دۇنيە «سوزدەن» باستالاتىنى كوپكە ءمالىم. ادەبيەت اۋەلگى ماعىناسىندا «اسىل ءسوز»، «ءسوز ونەرى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن.

اراب ادەبيەتىنىڭ ورتا عاسىرداعى كلاسسيكالىق شىعارماسى «مىڭ ءبىر تۇندە» ايەلدەر قاۋىمىن جازىقسىز جازالاعان ومىرگە نازالى، ادام بالاسىنا سەنە المايتىن قاھارلى شاھريات پاتشانى رايىنان قايتاراتىن شاھريزادانىڭ مىڭ ءبىر ءتۇن بويى ايتقان قىزىقتى اڭگىمەلەرى ەمەس پە-ەدى؟..

اڭگىمە – كوركەم ادەبيەتىڭ تۋىندىسى. ادەبيەتتىڭ قۇرالى – ءتىل. ءتىل ءومىردى ءسوز ارقىلى بەينەلەيدى. ءومىردى قۇلاققا ەستىرتەتىن، كوزگە ەلەستەتەتىن ءسوز. سەبەبى، كوركەم سوزدەگى جىلۋ جۇرەككە جەتەدى. جۇرەكتە جىلى وي بولسا، اۋىزدان ءتاتتى ءسوز شىعادى.

ءسوز ونەرى تاريحتان بەرگى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ادام بالاسىن ءبىر عاجايىپ سيقىرلى ويلارعا وتارلاتاتىن جاسامپازدىق قارۋى، ءسوز بەلگىلى ءبىر اتاۋعا بەرىلگەن ۇعىم. ءسوز ارقىلى ويلاعان ويىن، ماقساتىن وزگەلەرگە جەتكىزە الادى، ءارى ءوزى بىلمەگەن زاتتاردى ءسوز ارقىلى تانيدى، ۇعادى. ادامزاتتىڭ ءتىل ءۇردىسى، تاريحى جانە عىلىمي سيپاتتامالارىمەن عانا ءوز بوياۋىن ايگىلەيدى. ءاربىر ۇعىمنىڭ ادام ساناسىندا قالىپتاسىپ، ونىڭ ەندىگى ءبىر اتاۋمەن بەينەلەنۋى ءتىل عىلىمىنىڭ ەتيمولوگيا ء(سوز توركىنىن زەرتتەپ، ايقىنداۋشى) ساياسىنا سايادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا ءاربىر اتاۋدىڭ ءوز شەجىرەسى بولۋمەن بىرگە ماعىنالىق ايماعى بولادى. ماعانالىق ايماقتىڭ ۇلعايۋى، تاراۋى نەمەسە وزگەرۋى سول ۇلتتىڭ تىرشىلىك تىنىسىمەن تىعىز بايلانىستى بولادى.

قازاق تىلىندەگى سوزدەردىڭ ءمانى تەرەڭ فيلوسوفيالىق تولعامى كۇشتى، ءومىردى مولىنان قامتىعان باي مازمۇندى بولىپ كەلەدى. ۇرپاعىمىز قاتەلەسپەي، جاڭىلماي ءار ءسوزدى ءوز ماعىناسىندا قولدانسىن دەسەك ءوزىمىز بارلىق ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنە زەر سالىپ، قولدانۋ اياسىن ءبىلىپ جۇرگەنىمىز ابزال.

حالقىمىزدا «بىلگەنىڭ ءبىر توعىز، بىلمەگەنىڭ توقسان توعىز» دەگەن ماتەل بار. ءبىز وسى مەتەلدى «ءسوز» تۇرعىسىنان قاراساق تومەندەگى «توعىز» ءسوزدىڭ قولدانۋ اياسىمەن قۇرامىندا توعىز سان ەسىمى بار توقسان توعىز سوزبەن، ءسوز تىركەستەرىنىڭ قولدانىسىن كوپپەن ورتاقتاسۋدى ءجون كوردىك.

«اۋا»، «نان»، «قازاق»، «اتا»، «اپا»، «انا»، «ەنە»، «اعا»، «ءىنى» وسى توعىز ءسوزدى قالاي وقىساڭ دا ءمانىن جويمايدى. «اۋا» مەن «نان» تىرلىكتىڭ تىرەگى بولسا، «قازاق» ءسوزى ۇلتتىڭ اتاۋى، ال «اتا»، «اپا»، «انا»، «ەنە»، «اعا»، «ءىنى» قانداستىق، تۋىستىق بايلانىستى، قارىم-قاتىناستى بىلدىرەتىن اتاۋ بولىپ، ويدى ايقىن بەينەلەپ، داۋىستى دىبىستىڭ ءرولىن ايقىندايدى. تىلىمىزدە قالاي وقىسا ءمانىن جويمايتىن باسقا دا سوزدەر بولۋى مۇمكىن، ءبىز مۇنى تەك مىسال رەتىندە الىپ وتىرمىز.

«ءتىل قارۋى – ءسوز، ءسوز قارۋى – وي» دەگەندەي، تىلىمىزدە قولدانىسقا ءتۇسىپ، ويدا جۇرگەن «توعىز» سان ەسىم قاتىسقان سوزدەرمەن سوزتىركەستەرىن وقىپ كورەيىك:

«توعىز جولدىڭ تورابى»، «توعىز تاراۋ»، «توعىز توعاناق»، «توعىز قۇمالاق»، «توعىز تاڭبالى»، «توعىز تانا»، «ۇيرىمەن ءۇش توعىز»، «توعىز ورام»، «توعىز قابات تورقا»، «توعىز پەرنەلى دومبىرا»، «توعىز جەردە توعىز سەكسەن ءبىر»، «ەكى توعىز ون سەگىز»، «توعىز توم اۋدارعان»، «توعىز تون توزدىرعان»، «توعىز شارباق توقىعان»، «توعىز جىلدىق اعارتۋ»، «توعىز الۋ»، «توعىز بەرۋ»، «توعىز كادە»، «توعىز قالىڭ بەرۋ»، «توعىز تارام جاس اقتى كوزىنەن»، «توعىز قارا ايدادى»، «توعىز اي توعىز كۇن كوتەرۋ»، «توعىز قاتىننىڭ تولعاعى ءبىر كۇندە كەلىپتى»، «توعىز جورالعى»، «توعىز تارماقتى كەلىسىم»، «توعىز دەرجاۆا كەلىسىمى»، «توعىز دەگەنىمىز – توعىز جاۋ»، «توعىز – قايىرسىز»، «توعىز توقال»، «توعىز مىسكىن»، «توعىز تاقىر»، «توعىز توق»، «توعىز دەگەنىمىز – توعىز مۇعجيزا»، «توقتامىستىڭ توعىز باتىرى»، «توعىز داۋىستى دىبىس»، «توعىز ءسوز تابى»، «توعىز جاسىندا قازىبەك بيلىك ايتقان»، «توعىز تورعاي» (رۋ اتى), «توعىز جولبولدى» (رۋ اتى), «توعىز جۇلدىز»، «توعىز ءسوز»، «توعىز وعىز»، «توعىز اي، ون كۇن تولعايدى»، «توعىزىنشى قارا ءسوز»، «جانىبەكتىڭ توعىز ۇلى بولعان». ەرەكشە تاريحقا اتى قالعانى-قاسىم حان، «توعىز دەرەك»، «توعىز تاڭىربەردى» (رۋ اتى), «توعىز اۋىز ءسوز»، «توعىز قيىق كويلەك»، «توعىز يشارا»، «توعىز ولجا»، «توقتى توعىز ايدا تولادى»، «توعىز رەت قايتالاۋ»، «توعىز جوبا»، «تاربيەنىڭ توعىز تىرەگى»، «توعىز جىل وقىعان»، «توعىزىنشى شىرەتتە تۇر»، «توعىز جارناما توعىز توپقا تارادى»، «توعىز ءسوز تىركەسى»، «توعىز جالاۋ»، «ۇيلەنگەلى توعىز جىل بولسادا، توقتىلىق توناۋى جوق»، «توعىز قاباتتى تۇرعىندار تۇراعى»، «توعىز تۇياق»، «توعىز باسپالداق»، «توعىز ارنا»، «توعىز ءۇي»، «توقتار توعىز قويىن جوقتار»، «توعىزىنشى اۋلا»، «توعىز قاراۋىل»، «توعىز توسقاۋىل»، «توعىز تومار»، «توعىز الداياما»، «توعىز سەرى»، «توعىز شۇماق»، «توعىز قۇلاش»، «توعىز قاپ»، «توعىز بۇت»، «توعىز بۋىن»، «توعىز مەتر ماتا»، «توعىز سارجان»، «ەرنازاردىڭ توعىزى»، «ايەل ءبىر اقىلىمەن توعىز ءناپسسىن تيادى»، «توعىز تونا»، «توعىز تال»، «توعىز توقاش»، «توعىز شوعىر»، «توعىز توقىلداق»، «توعىز توقپاق»، «توعىز دوپ»، «توعىز توراڭعى»، «توعىز كول»، «توعىز بۇلاق»، «توعىز بەل»، «توعىز تورى»، «توعىز سوپى»، «توعىز قورا قويدى توعىز سەركە باستايدى». «توعىز توقتى»، «توعىز تۇلپار باپتاعان باپكەر»، «توعىز قاراقشى»، «توعىز تورە»، «توعىز اربا وتىن اكەلدى»، «توعىز شىراق جاندى»، «ون پالەنىڭ توعىزى-تىلدەن»، «بىلگەنىڭ ءبىر توعىز، بىلمەگەنىڭ توقسان توعىز»، «قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان الەم ەلدەرى ىشىندە توعىزىنشى ورىن الادى».

مىنە «توعىز» سان ەسىمىنە بايلانىستى توقسان توعىز نە ودان دا كوپ سوزدەرمەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ بار ەكەنىن ايقىندادىق. ءبىز بۇدان ءار ءبىر ءسوزدىڭ ءوز شەجىرەسى مەن ماعانالىق ايماقتارىنىڭ بارلىعىن ءتۇسىنىپ، جاسالۋ جولدارىمەن بەرەتىن مازمۇنىن يگەردىك.

ءتىل ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس، ويلاۋدىڭ، دۇنيە تانۋدىڭ، رۋحاني مادەنيەتتى جاساۋدىڭ، مورالدىق تاربيە بەرىپ، ۇلتتىق تاربيەنى جيناقتاۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ قۇرالى. جاس ۇرپاقتاردى تاربيەلەۋ، عىلىم-ءبىلىمدى يگەرتۋ ءتىل ارقىلى جۇزەگە اساتىنىن ۇمىتپالىق.

ۇلت بولاشاعى – تىلدە، ءتىلدى كوزىمىزدىڭ قارسىنداي قاستەرلەيىك، ايالايىق اعايىن!

بايبولات مۇراتبەكۇلى

Abai.kz