باھادۇرلەر قورىمى – استانا تاريحىنىڭ تامىرى
ۇلت تاريحىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تۋ ۇستاۋشى كوسەمى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ەرەن ەرلىكتەرى زامانا كەڭىستىگىندە قۇس جولىنداي سايراپ جاتىر.
حان كەنە جاساعىنىڭ قۇرامىندا اتاق-ابىرويى اسقاق ءۇش ءجۇزدىڭ ايبالتاداي جارقىلداعان ارىستان تۋعان باتىرلارى بولعان. ولار: شۇبىرتپالى اقجولتاي اعىباي باتىر، سۇيىندىك جانايدار باتىر، قىپشاق دۋلاتۇلى يمان باتىر (امانگەلدى باتىردىڭ اتاسى), تابىن تىلەنشىۇلى جولامان باتىر ء(ارى بي), دۋلات بۇعىباي، جاۋكە، سۇرانشى، بايسەيىت باتىرلار، اتىعاي اڭعال باتىر، قىپشاق باسىعارا باتىر، ارعىن جەكە باتىر (بەكماحانوۆ ە. كازاحستان ۆ 20-40 گ. ءحىح ۆەكا. ت. 2. پاۆلودار، 2005. س. 199).
1838 جىلدىڭ 7 تامىزى. قازاق جەرىنىڭ كىندىگىنە ورنالاسقان اقمولا ءۇشىن كەنەسارى ساربازدارى اقمولالىق باسىعارا باتىر، يمان باتىر، اعىباي باتىر، ناۋرىزباي باتىر تاڭنىڭ اتىسىنان باستاپ قاس قارايعانشا جانقيارلىقپەن شايقاستى. بەكىنىس الاپات وتقا وراندى. كەنەسارىنىڭ ءبىر وتريادىن باسقارعان باسىعارا باتىر قالاعا ورشەلەنە ۇمتىلىپ ەندى. باسىعارا باتىر مەرت بولدى. حان كەنە العان باعىتتان قايتپاۋعا جانە باتىردىڭ ءمايىتىن قالدىرماۋعا جارلىق بەردى. حان جارلىعىنان جىگەرلەنگەن اعىباي، يمان، ناۋرىزباي باتىرلار باستاعان وتريادتار دۇشپان شەبىنە باسىپ كىردى. ۇرىس كەڭ قانات جايدى. قاراڭعى تۇسكەنشە باسەڭسىمەدى. ءتۇن ىشىندە اسكەري ستارشينا كاربىشەۆ پەن اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا ازعانتاي وتريادتارىمەن قاشىپ شىقتى (بۇل دا سوندا. 253-ب.)
ۇلت تاريحىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تۋ ۇستاۋشى كوسەمى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ ەرەن ەرلىكتەرى زامانا كەڭىستىگىندە قۇس جولىنداي سايراپ جاتىر.
حان كەنە جاساعىنىڭ قۇرامىندا اتاق-ابىرويى اسقاق ءۇش ءجۇزدىڭ ايبالتاداي جارقىلداعان ارىستان تۋعان باتىرلارى بولعان. ولار: شۇبىرتپالى اقجولتاي اعىباي باتىر، سۇيىندىك جانايدار باتىر، قىپشاق دۋلاتۇلى يمان باتىر (امانگەلدى باتىردىڭ اتاسى), تابىن تىلەنشىۇلى جولامان باتىر ء(ارى بي), دۋلات بۇعىباي، جاۋكە، سۇرانشى، بايسەيىت باتىرلار، اتىعاي اڭعال باتىر، قىپشاق باسىعارا باتىر، ارعىن جەكە باتىر (بەكماحانوۆ ە. كازاحستان ۆ 20-40 گ. ءحىح ۆەكا. ت. 2. پاۆلودار، 2005. س. 199).
1838 جىلدىڭ 7 تامىزى. قازاق جەرىنىڭ كىندىگىنە ورنالاسقان اقمولا ءۇشىن كەنەسارى ساربازدارى اقمولالىق باسىعارا باتىر، يمان باتىر، اعىباي باتىر، ناۋرىزباي باتىر تاڭنىڭ اتىسىنان باستاپ قاس قارايعانشا جانقيارلىقپەن شايقاستى. بەكىنىس الاپات وتقا وراندى. كەنەسارىنىڭ ءبىر وتريادىن باسقارعان باسىعارا باتىر قالاعا ورشەلەنە ۇمتىلىپ ەندى. باسىعارا باتىر مەرت بولدى. حان كەنە العان باعىتتان قايتپاۋعا جانە باتىردىڭ ءمايىتىن قالدىرماۋعا جارلىق بەردى. حان جارلىعىنان جىگەرلەنگەن اعىباي، يمان، ناۋرىزباي باتىرلار باستاعان وتريادتار دۇشپان شەبىنە باسىپ كىردى. ۇرىس كەڭ قانات جايدى. قاراڭعى تۇسكەنشە باسەڭسىمەدى. ءتۇن ىشىندە اسكەري ستارشينا كاربىشەۆ پەن اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا ازعانتاي وتريادتارىمەن قاشىپ شىقتى (بۇل دا سوندا. 253-ب.)
وسى ءبىر كۇنگى قاندى وقيعانى شەجىرەشى ءماشھۇر ءجۇسىپ بىلايشا اڭگىمەلەيدى: «قاراوتكەلگە ءورت سالامىن! – دەپ قاماعاندا، قوڭىرقۇلجا قارسى تۇرىپ، ۇرىس-سوعىس قىلعان. اقتاۋ، ورتاۋدا كەنەسارى مەن قوڭىرقۇلجا تاعى دا قارسىلاسىپ سوعىسقان. قاراوتكەلدى قاماعاندا، كەنەسارى كۇلدىرماماي دەگەن مىلتىعىمەن تايتوبەنىڭ باسىندا تۇرىپ، ورىستىڭ قاراۋىلشىسى بالاسايكەسىن اتىپ، مۇرتتاي ۇشىرعان ەكەن. تاما تاناش باتىر ءبىر شاپاندى مايعا بۇلعاپ-بۇلعاپ، ءبىر شەتىن وتقا جاندىرىپ تاستاي بەرگەن ەكەن. باسقا شاپقان باتىرلاردان وققا ۇشقان قىپشاق باسىعارا باتىر قان مايداندا قالا بەرگەن ەكەن. تاما باسىعارامەن قۇشاقتاسقان دوس ەكەن:
ولسەم، ولەيىن، باسىعارامەن سۇيەگىم ءبىر جەردە قالسىن! – دەپ، قايتا شاۋىپ بارىپ، باسىعارانىڭ سۇيەگىن الدىنا الىپ وڭگەرىپ كەلگەندە، كەنەسارى حان ايتقان ەكەن:
- دوس بولساڭ، تاما تاناشپەن دوس بول! – دەپ.
اقمولا قالاسىن كەلىمسەكتەردەن قورعاۋدا كورسەتكەن كەرەمەت ەرلىگى ءۇشىن حان كەنە ءوزىنىڭ وعىلاندارىنا مىنانداي سيپاتتاما بەرگەن ەكەن: «باسىعارا باتىرلىقتىڭ بىرەگەي تۇيعىنى ەكەن، ەشقانداي ۇرەيدى بىلمەيدى; نىسانبايداي توكپە اقىندى كورگەم جوق، نەشەمە كۇندەر تولاسسىز جىرلاعاندا، بىردە-ءبىر ءسوزدى ەكىنشى قايتالامايدى».
كەنەسارى باستاعان داۋىلپاز باھادۇرلەردىڭ اقمولا ءۇشىن ءبىر كۇنگى سوعىسىنىڭ ءدۇبىرى – مىڭجىلدىقتاردىڭ ەنشىسى، ۇلت تاريحىنىڭ التىن پاراعى، رۋح ساباعى.
وسىعان دەيىن جەرگىلىكتى حالىق تا، استانانىڭ كوكىرەگى وياۋ جاڭا تۇرعىندارى دا «اقمولانى جاۋدان العان، عاسىرلاردان كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىك مۇراتىنىڭ التىن ارقاۋىن جالعاعان حان كەنە ساربازدارىنىڭ قورىمى قايدا؟» دەپ سۇراۋشى ەدى. بۇل سۇراۋعا بۇگىنگى ولكەتانۋشىلار توسىلعانىمەن، كونەكوز قاريالار «قايدا دەيتىندەرىڭ بار ما؟ شايقاس وتكەن جەردىڭ تۇسىندا دا...» دەپ تۇسپالداۋشى ەدى.
قۇدايدىڭ كەرەمەتى دەمەسكە لاجىڭىز جوق، قىزىل يمپەريانىڭ وكتەمدىگى مەن بەيىتتەردى تەگىستەگەن بۋلدوزەرىنەن امان قالعان ءبىر ءسۇپىتاس (ارنايى زيرات تاسى) تاياۋدا اڭىزعا اينالعان ەجەلگى مۇسىلمان قورىمىنان تابىلدى. سودان بەرى استانا جۇرتى بۇل بەيىتتى «باھادۇرلەر قورىمى» دەپ اتاپ كەتتى. «قارا جەر قارتايمايدى، حالىق قارتايمايدى» دەگەن وسى دا.
استانا شاھارىنىڭ ىشىندەگى باھادۇرلەر قورىمىندا ءانشى-اقىندار، سال-سەرىلەر، كومپوزيتورلار دا ماڭگىلىك مەكەنىن تاپقان. ۇيتكەنى، وسى قالادا عۇمىر كەشكەن اتاقتى ونەرپازدار باباق اۋلەتى، عازيز فايزوللاۇلى، ازدەمباي سال، يساباي ءانشى، ارقالى ءانشى ساتماعامبەت (1880-1918), شيتەننىڭ ماقاجانى، بالتەكەي، قاپاش، تۇرسىنباي، كارىمجان سەكىلدى ساڭلاقتار ءان كورىگىن قىزدىرعان. بۇلار عازيز ۇيىندە باس قوسادى ەكەن. ماسەلەن، 1915 جىلى اقمولا جارمەڭكەسىندە مول داۋلەت يەسى بولعان قوسشىعۇلدىڭ بالالارى گرامموفونعا ءان جازادى ەكەن جانە كىمدە-كىم جاقسى ءان شىرقاپ جازدىرسا، ولارعا لايىقتى قاراجات ۇسىناتىن بولعان.
ءبىرجان سال، اقان سەرىلەردىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ولاردىڭ ء«لايلىم شىراق»، «قۇلاگەر»، «كوكجەندەت»، «التىباسار»، «اداسقاق» اندەرىن ءوز اۋزىنان ەستىپ، تامىلجىتا ورىنداعان باباق 1855 جىلى تۋىپ، 1928 جىلى وسى باتىر بابالار قابىرستانىنا قويىلعان. قۇلتۋما، جاياۋ مۇسا، ءبىرجان، اقان اندەرىن اسقان شەبەرلىكپەن جەتكىزۋشى، 1936 جىلى ماسكەۋدەگى قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ دەكاداسىنا قاتىسقان قوسىمجان سۇيەگى دە (1891-1954) وسى بەيىتتە. بۇل زيراتتا بالۋان شولاقتىڭ عالياسىنىڭ ەسكەرتكىش تاسى دا تۇر. اقمولالىق اكەلى-بالالى كوپەس ءۋالي جانە عالياكپار حالفين اۋلەتىنەن تاراعان ءۇرىم-بۇتاقتارىن، ءزاۋزات-جۇراعاتتارىن قوسىڭىز. الاش ارىستانى حايرەتدين بولعانباي قۋعىندالعان جىلداردا پاناسىز قالىپ شەتىنەگەن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بوبەكتەرى، اعا سۇلتان ىبىراي جايىقباەۆ سىندى كوپتەگەن جاقسى-جايساڭدار وسى قورىمعا جەرلەنگەنىن ۇرپاقتارى تەبىرەنىپ ەسكە الادى.
1928-1932 جىلداردا ەل ارداقتىلارى قۋعىنعا ۇشىراپ، ءدام-تۇزى تاۋسىلعاندار دا، اشتىقتان شىبىنداي قىرىلعان قازاقتار وسىندا. سونىڭ ءبىرى – جولىمبەت باتىردىڭ تۇقىمىنان شىققان سىلەتىلىك مالعوزى (مالتاي) 1931 جىلى 70 جاسىندا كىسەندەلىپ، 2 ايدان سوڭ وسى جەردەن توپىراق بۇيىرعان.
كورنەكتى ءدىنتانۋشى س.عىلمانيدىڭ قۇندى دەرەگىنە سۇيەنگەن ولكەتانۋشى مەيرام سارسەتۇلى «500 بىلىكتى مولدا دايارلاعان ايگىلى اقتاماق قالپەنىڭ 37 جاسىندا وبادان قايتىپ، اقمولا مۇسىلماندارى زيراتىنا قويىلعانىن» ايتادى (م.س.بوكەش. ساكەن قالپە داۋىرىنەن بۇگىنگە شەيىن. استانا، 2013. قولجازبانىڭ 20-بەتى).
1933 جىلى ماسكەۋدە قۇپيا جاعدايدا ولتىرىلگەن الاش ارىسى، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى سۇيەگىنىڭ كۇلى كۇنى كەشە ەلگە اكەلىنىپ، وسى تاريحي قورىمعا قويىلۋىنىڭ دا تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىمەن ساباقتاستىعى بار دەپ ەسەپتەيمىز. 20-جىلدارى گولوششەكيندىك ساياساتقا قارسى تۇرعان سماعۇلدىڭ ساياسي ءجون-جوبالارى جۇزەگە اسقاندا، حالىق مۇنشاما قىناداي قىرىلماس ەدى...
س.سادۋاقاسۇلى قۇلپىتاسىنداعى «ارتىمىزعا – انىق كوڭىلمەن، الدىمىزعا اشىق كوزبەن قارايىق!» دەگەن قايراتكەردىڭ ءوز ءسوزى ەل تاريحى مەن استانا تاريحىنىڭ تەرەڭ قاتپارلارىن پاراساتپەن زەردەلەۋدى نۇسقاعانداي.
استانا قالاسى مادەنيەت باسقارماسى باسشىسىنىڭ كەڭەسشىسى كاميلا قوقىموۆا بىلاي دەپ دەرەك بەرەدى: «بۇل قورىمعا 10 مىڭ ادام جەرلەنگەن، سونىڭ 400-گە جۋىعىنىڭ اتى-ءجونى انىقتالعان. وكىنىشكە قاراي، مۇجىلگەن، سىنعان، جازۋلارى وشكەن كۇيىندە بۇگىنگى كۇنگە تەك 2169 قۇلپىتاس جەتىپ وتىر.
بۇل قورىمدا ەل اۋزىنداعى تاۋكە حاننىڭ ۇرپاقتارى بەلگىبايۇلى تاۋكە قاجى (1861-1957), دوسقوجاۇلى كۇشىك قاجى (1810-1894), قۇدايمەندين قوڭىرقۇلجادان كەيىن اقمولانىڭ اعا سۇلتانى جايىقبايدىڭ ىبىرايىنىڭ بالاسى، اتاقتى دارىگەر جايىقباەۆ ءداندۋ راحىمجانۇلى (1903-1956), جاناسبايۇلى ءسۇيىرباي قاجى (1878-1953), ەسىم حاننىڭ ۇرپاعى - بەگالى قوڭىرقۇلجا بولىستىڭ ۇلى مەيرام، بۇحار، قازان قالالارىنان كەلگەن بەلگىلى مۇسىلمان قايراتكەرلەرى ناگيمبەك-وگلى ابدۋلدجاببار (1870-1909), ناجمۋددين ومار (1910-...), نىگمەتجان وگلى مۋحامماد ومار، فازلاللاح ۇلى ابدال-باري (1866-1920), حۋسەين وگلى ابدۋلحاليك (1843-1910), يامۋل ۋالي-دين مۋحاممەد حۋسنۋددين (1860-1913), وسپان ماۋسىمباي ۇلى (188...-1945), وسپان ءابدىراحمانۇلى (1894-1945), ماقىش دوسقاجاۇلى (1904-1962), ساكەن سەيفۋلليننىڭ ارىپتەستەرى جاقيا اينابەكۇلى، ابدۋللا باتىربەكوۆ جانە باسقالار جەرلەنگەن» («استانا اقشامى» گازەتى، 22.10.2013).
توقەتەرى، «باھادۇرلەر قورىمى» – استانا تاريحىنىڭ تامىرى، ەلەۋلى ءبىر پاراعى. سەبەبى، قۇلپىتاستاعى جازۋلار قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن ەرلىك-قاھارماندىق ءداۋىردىڭ تەرەڭ سىرىن شەرتەرى ءسوزسىز.
سەرىك نەگيموۆ،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
Abai.kz
