دە ايتا المايدى ەكەنمىن. سەبەبى، ۇرلادى دەسەم، دالەلدەۋىم كەرەك. ۇرلامادى دەيىن دەسەم، نازارباەۆتىڭ ءوزى بۇل اقپاراتتى باق قۇرالدارى ارقىلى جوققا شىعارعان جوق. ۇمىتتەن كۇدىك باسىم...

جەكە ءوز ويىم: ءدال وسى ۇرلادى دەگەن 200 ميلليارد اقش دوللارىن نازارباەۆقا كەشىرەر ەدىم. ال، بىراق، ەلىمىزدىڭ قالىپتاسقان ءبىلىم جۇيەسىن تاس-تالقانىن شىعارىپ، ناتيجەسىندەگى «جوعالعان ۇرپاق» وبالىن نازارباەۆقا ەكى دۇنيەدە دە كەشپەيمىن! سەبەبى، بيلىكتىڭ «ءۇش تارماعىن» تۇگەل ءوزى سايلاپ، ابسوليۋتتىك، اۆتوريتارلىق-پرەزيدەنتتىك بيلىككە يە بولعان ن.نازارباەۆ ءوز كەزىندەگى ەلەمىزدىڭ جەتىستىگى ءۇشىن دە، كەمشىلىگى ءۇشىن دە تۇگەل جاۋاپتى بولماق! ءبىلىم سالاسىنداعى كەلەڭسىز جاسالعان «رەفورمالار» تۋرالى نازارباەۆ بىلمەيدى ەكەن، – دەگەن اڭگىمەلەر: «ستالين رەپرەسسيا تۋرالى بىلمەي قالىپتى. 37-ءنىڭ رەپرەسسياسىن جاساعان ستالين ەمەس، ءستاليننىڭ اينالاسى كورىنەدى»، – دەگەن سەكىلدى بوس اڭگىمەلەر.

قالاي دەسەك تە، قالىپتاسقان وقۋ جۇيەمىزدىڭ تاس-تالقانىن شىعارعان «ءبىلىم رەفورمالارى» ءۇشىن سول كەزدەگى پرەزيدەنت ءھام ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلت الدىنداعى كۇناسى مەن كىناسى شاش-ەتەكتەن.

جالپى، مەملەكەتتىك ساياساتتا قاتەلىكتىڭ بولماعانى نەمەسە قاتەلىكتىڭ مۇمكىندىگىنشە از بولعانىنا نە جەتسىن؟! الايدا، ۇرپاق تاربيەسى مەن ءبىلىم تۋرالى ۇلكەن ساياساتتاعى كىشكەنتاي قاتەلىك – بولاشاق ۇرپاق الدىنان ەسەلەپ شىعادى. شىعىپ تا جاتىر. سوندىقتان دا، ءبىلىم سالاسى مەن ۇرپاق تاربيەسى جونىندەگى قاتەلىككە جول جوق! كەشىرىم دە جوق!

ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىنىڭ قازىر دە جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. «جاڭا قازاقستانداعى» جاس ۇرپاق ۇلتتى جويۋعا باعىت ۇستاعان «ەسكى قازاقستاننىڭ» «ءبىلىم رەفورمالارى» جاساپ بەرگەن كونە جۇيەسى بويىنشا ءبىلىم الۋدا. ەشقايدا باستامايتىن بۇل باسپالداقتىڭ قاشان بىتەرى بەلگىسىز...

قازىرگى ءبىلىم سالاسىنداعى بۇل اتالمىش كەلەڭسىزدىكتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار! ول – ءبىلىم بەرۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىن» (كونتسەپتسياسىن) قابىلداۋىمىز كەرەك! ءبىلىم بەرۋدىڭ «ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنىڭ» جوباسى تۋرالى مەن ءوزىمنىڭ 2021 جىلدىڭ 27 مامىرىندا «اباي.كز» پورتالىندا جاريالانعان «ءبىلىم بەرۋدىڭ «ۇلتتىق كونتسەپتسياسى» كەرەك، مينيستر مىرزا» اتتى ماقالامدا ايتىپ وتكەندىكتەن، بۇل ماسەلەگە قازىر توقتالىپ جاتۋدى ءجون سانامادىق.

قازىرگى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى عاني بەيسەنباەۆتىڭ وسىدان ءبىراز بۇرىن «EDECH-KZ» حالىقارالىق ءبىلىم ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى بولىپ جۇرگەن كەزىندە بەلگىلى جۋرناليست امان تاسىعانعا بەرگەن سۇحباتىنا قاراعاندا، ول قازىرگى ءبىلىم سالاسىنداعى داعدارىستىڭ ءجاي-كۇيى تۋرالى وتە جاقسى بىلەدى. (سۇحبات «YouTube» كانالىندا كۇگى بۇگىنگە دەيىن ءجۇر.) ع. بەيسەنباەۆتىڭ قازاقستان وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى بولىپ سايلانعانىنا ەكى جىلعا تايادى. بىراق، ول ەلىمىزدىڭ ورتا ءبىلىم سالاسىنىڭ بارلىق كەمشىلىگى مەن كەمشىن تۇستارىن وتە جاقسى بىلسە دە، ءالى كۇنگە ءۇنسىز وتىر. نەگە؟ الدە «ۇيدەگى ويدى، بازارداعى نارىق بۇزىپ تۇر ما؟» ول جاعىن بىلمەدىك. بىلەرىمىز: جاڭا وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى «ەسكى قازاقستاننىڭ» «ءبىلىم رەفورمالارى» تاس-تالقانىن شىعارعان «كونە سۇرلەۋمەن» جورىتىپ كەلەدى. بەت الىسى قاي جاق؟ قايدا بارىپ توقتايدى؟ بەلگىسىز...

ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تارقاتىپ ايتىپ جاتۋىمىزدىڭ سەبەبى بىرەۋ-اق. ول – ورتا مەكتەپ باعدارلاماسى بويىنشا وقىتىلاتىن قازاق ءتىلى ءپانى مەن قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقىتىلۋىنىڭ ءجاي-كۇيىن رەتكە كەلتىرمەي، ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسىن ەش ۋاقىتتا دا كوگەرتە المايمىز! سەبەبى، قازاق ءتىلى ءپانى مەن قازاق ادەبيەتى ءپانى – ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ التىن تامىرى.  ال، ۇلتتىق رۋحسىز – ۇلت ءتىلىنىڭ كوسەگەسى ەش ۋاقىتتا دا كوگەرمەيدى. ءسوز باسىندا ايتىلىپ، جەكە توقتالعان:

1. مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقستان ازاماتى بارلىق دەڭگەيدەگى ءماجىلىس ءھام سەنات دەپۋتاتتىعىنا سايلانباسىن جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسىن.
2. جوعارعا تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر ارقىلى تۇسىرىلىگەن ۇلتتىق انيماتسيالىق فيلمدەردى كوبەيتە وتىرىپ، قانداي ەلدەن شىقسا دا، بالالار كورەتىن انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردى جوعارعى كاسىبي دەڭگەيدە قازاقشاعا اۋدارىپ، دۋبلياج جاساۋ كەرەك. بالالار تەك قازاق تىلىندەگى مۋلتفيلدەردى كورۋى شارت.
3. وزگە ۇلتتار ءۇشىن قازاق بالاباقشالارىنىڭ تولەم اقىسىن 70 پايىزعا دەيىن جەڭىلدەتۋ كەرەك.
4. ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلى ءپانىن قالىپتاسقان گرامماتيكالىق جۇيەسىمەن، ال، قازاق ادەبيەتى ءپانىن ءداۋىر-داۋىرگە ءبولىپ (مىس: XVIII, XIX, XX عاسىر ادەبيەتى دەگەن سەكىلدى) سول عاسىرداعى تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايلاردى قامتي وتىرىپ، عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدە وقىتۋ كەرەك، – دەگەن جوعارىدا كورسەتىلگەن ءتورت ماسەلەنى حالىق بولىپ، بيلىك پەن ۇكىمەتتەن ءھام پارلامەنتتەن تالاپ ەتىپ، زاڭداستىرا وتىرىپ جونگە كەلتىرسەك، مۇمكىن، ۇلت ءتىلى – قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرەر، – دەپ ويلايمىن.

ءسىز قالاي ويلايسىز؟ اقىل قوس، اعايىن!

نۇرعالي ماحان

Abai.kz