پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل تىزگىنىن ۇستاعان ساتتەن‑اق قازاقستاندى الەۋمەتتىك مەملەكەتكە اينالدىرۋ جوسپارىن ۇسىنعان ەدى. «الەۋمەتتىك باعدارلى مەملەكەت» ۇعىمىنىڭ مازمۇنى «ازاماتتىق قوعام» تۇسىنىگىمەن ەتەنە بايلانىستى ‑ الەۋمەتتىك مەملەكەتتە   حالىق پەن مەملەكەت ۇعىمى تىعىز بىرلىكتە قاراستىلادى. سوندىقتان دا، پرەزيدەنت حالىقتىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا «ەستيتىن ۇكىمەت» اتتى مەملەكەتتىك باسقارۋ ءپرينتسيپىن جانە «ميتينگىلەر وتكىزۋ تۋرالى» زاڭعا تۇزەتۋ ەنگىزىپ، بۇرىنعى «اكىمشىلىكتەن رۇقسات الۋ» ءتارتىبىن «اكىمشىلىكتى ەسكەرتۋ ارقىلى» دەپ وزگەرتتى. ۇزاق جىلدار «اكىمشىلىك اۆتوريتاريزم» بۇعاۋىندا بولعان حالىق مۇنى «دەموكراتيالىق جىلىمىق» دەپ قابىلدادى. الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ نەگىزى وسىنداي دەموكراتيالىق قادامداردان باستالاتىنى انىق.

1. قازاق الەۋمەتىنە تاريحي شولۋ

عاسىرلار بويى ۇزدىكسىز شابۋىلدارعا ۇشىراپ، نەبىر قيىنشىلىقتاردى باستان وتكەرگەن قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى اۋەل باستان دالا دەموكراتياسىنا سۇيەنىپ قۇرىلعانى تاريحتان بەلگىلى. ماسەلەن، ءوزىن «قازاق حاندىعى» دەپ اتاعان مەملەكەتتىڭ «حاندىق» (قاعانات) فورماسى ءوزىنىڭ سىرتقى سيپاتى بويىنشا اۆتوريتارلىق دەسە بولادى. بىراق، ونىڭ قۇرىلۋى باستاۋىندا كوشپەندىلەردىڭ دالا دەموكراتياسىنا ساي مەملەكەت قۇرۋ پرينتسيپتەرى جاتقان بولاتىن. العاشقى حانىمىز كەرەي سۇلتان وزىنە بالاما ۇمىتكەر رەتىندە جانىبەك سۇلتاندى قوستى. ءسويتىپ، العاشقى «حان سايلاۋىندا» قازاق حالقىنىڭ ءتول داستۇرىنە سايكەس، ءار رۋلاردان قۇرالعان قازاق بيلەرى جانىبەك سۇلتانعا اعا بوپ كەلەتىن  كەرەي سۇلتاندى 1458 جىلدىڭ كوكتەمىندە اق كيىزگە وتىرعىزىپ، حان كوتەردى. ودان كەيىن، اعادان ىنىگە مۇرا بوپ، كەلەسى حان سايلاۋدا جانىبەك سۇلتان تاققا وتىردى. ودان كەيىن دە «اعا بالاسى» مەن «ءىنى بالاسى» الما كەزەك حاندىقتى يەلەنىپ وتىردى. بۇل – دالا دەموكراتياسىنىڭ شىنايى بەينەسى بولدى. ياعني، بۇل ‑ ۇنەمى دە جاۋىنگەرشىلىك جاعدايعا تاپ بولاتىن كوشپەندى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىن ساقتاۋىنىڭ بىردەن‑بىر تۋرا جولى ەدى.  تەك وسىلاي عانا كوشپەندىلەر حالىقتىڭ تۇتاستىعىن بولە‑جاراتىن «بيلىك باسىنداعى تالاستان» قورعادى، ول ەل مەن جەردى سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋدىڭ كەپىلى بولدى. قازاق دالاسىندا ۇزاق جىلدار ساقتالعان بۇل دالالىق دەموكراتيا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، «ۇلتتىڭ سالت‑داستۇرىمەن بىتە قايناسقان ۇلتتىق بولمىستىڭ ايشىقتى كورىنىسى دەۋگە تۇرارلىق فەنومەن» رەتىندە تاريحتان ورىن الدى دەۋگە بولادى.

ماسەلەن، سول كەزدەرى شىعارىلعان العاشقى دالا زاڭدارىنىڭ ءوزى دە الەۋمەتتىك سيپاتتا ەدى. ونىڭ باستى بەلگىسى رەتىندە ادىلەتتىلىك، شىندىق، قۇرمەت تۇردى. ويتكەنى، ءار رۋدان قۇرىلعان حاندىقتىڭ تۇتاستىعى ەلارلىق قاتىناستا ادىلەتتىلىك پەن شىندىق، ءوزارا قۇرمەت تۇرماسا – حاندىقتىڭ ءوزىنىڭ دە قۇرىلۋى، ارمەن قاراي كەڭىنەن قانات جايۋى ەكىتالاي ەكەنىن سول زامانعى ەل بيلەۋشىلەرى مەن بيلەرى جاقسى ءتۇسىندى.  سونىڭ ارقاسىندا قازاق حاندىعى از ۋاقىتتا كۇشەيىپ، ءوزىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ بايىرعى جەرلەرىن وزدەرىنە قاراتا باستادى. ەل باسقارۋدىڭ وسىنداي دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرى ءوزىن اقتادى: كوپتەگەن رۋلار ءوز ەرىكتەرىمەن قازاق حاندىعىنا قوسىلدى. تىپتەن، اۋەلى وزىنەن جەر ءبولىپ، حاندىق قۇرۋعا نيەت ەتكەن موعول حاندىعىنا كىرگەن ءىرى تايپالاردىڭ وزدەرى دە كەيىننەن ءوز ەركىمەن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى. سول سياقتى باسقا دا ءىرى تايپالار قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعىن كەڭەيتتى. تاريحتا قازاق ەلى قۇرامىنداعى رۋ‑تايپالار اراسىنداعى قاقتىعىستار نە سوعىستار تۋرالى ەش دەرەك جوق. وسى فاكتىدەن ءبىز اۋەلگى دەموكراتيالىق باعىت «قازاق ەلى» دەپ اتالعان جاڭا الەۋمەتتىك بىرلىكتىڭ نەگىزىن سالعانى بايقايمىز. ارينە، مۇنداي دالا دەموكراتياسى كوشپەندى ءومىر تابيعاتىنىنان، قالىپتاسقان سالتىنان تۋىندايدى. الايدا، حاندىققا بىرىككەن رۋ‑تايپالار اراسىنداعى «الەۋمەتتىلىك بىرتەكتىلىك» اسا ماڭىزدى رول اتقارعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ولار ‑ «ءتىل بىرلىگى»، «ءسالت‑داستۇر بىرلىگى»، «شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءتاسىلىنىڭ بىرلىگى»، «دالا زاڭدارىنىڭ بىرلىگى»، «مورالدىك‑ەتيكالىق قاتىناس بىرلىگى»، «كوك ءتاڭىرى جاراتۋشىعا دەگەن نانىم‑سەنىم  بىرلىگى» بولدى. وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ ورتاق سيپاتى قازاق حاندىعىن قۇرۋعا يدەولوگيالىق ىرگەتاس بولدى. ەل پايدا بولدى، ۇلكەن تەرريتوريادا وتان پايدا بولدى. (وتان ءسوزى – ماتريارحات زامانىنان كەلە جاتقان وت انا تۇسىنىگىنىڭ اۋىزەكى ايتىلۋى ما دەپ بولجايمىن. – ءا.ب.).

مىنە، قازىرگى دەموكراتيالىق جولعا قايتا بەت بۇرعان قوعامىمىزدىڭ «الەۋمەتتىك العى تاريحىن» وسىلاي سيپاتتادىق. ارينە، ول جول وڭاي بولمادى ‑ ونىڭ سوقپاقتى، بۇلتارىستى تۇستارى دا كوپ بولدى. بىراق، سوعان قاراماستان، ءبىز قازىرگى كەزدە دە سول زامانداردان قالىپتاسقان الەۋمەتتىك دامۋ پرينتسيپتەرىنەن اينىعان ەمەسپىز – تۇتاس ەلدىك تۇسىنىك ءالى دە سول قالىپتا ساقتالىپ كەلەدى.

2. زيالى قاۋىم الەۋمەتتىك ماسەلەنى تالقىلايدى

وسى ماسەلە تۋرالى جۋىردا عانا، ءوزىنىڭ ءساۋىر ايىنداعى نومەرىندە «اقيقات» جۋرنالى اۋقىمدى كەلەلى كەڭەس وتكىزگەن بولاتىن. ەندى سول كەڭەستە ايتىلعان ويلاردى العا تارتا وتىرىپ، ويىمىزدى ودان ءارى وربىتەمىز.

مۇندا، جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى ءداۋىرجان تولەباەۆ:

«الەۋمەتتىك مەملەكەت» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى كوپ دۇنيەنى بىلدىرەدى. ونىڭ ەڭ باستى تۇجىرىمى – مەملەكەت ازاماتتار الدىنداعى مىندەتتەرىن ورىنداۋى بولىپ سانالادى»، - دەپ وي تارقاتار ءتۇيىنىن ايتتى

ءابدىراشيت باكىرۇلى، «Abai.kz. سايتىنىڭ ساراپشىسى:

- ءيا، قازىرگى قازاقستان شىن مانىندە الەۋمەتتىك جانە زايىرلى مەملەكەت. دەگەنمەن، قازىرگى قازاقستان الەۋمەتتىك قۇرىلىمى جاعىنان وتە كۇردەلى ەلدەر قاتارىنا جاتادى. وعان 70 جىلعا سوزىلعان كەڭەستىك ساياساتتىڭ كوپ ىقپالى بولدى. مىسالى، جۇزدەگەن جىلدار بويى بىرقالىپتى الەۋمەتتىك بىرتەكتىلىكتى كەڭەس وداعى جۇرگىزگەن ۇجىمداستىرۋ شارالارى، سونىڭ اسەرىنەن حالىقتىڭ اشارشىلىققا تاپ بولۋى، رەپرەسسيالار، ودان كەيىنگى قازاقتىڭ ەر-ازاماتتارىنىڭ ەلۋ پايىزى قايتپاي قالعان دۇنيەجۇزىلىك سوعىس  – وسىنىڭ ءبارى الەۋمەتتىك جاعدايعا اسەر ەتتى. مىسالى، تىڭ يگەرۋ جىلدارى ەلگە جان-جاقتان ءارتۇرلى ءدىن، ءدىل، ءتىل، مەنتاليتەت وكىلدەرى اعىلدى. ناتيجەسىندە قازاقستان «كوپتۇرلى الەۋمەتتىك ورتاعا» (ۇلتتار لابوراتورياسىنا) اينالدى. بۇل الەۋمەتتىك جاعدايدى شيرىقتىردى. ونىڭ زاردابىن ازايتۋ ءۇشىن ورتالىق قازاق حالقى جەتپىس جىل بويى اۋىلدىق رەزەرۆاتسيادا ۇستادى. حالىقتى ۋربانيزاتسيالانۋ پروتسەسىنە دەر كەزىندە ىلەسىتىرمەدى. قازاق حالقىنىڭ ءوز مادەني پلاتفورماسىندا ۋربانيزاتسيالانۋ ۇردىسىنە توسقاۋىل قويىلدى. بىراق، ودان سىرت قالعان قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءدىلىن، ءداستۇرىن، بولمىسىن، بىرتەكتىلىگىن ساقتاپ قالا الدى. اۋىلدان شىققان جاستار قالادا وقىپ، ءتول مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، عىلىمىن دامىتتى. «رەزەرۆاتسياعا» قاراماستان اۋىل قازاقتارىنىڭ رۋحاني-مادەني قاجەتتىلىگى وتەلدى. جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارى ءجۇز مىڭداعان تيراجبەن باسىلىپ، بۇكىل رەسپۋبليكاعا تارادى. وسىلايشا حالىق مەنتاليتەتتىڭ، ءتىلدىڭ، مادەنيەتتىڭ بىرتەكتىلىگىن ساقتاي ءبىلدى. ونىڭ جارقىن كورىنىسى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە ورىن الدى...

بۇگىنگى جاعدايعا ءبىز وسىنداي كۇيمەن جەتكەن ەدىك. وكىنىشكە وراي، بۇگىنگى الەۋمەتتىك شيەلەنىستەردىڭ كوبى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بەلەڭ الادى. سەبەبى، قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ءدىلىن گەنەراتسيالاپ تۇرعان اۋىل قيرادى. ودان كەيىنگى «حاوستىق ميگراتسيا» اۋىل قازاقتارىن قالاعا ايدادى. الايدا، قالالار ولاردى قارسى المادى ‑ قالانى دا جۇمىسسىزدىق جايلاي باستادى. وسى كەزدەن باستاپ بۇگىنگە دەيىن جالعاسقان «الەۋمەتتىك پروبلەمالار» شوعىرى پايدا بولدى. بۇل داعدارىس ۇلتتىق بولمىسقا كەرى اسەر ەتىپ، ۇرپاقتار اراسىنداعى تاربيە ساباقتاستىعى جويىلدى ‑ ءبىر ۇرپاق تاربيەسىز‑قاراۋسىز قالدى. ول ۇرپاق ۇلتتىق بولمىستان الشاقتاۋ كۆازي-مادەنيەتكە يە بولىپ ءوستى. ءارتۇرلى مادەنيەتتەردى ءسىڭىردى، بىراق، ناقتى، ايشىقتى ۇلتتىق بولمىسى قالىپتاسپادى. ول بۇگىنگى ۇرپاق وكىلدەرى ورتاسىندا قايشىلىقتى جاعدايدى تۋعىزىپ وتىر...

ارينە، ۇلتتىق تاربيەنىڭ السىرەۋى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى. ۇرپاقتار اراسىنداعى ساباقتاستىق السىرەپ، قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەيتىندەي جاعدايلارى ورىن الا باستادى. ءارتۇرلى دەربەس الەۋمەتتىك قۇبىلىستار پايدا بولدى. مىسالى، سونىڭ ءبىرى توقسانىنشى جىلدارى پايدا بولعان «رەكەت» بولدى. (قازىر ول تۇرلەنە كەلە «بيلىك رەكەتىنە» اينالدى. بيلىككە قولى جەتكەندەر ەلدەگى كوررۋپتسيانى پايدالانا وتىرىپ، مەملەكەتتىك رەسۋرستى ءوز ماقساتتارىنا جۇمساۋدى داعدىعا اينالدىردى. قىازاقستاندا وزىنە عانا ءتان وليگاپوليالىق الەۋمەتتىك توپ ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى مىنادا: ول توپ تەك قانا بايۋدى ماقسات تۇتادى. ول وسى سالانىڭ شەبەرى. ولار وتە قۇيتىرقى امالدارمەن  زاڭداردى وزدەرىنە باعىندىردى. حالىقتى قىسپاقتا ۇستادى، ەكونوميكالىق تەتىكتەردى بولىسكە سالدى، ءوزارا سىبايلاستى. ناتيجەسىندە بيلىك پەن بيزنەس بىرىكتى دە، بيزنەس مەملەكەتكە ەمەس، «شەنەۋنىك‑بيزنەسمەندەرگە» قىزمەت ەتۋشى قۇرالعا اينالدى. ول، ءوز اتىمەن ايتساق، حالىقتىڭ قازىناسىن، مەملەكەتتىڭ بايلىعىن ءجاي عانا «توناۋشىلىقتان» (رەكەتشىلىك) اسا المادى. سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەت ءوزىنىڭ پوتەنتسيالدى دامۋ مۇمكىندىگىنەن ونداعان جىلدارعا كەيىن كەتىپ، بۇقارالىق دەڭگەيدەگى الەۋمەتتىك قايشىلىقتار ارتتى. قازىر ول شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. سوڭعى كەزدەردەگى بولعان تابيعي اپاتتار ونىڭ شىنايى بەينەسىن اشتى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، الەۋمەتتانۋشى دينارا نۇرانقىزى:

- الەۋمەتتتانۋ عىلىمىندا ماسلوۋدىڭ «قاجەتتىلىكتەر پيراميداسى» دەگەن پيراميدا بار. بۇل پيراميدا بويىنشا، ەڭ الدىمەن، ءبارىمىز ءبىرىنشى ورىندا جەكە قاۋىپسىزدىگىمىزدى قامتاماسىز ەتەمىز. ودان كەيىن قارنىمىزدى تويدىرۋعا تىرىسامىز. وسىلار وتەلگەن سوڭ عانا ءبىز رۋحاني بايۋعا ۇمتىلامىز. سول سياقتى الەۋمەتتىك مەملەكەتتى دە تاۋەلسىزدىك العان سوڭ بىردەن قۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇندايدا الەۋمەتتىك جاعدايدى وڭالتۋ كەيىنگە شەگەرىلدى. ويتكەنى ەلدىڭ كۇن تارتىبىندە داعدارىستان شىعۋ، حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، جۇمىسپەن قامتۋ سياقتى ماسەلەلەر الدىڭعى شەپتە ەدى. سول سەبەپتى ءبىز الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە تولىق قالىپتاستىق دەپ ايتا المايمىز. الەۋمەتتىك مەملەكەت دەگەنىمىز نە؟ ول حالىقتىڭ رۋحاني باي بولۋى، دەنساۋلىعىن ساقتاۋى، ءبىلىم مەن تۇرمىس-تىرشىلىككە كوڭىل ءبولۋى. دەمەك، مەملەكەت ءبىلىم بەرۋ سالاسىن، دەنساۋلىق ساقتاۋدى جانە قوعامنىڭ وسال توپتارىن دامىتۋعا كىرىسۋى قاجەت. ياعني، كوپ بالالى انالارعا، جەتىمدەرگە، مۇگەدەكتەرگە الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ كەرەك. مىنە، بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى – وسى تاراپتاعى الەۋمەتتىك ساياسات جۇرگىزۋ بولىپ تابىلادى («اقيقات» جۋرنالى، ء30‑ساۋىر. 2024 ج.).

فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى ساياسي زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD مەيرامگۇل مەيرامگۇل يساەۆا:

‑ اتا زاڭىمىزدىڭ 1-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى» دەپ قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سيپاتى ناقتى جازىلعان. الەۋمەتتىك مەملەكەت ‑ مەملەكەتتەگى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىن، ساقتالۋىن جانە ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەت.  وسى باعىتتا ەلىمىزدە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك باعدارلامالار قابىلدانىپ، ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. جالپى ورتا ءبىلىمنىڭ تەگىن بەرىلۋى، تەگىن مەديتسينالىق كومەك، الەۋمەتتىك وسال توپتارعا كورسەتىلەتىن قامقورلىق تۇرلەرى، حالىقتىڭ باسپانالى بولۋىنا ارنالعان باعدارلامالار بولۋى – وسىنىڭ بارلىعى دا الەۋمەتتىك مەملەكەت اياسىندا ورىندالىپ جاتقان باعدارلامالار. سوندىقتان ەلىمىز ورتالىق ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرعاندا الەۋمەتتىك باعدارلامالار بويىنشا ءبىرشاما الدا كەلە جاتقانىن ايتۋىمىز كەرەك. وعان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىگى، تابيعي رەسۋرستاردىڭ مولدىعى، سىرتتان كەلەتىن ينۆەستيتسيالار – الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاينار كوزى دەپ ويلايمىن («اقيقات» جۋرنالى، ء30‑ساۋىر. 2024 ج.).

ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، الەۋمەتتانۋشى، Phd سۋات بەيلۋر:

‑ ءتورت جىلدان بەرى قازاقستان ەلىندە تۇرىپ جاتقان تۇرىك الەۋمەتتانۋشىسى رەتىندە ەكى وزەكتى ماسەلەنى اتاپ وتكىم كەلەدى: ءبىرىنشى – قازاقستان مەن تۇركيا مەملەكەتتەرىندەگى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، ەكىنشى – ءتىل ماسەلەسى. سوڭعى وتىز جىلدا قازاقستان باسقا مەملەكەتتەرگە قاراعاندا كوپ مادەنيەتتىلىكتى قالىپتاستىرىپ كەلەدى. كوبىنەسە مەملەكەتتە 130-دان استام ۇلت بار دەپ ايتىلادى. الايدا ولار ەتنوستار مەن ءارتۇرلى مادەني بىرلەستىكتەر. مىنە، وسىعان ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتى ساياساتى وتە جاقسى دامىعان، بىراق، وسى تۇستا ءتىل ماسەلەسىنە ءجىتى ءمان بەرۋ كەرەك.

قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ اراقاتىناسىندا نەگىزگى ءتىل رەتىندە، ارينە، قازاق ءتىلىن العا شىعارۋعا ۇمتىلىس بار. الايدا بۇعان قازىر اعىلشىن ءتىلى قوسىلدى. بۇدان ءۇش ءتىلدىڭ اراسىندا باسىمدىق قايسىسىنا بەرىلەتىنى شەشىلمەي تۇرىپ، ۇشتىلدىلىك ساياساتىن جالعاستىرۋ قانشالىقتى دۇرىس دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. ويتكەنى، زەرتتەۋمەن نەمەسە حالىقارالىق بايلانىستارمەن اينالىساتىن ادام اعىلشىن ءتىلىن وزدىگىنەن ۇيرەنىپ الادى جانە عىلىم ءتىلى رەتىندە دامىتادى. ال ورتا مەكتەپتەردە بالاعا انا ءتىلىن مەڭگەرمەستەن بۇرىن، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋگە تىرىسۋ – قاتە ارەكەت. ياعني، انا تىلىندە تولىق ءبىلىم الىپ، ءوز ويىن اشىق جەتكىزە الماي تۇرىپ، وزگە ءتىلدى وقىتۋ – دۇرىس ناتيجەگە جەتكىزبەيدى. بالا انا ءتىلىنىڭ قۇنارىن بويىنا تولىق سىڭىرمەسە، ءتىلدى جەتىك مەڭگەرمەسە، ءتىپتى شەتەلدە بىرنەشە جىل قاتارىنان ءومىر سۇرەتىن بولسا دا، باسقا ءتىلدى تولىق مەڭگەرە المايدى. سەبەبى انا ءتىلىنىڭ فۋنكتسيالارىن تۇتاس بىلمەيدى، سوندىقتان باسقا تىلدەردى ۇيرەنۋ مەحانيزمى دۇرىس قالىپتاسپايدى. ارينە، اعىلشىن نەمەسە باسقا تىلدەردە سويلەۋى مۇمكىن، دەسە دە روبوت سياقتى تىلدەسەتىن بولادى. ءوز ءتىلىنىڭ قاسيەتىن جەتە تۇسىنبەگەندىكتەن وزگە ءتىلدىڭ دە ەرەكشەلىگىن ۇعىنباي، ويىن اشىق جەتكىزە المايدى.

سونىمەن بىرگە، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ اراقاتىناسى ماسەلەسىنە بايلانىستى ولقىلىقتار بار. ماسەلەن، اتا-اناسىز ءوسىپ كەلە جاتقان جەتىم بالالار سانى وتە كوپ. بۇل، ارينە، الەۋمەتتىك تۇرعىدان وتە قاۋىپتى. مەملەكەت ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى جەتىمدەردى قامقورلىققا الۋى مۇمكىن، الايدا ول اتا-انا بەرەتىن تاربيە مەن مەيىرىمنىڭ، جاقسىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا المايدى. مەملەكەت اكە-شەشەسىز وسكەن بالالارعا جاتاقحانا جايىن رەتتەۋ، قارجىلاي كومەك كورسەتۋ، ءبىلىم بەرۋ، وقۋعا جىبەرۋ ارقىلى جاقسى جاعداي جاسايدى. الايدا وتباسى ارقىلى بەرىلەتىن مەيىرىم مەن جىلۋدى جەتكىزە المايدى. وتباسىنىڭ ماحابباتىنسىز، مەيىرىمىنسىز وسكەن بالا بولاشاقتا جاقسى مۇعالىم، دارىگەر نەمەسە ينجەنەر بولۋى مۇمكىن، الايدا رۋحسىز بولادى. رۋحسىزدىق پەن مەيىرىمسىزدىك قوعام ءۇشىن قاۋىپتى.

وسى جەردە قازاقستان، قىرعىزستان جانە وزبەكستاندا «وكىل اكە»، «وكىل شەشە» سىندى ۇعىمدار بار ەكەنىن ەسكە سالعىم كەلەدى. قازاقستاندا بۇل ءداستۇر تاريحي جاقسى قالىپتاسقان. ماسەلەن، قازىر مەملەكەت ءاربىر جەتىم بالانى قولداۋ ءۇشىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە اقشا بولەدى. مۇنداي قاراجاتتى اتا-اناسىز قالعان بالالاردىڭ تۋىسقاندارىنا بەرۋ ارقىلى بالانىڭ وتباسىمەن بىرگە ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. وسىلايشا قازاق حالقىنىڭ وتباسى مەكتەبىندە قالىپتاسقان مۇنداي ماسەلەلەردى قايتا جاڭعىرتۋعا بولادى.

ال، تىلگە قايتا ورالساق، تۇركيادا زاماناۋي جانە جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە 5 سىنىپقا دەيىن تەك تۇرىك ءتىلىن وقىتادى. وزگە شەت تىلدەرىن سودان كەيىن عانا ۇيرەنەدى. ال، جەتىم بالالاردى اسىراپ الۋشىلارعا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلگەن («اقيقات» جۋرنالى، 30 ءساۋىر. 2024 ج.).

قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى قوعامدىق-گۋميتارلىق پاندەر كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ماقپال دابىلتاەۆا:

- الەۋمەتتىك مەملەكەتتى قۇرۋ جولىندا ادىلدىك، ادىلەتتىلىك جانە سەنىم ماسەلەسى ءبىرىنشى ورىندا بولادى. ادىلدىك، ادىلەتتىلىك جانە سەنىم ول وتباسىنان باستالىپ، بارلىق الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىندە، ءوزىنىڭ دەڭگەيىندە جۇزەگە اسىرىلاتىن بولسا ‑ الەۋمەتتىك مەملەكەتتىڭ ساپاسى ارتادى. ول ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە وتباسى دەڭگەيىندە  ازاماتتاردىڭ (ينديۆيدتەردىڭ) بويىندا قۇندىلىق باعدارلارىن قالىپتاستىرۋدا ۇلتتىق ەرەكشەلىككە نەگىزدەلگەن قۇندىلىقتار جۇيەسىن بەرىك قالىپتاستىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

قوعام, ول – ءتىرى ورگانيزم. قانداي دا ءبىر قوعامدىق جۇيە دۇنيەگە كەلەدى، ءومىر سۇرەدى، شارىقتايدى جانە قۇلدىرايدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحي، ساياسي، ەكونوميكالىق دامۋى بارىسىندا بىرنەشە سالاداعى قارىم-قاتىناستى باسىمىزدان وتكىزىپ جاتىرمىز. ال ەندى ورتاق بولمىس­تى ءار ۋاقىتتا قوعامنىڭ (ازاماتتارىنىڭ) سانا جانە ساۋاتتىلىق دەڭگەيى قالىپتاستىرادى. بۇل ورايدا، بۇگىنگى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك بولمىسى زاماناۋي تەندەنتسيالارعا ەلىكتەيتىن، جاھاندىق ۇردىستەردى باستى نازاردا ۇستايتىن، نارىق تيپىندەگى ادامداردان قۇرالادى. («اقيقات» جۋرنالى، ء30‑ساۋىر. 2024 ج.).

سونىمەن، عالىمدار قوعامداعى قازىرگى مىناداي الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى اتاپ ءوتتى:

1. قازىرگى كەزدە جوعارى تاپ پەن تومەنگى تاپتاعى ادامداردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق وتە ۇلكەن. ول جىلدان جىلعا ارتا تۇسۋدە;

2. الەۋمەتتىك تۇرعىدا تۇرمىسى ناشار وتباسىلاردا وتباسىلىق اجىراسۋلار كوبەيىپ بارادى. بولاشاقتا ول ەلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق جاعدايىنا ەلەۋلى اسەرىن تيگىزە باستايتىن بولادى;

3. شامادان تىس بايۋ، ەڭبەكتەنبەي تاپقان اقشانىڭ ەسەبىن بىلمەۋ – ونى ىسىراپ ەتۋدىڭ وزگە جولىن تابۋدا. ول مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ جاتقان جوق;

4. جوعارىدا دا، تومەندە دە ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىك، جەزوكشەلىك قاۋپى جوعارى بوپ تۇر. ياعني، «بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋى توڭىپ سەكىرەدى» دەگەندەي..;

5. ءتىل قايشىلىعى ەرەكشە كۆازيمادەني تىلدىك‑الەۋمەتتىك توپتىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلۋدە. بۇل قايشىلىق تەك قانا مەملەكەتتىڭ كۇش‑جىگەرىمەن، ونىڭ توتەنشە ارالاسۋىمەن شەشىلەتىن جاعدايعا جەتتى;

6. ۇلتارالىق قاتىناستاعى بۇرىنعى دەكوراتسيالىق شەشىمدەر مەن جالاڭ ۇراندار جاعدايدى ودان ءارى كۇردەلىلەندىردى. ەندى وسىعان بايلانىستى قوعام ۇلتارالىق قاتىناستا جاڭا دەكلوراتسيا قابىلداۋ الدىندا تۇر;

7. كونستيتۋتسياعا ساي ۇلتتىق يدەولوگيا ماسەلەسى جۋىق ارادا شەشىمىن تاپپاسا، ول جاڭا الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى تۋىنداتۋى مۇمكىن;

8. ۇلتتىق تاربيەنى قولعا الىپ، ونى ۋنيتارلى مەملەكەتكە ساي بىرىزدىلىككە سالۋ;

9. ءار سالاداعى قىزمەت ەتۋشى توپتار اراسىنداعى الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتى نارىق زاڭىمەن سايكەستەندىرۋ جانە عىلىم مەن ءبىلىمدى نارىق زاڭىمەن ۇشتاستىرۋ;

10. ەڭبەك نارىعىن جەدەل قالىپتاستىرۋ: وندىرىستەردە كوپتەپ جۇمىس ورىندارىن اشۋ;

11. مادەنيەت سالاسىندا قوعاممەن جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرىن جانە ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى دارىپتەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالىق تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ;

12. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى دەربەس زاڭدى قابىلداۋ;

13. ءدىننىڭ مەملەكەت ىسىنە ارالاسۋىنا توسقاۋىل قويۋ، قوعامدا ءدىني كوزقاراس بويىنشا تولەرانتتىقتى دامىتۋ، ونى زاڭمەن زاڭداستىرۋ;.

14. قورعاۋعا ءزارۋ الەۋمەتتىك توپتار: بالالار مەن زەينەتكەرلەردى ارنايى قوعامدىق قومقورلىققا الۋ.

مىنە، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر، وسىلايشا قوعامنىڭ بار ماسەلەلەرىمەن بىرلىكتە، ونىمەن بىرگە شەشىلەتىنى ايقىن بولدى. ارينە، ونى كەزەڭ‑كەزەڭمەن عانا شەشۋ مۇمكىن. بۇل جەردە قاي باعىتتىڭ باسىم ەكەندىگىن ءدوپ باسىپ، دۇرىس انىقتاۋ ماڭىزدى. ول ءار دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ بىلىكتىلىگىنەن، ادىلەتتى بولۋىنان، ەل مۇددەسىن جوعارى قويۋىنان، جالپى، بيلىكتىڭ ادامگەرشىلىك سيپاتىنان  انىق كورىنەتىن بولادى.

قازاق «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەپ ايتقان...

ول نەنى بىلدىرەدى؟

ءبىرىنشى، كوش ۇنەمى قوزعالىستا بولۋى كەرەك.

ەكىنشى، كوشباسشىسىنا سەنىمدى بولۋى كەرەك.

ءۇشىنشى، الداعى كوش سوڭىنا ءىز سالا الۋى كەرەك.

سوندا كوش تۇزەلەدى...

ءبىز – بۇرىنعى كوشپەندىلەر وسىنداي حالىقپىز...

ءابدىراشيت باكىرۇلى

(اۆتور «اقيقات» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، «كەلەلى كەڭەس» ايدارىنىڭ جۇرگىزۋشىسى دينا تازابەكقىزى يمامباەۆاعا وسى ماقالانى دايىنداۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن العىسىن بىلدىرەدى)

Abai.kz