اتاۋىنىڭ تاريحى

ينۆەستيتسيالار الەمىندە كاسىبي تەرمينولوگيانىڭ اراسىندا «كوگىلدىر فيشكالار» دەپ اتالاتىن انىقتاما ءجيى كەزدەسەدى، بۇل انىقتامامەن بەلگىلى ءبىر نارىقتا ساۋدالاناتىن ءبىرىنشى ەشەلونداعى اكتسيالاردى بەلگىلەيدى. اتالعان تەرمين 1923 جىلى باستاۋ الادى، ال ونىڭ اۆتورى – Dow Jones كومپانيانىڭ قىزمەتكەرى جانە جۋرناليست وليۆەر گينگولد. ول بروكەرلىك فيرمادا جۇمىس ىستەگەندە اكتسيالارمەن جاسالاتىن مامىلەلەرگە نازار اۋداردى، بۇل اكتسيالار ءبىر دانا ءۇشىن 200-250 اقش دوللارىمەن ساۋدالاناتىن. ءسال كەيىنىرەك ول بۇل جايىندا ماقالا جازىپ، اتالعان قاعازدارعا «كوگىلدىر فيشكالار» دەگەن اتاۋ بەرەدى، ودان كەيىن تەرميندى ترەيدەرلەر قولدانا باستايدى. الايدا بۇل اتاۋدىڭ ءتۇپ تامىرى پوكەر كارتا ويىنىندا جاتىر، بۇل ويىندا كوگىلدىر فيشكالار نەعۇرلىم باعالى بولىپ سانالادى. ويىندا ولاردان بولەك قىزىل جانە اق فيشكالار «توبە كورسەتەتىن»، الايدا ترەيدەرلەردىڭ اراسىندا بۇل فيشكالار كەڭىنەن قولدانىلمادى. «كوگىلدىر فيشكالار» ءۇشىن انونيم رەتىندە كوبىنە «پەنني-ستوك» (Penny stock – سوزبە-ءسوز «پەنني ءۇشىن اكتسيالار») جانە كەيدە “pink-sheet” (سوزبە-ءسوز – «قىزعىلت قاعاز») تەرمينى بولدى، ياعني بيرجادان تىس وتس نارىعىنىڭ سلەنگتىك اتاۋى، اتالعان نارىقتا باعا بەلگىلەنىمدەرى 1913 جىلعا دەيىن قىزعىلت قاعازداردا جاريالاناتىن.

كوگىلدىر فيشكالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى

بۇگىنگى تاڭدا كوگىلدىر فيشكالار دەپ نارىقتاعى جەتەكشى اكتسيالاردى اتايدى، ياعني كاپيتالداندىرۋى ەڭ ۇلكەن، وتىمدىلىگى بار، قۇبىلمالىلىعى تومەن جانە سەنىمدىلىگى جوعارى كومپانيالار. ينۆەستورلار ولاردى تاۋەكەل ءپروفيلى از، قاجەت بولسا جىلدام ساتىپ الۋعا جانە جىلدام ساتۋعا بولاتىن تۇسىنىكتى جانە تۇراقتى قۇرالدارعا ينۆەستيتسيالاعىسى كەلگەندە تاڭدايدى، مامىلەلەردىڭ اراسىنداعى باعالاردىڭ ايىرماشىلىعىنا بايلانىستى ەڭ از شىعىندى كوتەرەدى. مۇنداي قاعازدار ينۆەستيتسيالاۋ ادىستەرى كونسەرۆاتيۆتى پورتفەلدەر ءۇشىن قولايلى، وندا اكتسيالاردىڭ ۇلەسى 30%-دى، ال وبليگاتسيالاردىڭ ۇلەسى 70%-دى قۇرايدى. كوگىلدىر فيشكالاردى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى پايدالانۋعا جانە قىسقا مەرزىمگە قارىزعا اقشا الۋعا ءتيىمدى (رەپو مامىلەلەرى).

سونداي-اق، ماڭىزدى ماسەلە – كوگىلدىر فيشكالاردىڭ ءوسۋ مۇمكىندىگى بار جانە ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيتسيالار بولىپ تابىلادى. شىن مانىندە، اكتسيالار ايتارلىقتاي سەنىمدى بولسا دا، ينۆەستورلار ءۇشىن بۇل اكتسيالار قىمباتتاۋ مۇمكىندىگىنسىز اسا قىزىق ەمەس، سەبەبى ول ءۇشىن مەملەكەتتىك وبليگاتسيالار تۇرىندە بالاما بار. الايدا، بۇل جەردە كۇتىلەتىن كىرىس كوبىنەسە ينۆەستيتسيا تاۋەكەلىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك، سول ءۇشىن دە كوگىلدىر فيشكالار شارىقتاپ وسۋمەن ەرەكشەلەنبەۋى مۇمكىن.

كوگىلدىر فيشكالار تىزىمىنە كىرۋ ولشەمشارتتارى

جالپى العاندا، مۇنداي ءتىزىم نارىقتاعى ينۆەستورلاردىڭ كەڭ توبىنىڭ جالپى پىكىرىمەن ايقىندالادى جانە كىرۋ ءۇشىن قاتاڭ ولشەمشارتپەن شەكتەلمەيدى. كوگىلدىر فيشكالاردىڭ مارتەبەسى ەڭ الدىمەن ءار نارىق ءۇشىن جەكە ايقىندالادى جانە شاعىن نارىقتاعى ولاردىڭ وكىلدەرى ساۋدا-ساتتىقتىڭ كاپيتالداندىرۋى بويىنشا دا، سونداي-اق كولەمى بويىنشا دا ءىرى نارىقتا ساۋدالاناتىن وكىلدەردەن تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەدى. اقش-تا كوگىلدىر فيشكالارعا Microsoft, Apple, Coca-Cola, Nvidia, Amazon, Exxon Mobile, JP Morgan, Johnson & Johnson جانە ت.ب. قاعازدار جاتادى.

جەرگىلىكتى نارىقتا رەسمي انالوگ بار، بۇل – KASE يندەكسى نەمەسە 10 اكتسيادان تۇراتىن قازاقستان قور بيرجاسىنىڭ وكىلدىك ءتىزىمى.

ەتالوندى كوگىلدىر فيشكالار

KASE يندەكسىندە بارلىق 10 قاعازدىڭ زاڭ جۇزىندە نارىقتا ءبىرىنشى ەشەلون بولىپ تابىلاتىنىنا جانە كوگىلدىر فيشكا دەگەن مارتەبەگە ۇمىتكەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە قاراماستان، ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز بويىنشا، ولاردىڭ اراسىندا ەتالوندى وكىلدەر دەپ يندەكستە سالماقتىڭ 14%-ىنان استام ۇلەسى بار وكىلدەردى ساناۋعا بولادى. اكتسيالاردىڭ ۇلەسى قاعاز باعالارىنىڭ ءوسۋى مەن تومەندەۋى شاماسىنا قاراي وزگەرۋى مۇمكىن ەكەنىنە قاراماستان، قاعازداردىڭ ءتىزىمى كوبىنە وزگەرىسسىز قالادى. ولارعا قازمۇنايگازدى (14,7%), حالىق بانكتى (15,8%), Kaspi-ءدى (16,5%) جانە قازاتومونەركاسىپتى (14,1%) جاتقىزۋعا بولادى.

ودان ءارى ءبىز جوعارىدا اتالعان قاعازداردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن قارايمىز، بۇل ەرەكشەلىكتەر قاعازداردىڭ كوگىلدىر فيشكالارعا تيەسىلى ەكەنىنە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ورىندار مىناداي ساناتتار بويىنشا بولىنەدى:

• بەس جىل قاتارىنان تۇراقتى ءوسۋ.
• كومپانيانىڭ نارىقتىق كاپيتالداندىرۋى جوعارى ۇلكەن ەكونوميكالىق قۋاتتىلىعى ء(تىپتى مونوپولياعا دەيىن).
• اكتسيالاردىڭ جوعارى وتىمدىلىگى مەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ كولەمدەرى.
• ءوز قىزمەت سالاسىنداعى كوشباسشىلىق ورىندارى.

4-ورىن - قازاتومونەركاسىپ. ۋران وندىرۋدە تەك جەرگىلىكتى عانا ەمەس، سونداي-اق الەم بويىنشا كوشباسشى بولىپ تابىلادى، بۇل اتالعان ونەركاسىپتى الەمنىڭ يادرولىق ەنەرگەتيكاعا دەگەن سۇرانىسىنىڭ قايتا كۇشەيۋى كەزەڭىندە مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق اكتيۆىنە اينالدىرادى. ەگەر كومپانيا ءوندىرىستىڭ الدەبىر سەبەپتەرگە بايلانىستى ازايعانى تۋرالى حابارلاعان جاعدايدا، قازاتومونەركاسىپتىڭ نەگىزگى ءمانى ۋراننىڭ باعا بەلگىلەنىمدەرىنە قاتتى ىقپال ەتۋى ەسەبىنەن بايقالادى. 1-توقساندا KZAP قاعازدارىنىڭ ساۋدا-ساتتىعىنىڭ كولەمى 3 ملرد تەڭگەنى قۇرادى، يندەكس قاعازدارىنىڭ اراسىندا ول 7-ورىندى يەلەنەدى. سالاداعى كوشباسشىلىق ورىندار، بىراق ساۋدا-ساتتىقتىڭ كولەمدەرى سالىستىرمالى تۇردە ۇلكەن ەمەس بولعاندىقتان، اكتسيالار ءبىزدىڭ رەيتينگتە 4-ورىنعا جايعاستى.

2-3-ورىن - Kaspi.kz جانە حالىق بانكى. ءۇشىنشى جانە ەكىنشى ورىنعا بانك سەكتورىنىڭ وكىلدەرى – حالىق بانكى مەن Kaspi جايعاستى، ولار ءبىر-بىرىنە ءسال ايىرماشىلىقتارى بار تىكەلەي باسەكەلەس بولىپ تابىلادى. ەگەر Kaspi جەكە تۇلعالارعا باعدارلانسا، وندا حالىق بانكى كوبىنە زاڭدى تۇلعالارعا باعدارلانعان. Kaspi نارىقتىق كاپيتالداندىرۋ بويىنشا وزىپ تۇر، نارىق ونى حالىق بانكىنە قاراعانداعا 4,3 ەسەگە قىمبات باعالايدى. ەكىنشى جاعىنان Kaspi 1-توقسانداعى ساۋدا-ساتتىق كولەمدەرىندە 2,3 ەسەگە ارتتا قالىپ وتىر. حالىق بانكى ديۆيدەندتەردى جىلىنا ءبىر رەت تولەيدى، بىراق ديۆيدەندتى كىرىستىلىگى ءجيى تولەپ وتىراتىن (توقسان سايىن) Kaspi-دەن اسىپ تۇسەدى. جالپى العاندا، قاعازداردىڭ ءپروفيلى ۇقساس كەلەدى، ارقايسىسىنىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ الدىندا ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بار، سول ءۇشىن دە ءبىز ولاردى ساناتتار كۇشى جاعىنان تەڭ دەپ انىقتادىق.

1-ورىن - قازمۇنايگاز. كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيا، قازاقستاننىڭ مۇنايگاز سالاسىنىڭ «ءىنجۋى» جانە وسى نارىقتاعى نەگىزگى ويىنشى، ول سەنىمدىلىك ولشەمشارتتارىنا جانە نارىق مونوپولياسىنا سايكەس كەلەدى. بۇل رەتتە قمگ نارىقتا نەعۇرلىم ءوتىمدى باعالى قاعاز بولىپ تابىلادى، سەبەبى 1-توقسانداعى ساۋدا-ساتتىقتىڭ كولەمى 8,08 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. ودان كوبىرەك تەك Air Astana كومپانياسىندا (8,5 ملرد تەڭگە) بولىپ وتىر، الايدا بۇل جەردە اقپان ايىندا وتكەن ءىرو-عا تۇزەتۋلەر جاساعان ءجون، بۇل قاعازدار ساۋدا-ساتتىعىنىڭ كورسەتكىشتەرىن العاشقى ۋاقىتتا ايتارلىقتاي ارتتىرادى. كاپيتالداندىرۋ دەڭگەيى جاعىنان قازمۇنايگاز كومپانياسى Kaspi-دەن ارتتا قالىپ وتىر (قمگ-داعى 17,7 ملرد اقش دوللارىنا قاراعاندا Kaspi-دە 22,4 ملرد اقش دوللارى). كومپانيا ديۆيدەندتەردى جىلىنا ءبىر رەت تولەيدى، سوڭعى تولەمى 491,71 تەڭگەنى قۇرادى، بيىلعى جىلى اكتسيونەرلەر ءبىر اكتسياعا كەمىندە 620 تەڭگەنى ماقۇلداۋى مۇمكىن. ءىرو وتكىزىلگەن ساتتەن باستاپ قاعازدار وسۋدە جانە باعاسى جاعىنان 50%-دان كوبىرەك ءوستى. اعىمداعى ساتتە اكتسيالار وزدەرىنىڭ تاريحي ەڭ جوعارى دەڭگەيلەرىندە ورنالاسقان. بارلىق وسى فاكتوردى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز قازمۇنايگاز-دى KASE يندەكسىندەگى ەتالوندى كوگىلدىر فيشكا دەپ سانايمىز.

وسىلايشا، KASE-ءنىڭ قولدانىستاعى يندەكسىنە ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جۇرگىزە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ ەتالوندى كومپانيالارىنىڭ اكتسيالارى، ياعني كوگىلدىر فيشكالار ەرەكشە اتالدى. ءىرى جانە تابىستى جەرگىلىكتى كومپانيالاردىڭ اكتسيالارى ءوزىنىڭ تۇراقتىلىعىنا بايلانىستى ورنىقتى ينۆەستيتسيالىق پورتفەل قالىپتاستىرۋى مۇمكىن. مۇنداي كومپانيالار نارىقتىڭ تەربەلىستەرىنە از ۇشىرايدى جانە تۇراقتى ءوسۋدى كورسەتۋگە بەيىم، ال داعدارىس كەزىندە ءوز رەسۋرستارىنىڭ ەسەبىنەن قيىندىقتارعا قارسى تۇرا الادى. دەگەنمەن، كوگىلدىر فيشكالاردان كەلىپ تۇسەتىن ايتىرلىقتاي پايدا الۋ ىقتيمالدىعى ۇزاق ۋاقىتقا ينۆەستيتسيالاۋ كەزىندە ۇلعايادى.

اڭسار ابۋەۆ،

Freedom Finance Global كومپانياسىنىڭ تالداۋشىسى

Abai.kz