ىشكى ساياساتىن قايدام، سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋدە جاڭا قازاقستان شىن مانىندە جاڭا، بۇرىن-سوڭدى بولا قويماعان جاڭالىقتارعا جول اشىپ جاتقان سىڭايلى.

ارينە، قىتاي مەن رەسەي سەكىلدى ەكى الپاۋىت كورشىنىڭ ىقپالىنان شىعا قويمادىق (تاياۋ ارادا ونىڭ مۇمكىندىگى دە بولا قويماس), الايدا كەزىندە نازارباەۆ جاريالاپ، تولىققاندى جۇزەگە اسىرا الماي كەتكەن كوپۆەكتورلىق ديپلوماتيادا اۋىز تولتىرىپ ايتا الاتىن باستامالار بوي كورسەتە باستاعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

سونىڭ ءبىر كورىنىسى – پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ سينگاپۋرعا جاساعان رەسمي ساپارى.

ءوز باسىم بۇل ساپاردىڭ ءتورت ەرەكشەلىگىن اتار ەدىم.

بىرىنشىدەن، الەم ارحيتەكتۋراسى تۇبەگەيلى قايتا قارالىپ، حالىقارالىق قاتىناستار تەكتونيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتىڭ ءداستۇرلى ورتالىقتارىنىڭ ىقپالى مەن اراسالماعى  سان قۇبىلىپ جاتقان قازىرگى كەزەڭدە قازاقستان وڭتۇستىك-شىعىس ازيانى قايتا اشقانداي، ونىڭ الاۋەتى مەن مۇمكىندىكتەرىن جاڭاشا ۇعىنا باستاعانداي.

شىنىمەن دە كۇنى كەشە الەمدىك ساياساتتىڭ پەريفەرياسى سانالىپ كەلگەن وسى ايماقتىڭ داۋسى وزدەرىمەن قاتارلاس ەلدەردەن گورى قاتتىراق شىعا باستادى. وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اسسوتسياتسياسى (وشاما) الەمدە بەدەلدى كۇشكە اينالعانى تاعى بار. ەڭ باستىسى – وشاما ەلدەرى ەكونوميكالىق بايگەدە وزا شاۋىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە قول جەتكىزگەن ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشتەرى كوز قىزىعارلىقتاي كوپ-كورىم.

سولاردىڭ كوشباسىلارىنىڭ ءبىرى، ءسوزسىز، سينگاپۋر.

ەكىنشىدەن، ساپار بارىسىندا وقىعان 46-شى سينگاپۋر لەكتسياسىندا پرەزيدەنت سينگاپۋردىڭ نەگىزىن قالاۋشى لي كۋان ءيۋدىڭ كورەگەن كوشباسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن ەلدەگى ايگىلى ەكونوميكالىق وزگەرىستەر، شىن مانىندە، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋدىڭ جانە ەكونوميكالىق وسىمگە قول جەتكىزۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىنە اينالعانىن ايتا كەلىپ، ءوزى قولعا الىپ جاتقان «ادىلەتتى قازاقستان» يدەياسى سينگاپۋر پرەمەر-مينيستر لوۋرەنس ۆونگ مۇرىندىق بولىپ وتىرعان «العا، سينگاپۋر!» باعدارلاماسىمەن ۇقساس ءارى ساباقتاس ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.

سينگاپۋردىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋىنىڭ نەگىزگى ۇستىندارى بارشاعا ايان. قىسقاشا ايتساق، ولار – ينۆەستيتسيا تارتۋ، جەمقورلىقپەن كۇرەس، زاڭداردىڭ قاتالدىعى ءارى ولاردىڭ ءسوزسىز ورىندالۋى، تۇراقتى ساياسي جۇيە الدىڭعى قاتارلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى.

ارينە، جاڭا قازاقستاندا دا وسى باعىتتار باسىمدىق رەتىندە جاريالانىپ وتىر. وكىنىشكە وراي، باستامانىڭ ءبارى بىردەي باياندى بوپ جاتقان جوق. ىركىلىستەر، سونىڭ ىشىندە ەسكىنى اڭساۋشى ءارى بيلىكتىڭ كەز كەلگەن باستاماسىنا جانى قاس كەرتارتپا كۇشتەردىڭ قارسىلىعى بارشىلىق. «كوش جۇرە تۇزەلەر» دەيمىز وسىندايدا.

ۇشىنشىدەن، سىرتقى ساياسات زاڭى سولاي: كەز كەلگەن ۋاعدالاستىقتىڭ ارتىندا نە تازا ەكونوميكالىق مۇددەنىڭ نە گەوساياسي قىزىعۋشىلىقتىڭ قۇلاعى قالقيىپ تۇراتىنى بەلگىلى. تەگىن ىرىمشىك تەك قاقپاندا بولادى ەمەس پە؟

وشاما ەلدەرى، سونىڭ ىشىندە ءسوز بولىپ وتىرعان سينگاپۋر بىزگە ءوزىنىڭ گەوساياسي امبيتسياسىن تاڭا قويمايدى. جەرىمىزگە دە كوز الارتپايدى، ويتكەنى قىتاي مەن رەسەي سەكىلدى بىزبەن ورتاق شەكاراسى جوق. ونداي ارىپتەستەن اينالمايسىڭ با؟!

تورتىنشىدەن، سينگاپۋر دا، اياققا تۇرىپ كەلە جاتقان وشاما ەلدەرىنىڭ دە قازاقستانعا، قالا بەردى، ءبىزدىڭ ورتالىق ازيا ايماعىنا قاتىستى ءوز دەگەندەرى مەن دىتتىگەندەرى دە جوق ەمەس. بۇل فاكتوردى ءبىز وڭتايلى ءارى ءوز پايدامىزدى كوزدەپ، پايدالانۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. ماسەلەن، سينگاپۋردىڭ اشىق تا جەمقورلىقتان ادا ينۆەستيتسيالارى مەن وزىق تەحنولوگيالارىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟! سينگاپۋر پرەمەر-ءمينيسترى لوۋرەنس ۆونگتىڭ قازاقستانعا ءوز ەلىن وشاما ۇيىمىنا «گەيت» رەتىندە ۇسىنۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتىپ، كوپ نارسەگە جول اشسا كەرەك.

ءسوزدىڭ شىنى بولۋى ءۇشىن ساپار بارىسىندا ورىن العان «اتتەگەن-ايلاردى» دا اتاماساق بولماس.

بىرىنشىدەن، ەكى جاق قول قويعان قۇجاتتار نەگىزىنەن مەموراندۋمدار، ياعني ناقتى قارجى كولەمى نە مەرزىم تايعا تاڭبا باسقانداي انىقتالعان كەلىسىم-شارتتار ەمەس، بەلگىلى ءبىر سالاداعى ىنتىماقتاستىققا دەگەن نيەت ءبىلدىرۋ عانا. بۇل دەگەنىڭىز ساپار ءجوندى ازىرلەنبەگەن، ءبىر قايناۋى ىشىندە بولدى دەگەن ءسوز.

ەكىنشىدەن، بۇل جولى دا ءبىزدىڭ باستى «كوزىرىمىز» مۇناي بوپ شىقتى. وعان قوسا، ءبىز سينگاپۋرعا مەتالل، مىس، فەرروقوسپالار، ۋران، وڭدەلمەگەن (!) مىرىش پەن الليۋميني، تابيعي گاز ەكسپورتتايدى ەكەنبىز. قازبا بايلىعى بولماسا، قازاقستانعا ەشكىم قۇدا تۇسپەيتىن ەسكى قازاقستاننىڭ ءۇردىسى ءالى دە جالعاسۋدا. ول جاعى وتە-موتە وكىنىشتى-اق.

ءتۇيىن: تاقىرىپتان اسىڭقىراپ كەتىپ، توقاەۆتىڭ ساپار بارىسىندا ايتقان مىنا ءسوزىن كەلتىرگىم كەلەدى: «قازاقستاننىڭ زاڭدى قۇقىقتارى مەن ماقساتىن قورعاۋ ىسىندە تارتىنىپ قالمايمىز، ەلىمىزدىڭ باستى مۇددەسىن قۇربان ەتۋگە ەشقاشان جول بەرمەيمىز. كەيدە ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىزعا كۇمانمەن قارايدى، بەيتاراپتىعىمىز ءۇشىن سىنايدى. بىراق مۇنى ءوز كوزقاراسى، سەنىمى جوق دەپ قابىلداماعان ءجون. كەرىسىنشە، ونى قاقتىعىس پەن ماجبۇرلىكتىڭ ورنىنا سانالى تۇردە ديپلوماتيا مەن ديالوگتى تاڭداۋ دەپ تۇسىنگەن ابزال. بۇل تاڭداۋ – تەرريتوريالىق داۋلاردان باستاپ يدەولوگيالىق قاقتىعىستارعا دەيىنگى ءتۇرلى قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋگە سەپتىگىمىزدى تيگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ءبىزدىڭ مىقتى قىرىمىز».

بۇل تەزيستى ءوز باسىم «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا» دەگەن استارى بار وسى ءسوز ءبىزدىڭ جەرىمىزگە كوز الارتقاندارعا دا، بيلىكتى «ماسكەۋ مەن پەكيننىڭ ايتقانىنان شىعا الماي ءجۇر» دەپ سىناپ جۇرگەن ءوز ىشىمىزدەگى اسىرە پاتريوتتارعا دا قاراتىپ ايتىلعان ءسوز بولار دەپ قابىلدادىم.

تەك وسىنداي سوزدەر ناقتى ىستەرگە ۇلاسا بەرگەي.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz