«جوڭعاردىڭ جويىلۋى XVIII عاسىرداعى ەڭ اۋقىمدى گەنوتسيد بولدى».

تاريحشى، مارك لەۆەن.

قازاق ەلىنىڭ تاريحىندا، جوڭعار شاپقىنشىلىعى ايىرىقشا ورىن الادى. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاعدىرى تالايلى تاريحي جولىنداعى باستى گەوساياسي جاۋى رەتىندە كورسەتىلەدى.

كوپتەگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ وي-پىكىرىنشە، ءوز ۋاقىتىنداعى جوڭعار حاندىعى ويراتتار دەپ ايتىلادى. وسىناۋ، كەزىندە ارىستانداي اقىرعان يمپەريا بولعان جوڭعار مەملەكەتى سولتۇستىگىندە وڭتۇستىك سىبىردەن باستاپ، وسى كۇنگى قىرعىزستانعا دەيىنگى، شىعىسىندا ۇلى قىتاي قورعانىنان، قازىرگى قازاق ەلىنە دەيىنگى وراسان زور اۋماقتى الىپ جاتقان. XVII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ويرات دەگەن اتپەن تانىمال بولعان جوڭعارلار، 1680 -1689 جىلدارى وڭتۇستىك شىڭجاڭداعى قاشقار ولكەسىن باسىپ الادى. سونداي-اق، شىعىسىندا قازىرگى موڭعول اتانعان حالحالىق بۋرياتتاردى جەڭىپ، ءبىراز جەتىستىككە جەتەدى.

«جوڭعار» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلەتىن بولساق، جۋنگار، زيۋنگار – شىڭعىس حان اسكەرلەرىنىڭ سول جاق قاناتى. وڭ قانات – بۋرۋنعار دەپ اتالعان ەكەن. بىراق، كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە «جۋن – گار» ءسوزى قىتايدىڭ «قاراقشى ادامدار» دەگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى دەپ كەلتىرىلگەن (گولمان مارك يسااكوۆيچ، دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك، ۆوستوكوۆەد). وسى، جوڭعار حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن جانە ونىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان ويرات تايپاسى.

دەگەنمەن، وسى جوڭعار حاندىعىنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن ويراتتار، سوناۋ XIII عاسىردىڭ باسىندا، قازىرگى تۋۆا اۋماعىنان كەلگەن. قازىرگى قىرعىزدار دا ءوز زامانىندا سول ماڭدا تىرشىلىك كەشكەن. دەگەنمەن، وسى ويرات تايپاسى وزىمەن بىرگە قىرعىز رۋلارىن دا كۇشتەپ، الاتاۋ ەتەگىنە ايداپ كەلگەن كورىنەدى. 1653 جىلى قوڭتايشى باتىر ولگەننەن كەيىن، ونىڭ ۇلى سەنگە تاققا وتىرادى. بىراق، ونىڭ تاققا كەلۋىنە، شەشەسى باسقا ىنىلەرى كەلىسپەي، قارسى شىعادى. دەگەنمەن، حوشۋت حان وچيرتۋ تسەتسەن حاننىڭ قولداۋىمەن، بۇل تارتىستا 1661 جىلى سەنگە ماقساتىنا جەتەدى. الايدا، 1670 جىلعى تونكەرىس كەزىندە، ءوزى دە باۋىرلارىنىڭ قولىنان قازا تابادى. كەيىننەن، ونىڭ تاعىنا كەلگەن گالدان، جوڭعار ەلىنە بيلىگىن جۇرگىزە باستايدى.

1681 جىلى گالدان تسەرەن تيان-شان تاۋلارىنىڭ سول جاعىنداعى اۋماققا جانە قازاق حاندىعىنا شابۋىل جاساي باستايدى. 1683 جىلى تسەۆان رابدان باستاعان گالدان قوڭتايشىنىڭ اسكەرى تاشكەنت پەن سايرامدى الادى. ولار، ءسويتىپ، سىرداريا جاعاسىنا دەيىن جەتەدى. وسىدان كەيىن، فەرگانا القابىن ويرانداپ، كەيىننەن تاراز قالاسىن دا وزدەرىنە قاراتادى.

1698 جىلى گالدان تسەرەن باقيلىققا كەتكەن سوڭ، ونىڭ ورنىنا كەلگەن تسەۆان رابدان اسكەرى بۇكىل ورتالىق ازيانى جاۋلاپ الادى.

1727 جىلى تسەۆان رابداننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا كەلگەن ۇلى گالدان تسەرەن قازاقتارمەن سوعىسىن جالعاستىرا بەرەدى. ارينە، بۇل جوڭعار مەن قازاقتىڭ مايدانداسقان سوعىسىنىڭ قالاي اياقتالعانىن قاي-قايسىمىز دا بىلەمىز. قىتاي گەنەرالى پۋ دە باستاعان ارميانىڭ سۇراپىل سوققىسىنان، تەك قانا جوڭعار حاندىعى تۇرماق، ارىستانداي اقىرعان، ات ۇستىندەگى جاۋىنگەر ەل تۇتاستاي قىرىلىپ، تاريحتان جويىلىپ كەتتى. بۇل، ءوز زامانىنداعى سۇمدىق گەنوتسيد ەدى.

ءوز كەزىندە، جوڭعارلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ جانە سولارعا قىزمەت ەتكەن، كەيىننەن، شۇرشىتتەردىڭ جورىعى باستالعاندا، قىتايلارعا ءوتىپ، گەنەرال پۋ دەنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، وسى قىرعىننىڭ كۋاگەرى بولعان شۆەد وفيتسەرى يۋحان گۋستاۆ رەناتتىڭ «دجۋنگارسايا ستەپ» اتتى جازبالارىندا بۇل وقيعالار ناقتى باياندالادى. ونىڭ جوڭعار حاندىعىنىڭ اۋماعىن كورسەتكەن، سىزعان كارتاسى دا بار.

دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ايتايىق دەگەنىمىز، كەيبىر عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا جوڭعار اتاۋى ءوز ۋاقىتىندا قىرعىزدىڭ – چوڭقىر دەگەن (چوڭ قىر – الىپ قىرعىز نەمەسە ۇلكەن قىرعىز دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى) سوزىنەن پايدا بولعان دەيدى. سول ءبىر كەزدەگى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساياساتىندا، جوڭعار حاندىعىنىڭ قۇرامى ويراتتار مەن قىرعىزداردان تۇردى دەپ ايتىلادى جانە جازىلادى. ال، جوڭعار مەملەكەتىنىڭ اسكەرى بولعان قىرعىزداردىڭ ۇلكەن توبى، كەزىندە، قازىرگى قىرعىزستان اۋماعىنا، ەنەساي (ەنيسەي) اتىرابىنان اۋىپ كەلىپ، قىرعىز دەگەن ەلگە اينالدى دەيدى. چوڭقىر – جوڭعار حاندىعىنىڭ نەگىزگى ەلى تۇركى ءتىلدى ويرات پەن قىرعىز بولدى دەلىنەدى. دەگەنمەن، ولاردىڭ قازاقتارمەن ەش ءتىلماشسىز ءوزارا تۇسىنىسكەنى تۋرالى دا مالىمەتتەر بار. (ا.ي. لەۆشين «وپيسانيە كيرگيز-كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» ( 1832 گ)).

ويرات پەن قىرعىزدار تۇركى ءتىلدى ۇلتتار. سوندىقتان، وسى كۇنگى قالماق پەن موڭعولدى (بۋرياتتار) جوڭعارلاردىڭ تۋىسى دەۋ ورەسكەل قاتەلىك، قالماق پەن قازىرگى موڭعولداردى قازاقتار ءتىلماشسىز مۇلدە تۇسىنە المايدى، ويتكەنى، ەكەۋى دە حالحا – حيدان ەلىنەن دەيدى كەيبىر عالىمدار. وسى، ا.ي.لەۆشين قالماقتار تۋرالى وتە قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان ەكەن. بۇل ەڭبەكتەن كوپ نارسەنى تابۋعا بولادى.

جوڭعار حاندىعى قىرعىن تاپقان سوڭ، اۋپىرىمدەپ امان قالعان كىشىگىرىم بولىگى التاي تاۋلارىنا بارىپ تىعىلىپ، كەيىننەن ورىستاردىڭ نۇسقاۋى بويىنشا وسى شوكىمدەي عانا ەل، التايلىقتار دەپ اتالىپ، تاريحقا ەندى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz